ویکیپیدیا

ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بNo edit summary
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
گەڕاندنەوەی 1 دەستکاری لەلایەن Shahid tahir (لێدوان): هۆکار؟. (تو)
تاگەکان: پووچەڵکردنەوە nowiki زیاد کرا
ھێڵی ١:
{{بێ سەرچاوە}}
{{خاوێنکردن}}
{{زانیاریدانی_وڵات
Line ٢٦ ⟶ ٢٧:
|ژینگە_گەورەترین =
|گەورەترین_ژینگە_جۆرە =
|زمانەکان_فەرمی = زمانی فەرمی نییە لە ئاستی فیدرالیفیدڕاڵی
|زمانەکان_ناوچەیی =
|جۆری_زمانەکان =
|زمانەکان =
|ڕەگەز_گرووپەکان =ئەوروپیە-ئەمریکیەکان (سپی)%٧٢.٤،٧٢٫٤، ئەفریقە-ئەمریکیەکان (رەش)%١٢.٦،١٢٫٦، ئاسیایە-ئەمریکیەکان (ئاسیای)%٤.٨،٤٫٨، ئەمریکیە ھیندیەکان و رەسەنەکانی ئالاسکا%٠.٩،٠٫٩، ھاوایە رەسەنەکان%٠.٢،٠٫٢، ئەوانی تر%٦.٢٦٫٢
|ethnic_groups_year =
|ناوی_ھاووڵاتی =
Line ٣٨ ⟶ ٣٩:
|پلەی_سەرۆک٢ =جێگری سەرۆک
|ناوی_سەرۆک٢ =[[جۆزێف بایدن]]
 
|پلەی_سەرۆک٦ =
|ناوی_سەرۆک٦ =
ھێڵی ٤٧:
|ڕووداوی_سەربەخۆیی٢ =
|ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٢ =
 
|ڕووداوی_سەربەخۆیی٩ =
|ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٩ =
|پلە_ڕووبەر =<!--پلە لە نێو ولاتانی جیھان بە پێی قەبارەی ڕووبەر-->
|area_magnitude =
|ڕووبەر_ک. م. ٤گ = ۹۸۲٦٦۳٩٨٢٦٦٣
|ڕووبەر_م. ٤گ =
|ئاو_ڕێژەی_سەد =
Line ٥٨ ⟶ ٥٧:
|area_label2 =
|area_dabodyalign =
|مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = ۳۲۲٫۳٦۹٫۳۱۹٣٢٢٫٣٦٩٫٣١٩ لە ساڵی (۲۰۱٦٢٠١٦).
وەلاساڵی (۲۰۱۰٢٠١٠) ۳۰۹٫۳٤۹٫٦۸۹٣٠٩٫٣٤٩٫٦٨٩.
|پلە_مەزەندەی_دانیشتوان = ٣
|ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان = ۲۰۱۰٢٠١٠
|سەرژمێریی_دانێشتوان =
|ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان = ۲۰۱٦٢٠١٦
|چڕیی_دانیشتوان_ک. م. ٤گۆش =
|چڕیی_دانیشتوان_م. ٤گۆش =
Line ٨٦ ⟶ ٨٥:
|HDI_category =
|دراو = دۆڵار
|کۆدی_دراو = 4217٤٢١٧
|کاتی_ناوچەیی = ٥ ‏تا ١٠-
|قەرەبووی_کات =
Line ١٠١ ⟶ ١٠٠:
|پەراوێز٢ =
|پەراوێز٣ =
 
|پەراوێز٦ =
}}
Line ١٠٧ ⟶ ١٠٥:
'''ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا''' ([[زمانی ئینگلیزی|بەئینگلیزی]]: ''United States of America''، یونایتد ستەتیس ئۆف ئەمریکا) [[کۆمار]]ێکی دەستووریی [[حکومەتی فێدراڵ|فیدراڵیی]]ە کە لە پەنجا [[ویلایەت]] و یەک [[ھەرێمی فێدراڵ|ھەرێمی فیدراڵ]] پێک ھاتووە. زۆربەی خاکی ئەم وڵاتە لە ناوەندی [[ئامریکای باکوور|ئەمریکای باکوور]]دایە. ئەم وڵاتە بریتییە لە ٤٨ ویلایەتی پێکلکاو و [[واشینگتن دی سی|ھەرێمی پایتەخت]] و دەکەوێتە نێوان [[ئۆقیانووسی ئارام|ئۆقیانووس ئارام]] و [[ئۆقیانووسی ئاتلانتیک]] و لە باکوورەوە لەگەڵ [[کەنەدا]] و لە باشوورەوە لەگەڵ [[مەکسیک]]دا ھاوسنوورە. ویلایەتی [[ئالاسکا]] دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای کیشوەری ئەمریکای باکوور و ھەروەھا ویلایەتی [[ھاوایی]] [[کۆمەڵە دوورگە]]یەکە لە پاسیفیکی ناویندا.
 
ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٧٧٦ زایینی بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی و یەکگرتنی ١٣ داگیرکراوی [[بەریتانیا]]ی گەورە پێک ھاتووە. ئەم وڵاتە ٩,٨٣٩٬٨٣ میلیۆن کیلۆمتری چوارگۆشە پانتاییەکەیەتی و نزیکەی ٣٠٨ میلیۆن حشیمەتەکەیەتی. وا مەزەندە دەکرێ فرەنەژادترین وڵاتی جیھانە و ئەم جۆراوجۆرییە بەرھەمی کۆچکردنی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی وڵاتانی ترە بۆ ئەو وڵاتە. ئابووریی ویلایەتە یەکگرتووەکان گەورەترینە لە جیھاندا.
 
== جوگرافیا ==
ئەم وڵاتە ٩،٨٢٦،٩٠٠٩٬٨٢٦٬٩٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە پانتاییەکەیەتی و پاش [[ڕووسیا]] و [[کەنەدا]] سێھەمین وڵاتی گەورەی جیھانە. پێک ھاتووە لە ٥٠ ویلایەت کە ٤٨یان پێکەوە لکاون و [[ئەلاسکا]] و [[ھاوایی]] لەوانی دیکە دابڕاون. بەشێک لە [[زنجیرە شاخەکانی ڕاکی]] لە لای ڕۆژئاواوە دێتە نێو ئەم وڵاتە و [[ڕووباری میسیسیپی|میسیسیپی]]_ درێژترین ڕووباری باکووری ئەمریکا_ لەم وڵاتەدایە.
 
لە باکوورەوە لکاوە بە [[کەنەدا]]وە کە لە سەر سنووری لەگەڵ ئەم وڵاتە، [[تاڤگەی نییاگارا]] ھەڵکەوتوە و ناودارترین تاڤگەی جیھانە. لە ڕۆژھەڵاتەوە بە [[ئەتلانتیک]] و لە ڕۆژاواوە دەگات بە [[ئوقیانووسی پاسیفیک]]. لە باشوورەوە دەگاتە [[کەنداوی مەکسیک]].
Line ١١٦ ⟶ ١١٤:
== میژوو ==
=== دانیشتوانی ڕەسەنی ئەمریکا و ھاتنی ئەورووپییەکان ===
[[پەڕگە:Indians giving a talk to Bouquet.jpg|230px|وێنۆک|ڕاست|وێنەیێکوێنەیەک لە پێکدانیپێکدادانی کەلتوورەکان،کلتوورەکان، لە نێوان ئورووپاییەکانئەورووپییەکان و دانیشتوانیدانیشتووانی ڕەسەنی ئەمریکا]]
دانیشتوانی ڕەسەنی [[ئەمریکا]] پێیان وایە کە ١٢٠٠ تا ١٤٠٠ ساڵ پێش ئەمە لە کیشوەری [[ئاسیا]]وە ھاتوونەتە ئەم وڵاتە نوێیەوە. لە ڕاستیشدا نیشانەی شارستانیەتیێکی کۆن لە قەراخ [[ڕووباری میسیسیپی]] دۆزراوەتەوە کە پیشەیان [[کشت و کاڵ|کشتوکاڵ]] بووە. ئەگەرچی پاش ھاتنی [[ئەورووپییەکان]] بۆ ئەم وڵاتە، بە ھۆی ھاتنی نەخۆشییە نوێیەکانەوە، ژمارەیەکی یەکجار زۆریان تێدا چوون.
 
Line ١٧٣ ⟶ ١٧١:
لە کلتوری بڕێک لە ویلایەتەکانی باشووردا ڕاگرتنی کۆیلە باو بوو؛ بەڵام لە ویلایەتەکانی باکووردا وا نەبوو. بۆیە کاتێک [[ئەبراھام لینکۆڵن]]، نوێنەری زۆربەی ویلایەتەکانی باکوور و نوێنەری کۆمارییەکان، لە ساڵی ١٨٦٠دا بووە سەرۆک کۆمار، بانگەوازی لابردنی ئەو یاسا و کلتوورەی دا و ھەموو بەندەکانی بە پێی یاسا ئازاد ژمارد. ئەوە بووە ھۆی ئاڵۆزیی نێوان ویلایەتەکانی باکوور و باشوور. لە ساڵی ١٨٦١ ئاگری [[شەڕی ناوخۆی ئەمریکا]] ساز بوو کە تا ١٨٨٦ درێژەی کێشا و تێیدا ٦٢٠ھەزار کەس کوژران، بۆیە بە خوێناویترین شەڕی مێژووی ئەم وڵاتە دەناسرێت. لە ئاکامدا باکوورییەکان سەرکەوتن و کۆیلەداری بەپێی یاسا نەما. ئەو [[ئەفریقی- ئەمریکی|ئەفریقی-ئەمریکییانەش]] کە بەپێی یاسا ئیتر کۆیلە نەبوون، بوونە خاوەن مافی شارومەندی و مافی دەنگدان.
 
=== شەڕیجەنگی جیھانیجیھانیی یەکەم، سستیسستیی ئابووریی گەورە، شەڕیجەنگی جیھانیجیھانیی دووەم ===
لە [[شەڕی جیھانی یەکەم|جەنگی جیھانیی یەکەم]]دا، لە ساڵی ١٩١٤ ئەمریکا بێلایەن مایەوە ئەگەرچی زۆربەی خەڵکیپاڵپشتیخەڵک پاڵپشتیی [[فەڕەنسا]] یا [[ئینگەلترا|ئینگەلترایانبەریتانیایان]] دەکرد. ئەمریکا لە ساڵی ١٩١٧ ھاوکاریی [[ھێزەکانی ھاوپەیمانی|ھێزەکانی ھاوپەیمانانی]] کرد بەڵام گرێبەستی کۆتایی شەڕجەنگ کە لە [[پاریس]] واژۆکرایواژوو کرا پەسەند نەکرد.
 
لە ساڵانی ١٩٢٠دا چەرخی وڵاتەکە بە تایبەت دۆخی شارە گەورەکانی بە شێوەیەک پێش ئەڕۆیشت کە ئابووری وڵاتی ڕۆژلەدواڕۆژ بێ‌ھێز دەکرد. ساڵی ١٩٢٩ سستی ئابووری ڕوویدا و تێیدا یەک لە چواری خەڵک کار و پیشەی خۆیان لە دەست‌بووەوە، بۆیە ئەو ڕووداوە بە [[سستی ئابووری گەورە]] دەناسن.
Line ١٨٣ ⟶ ١٨١:
 
=== شەڕی سارد و ململانێی ناوخۆ ===
پاش [[جەنگی جیھانیی دووەم]] و لە درێژەی ئەوەی بە [[شەڕی سارد|جەنگی سارد]]ی دەناسن، ئەمریکا و [[سۆڤیەت]] کێبەرکێیانکێبڕکێیان بوو بۆ گرتنی نازناوی زلھێزی جیھان. هەڵبەتھەڵبەت ئەم شەڕە بەرکەوتنی ڕاستەوخۆی تێدا نەبوو. ئەمریکا لەگەڵ [[کۆریای باکوور]] و [[چین]] لە ساڵی ١٩٥٠ تاکوو ١٩٥٣ بە شەڕ ھات کە بە [[شەڕی کۆریا]] دەناسرێت. لە ناوخۆشدا بەرنگاری بزووتنەوە کۆمۆنیستییەکان دەبوونەوە.
 
لە ساڵی ١٩٦١دا سۆڤیەت یەکەمین [[کەشتیی بۆشاییئاسمانی]] بە بنیادەمەوە نارد بۆ بۆشاییی ئاسمان و ئەمە بە جۆرێک نیشانەیەکی پیشکەوتنی سۆڤیەت بوو و ھەروەھا جێگەی مەترسی بۆ ئەمریکا، لەبەر ئەوەی تەکنەلۆجیای ئەو کەشتییە بۆ بۆردومانی ئەمریکاش دەکرا کەڵکی لێ وەربگیرێت. کێبڕکێی ناوەکیی دوو زلھێزەکە لەم سەردەمەدا گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی. ئەمریکا لە ناوخۆ بەرنگاری بزووتنەوە نەتەوەپرستەکان و ھەروەھا بزووتنەوەی مافخواز بە سەرکردایەتیی [[مارتین لوسەر کینگ]] دەبووەوە.
 
[[جۆن ئێف کێنێدی]] سەرۆک کۆماری ئەمریکا لە ساڵی ١٩٦٣دا تیرۆر کرا. کاتێ [[ڕیچارد نیکسۆن]] بووە سەرۆک کۆمار، ئەمریکا دەستی بە شەڕێک کرد لە باشووری ئاسیادا ( [[ڤیەتنام]]) کە سەرکەوتنێکی نەبوو. پاش [[ڕیسواییەکەی واتێرگەیت]]، نیکسۆن یەکەمین سەرۆک کۆماری ئەمریکا بوو کە دەستی لە کار کێشاوە.
 
ھاتنەسەرکاری [[جیمی کارتێر]] لە ساڵانی ٧٠دا ھاوچەرخ بوو لەگەڵ بەدیلگیرانی دیپلۆماتەکانی ئەمریکا لە باڵوێزخانەی ئەمریکا لە [[تاران]] لە لایەن چەکدارانی سەر بە [[ئێران|کۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە]]. بە لەیەکجیابوونەوەی کۆمارەکانی سۆڤیەت، شەڕی سارد کۆتاییی ھات.
 
=== سەردەمی ھاوچەرخ ===
لە کاتی دەسەڵاتداریی [[جۆرج بووش (باوک)]]، ئەمریکا لە [[شەڕی کەنداو]]دا بەشداریکردبەشداریی کرد. ساڵی ١٩٩٨ [[بیل کلینتۆن|کلینتۆن]]، سەرۆک کۆمار، توشی ڕیسواییەکی سێکسی بوو بەڵام لە دەسەڵات مایەوە. ساڵی ٢٠٠٠ پاش ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری،سەرۆکایەتی، کە [[دادگای باڵای ئەمریکا]] ڕای کۆاتاییکۆتاییی سەبارەت بە ئاکامەکەی دەڕبڕی، [[جۆرج و بووش|جۆرج بووش (کوڕ)]] بووە سەرۆک کۆمار.
 
[[ئەلقاعیدە|گرووپی ئەلقاعیدە]] لە ١١ی ٩ی ساڵی ٢٠٠١، زنجیرەزنجیرەیەک جوڵانەوەیجووڵانەوەی تیرۆریستیتیرۆریستیی لە شارەکانی [[نیویۆرک]] و [[واشینگتن دی سی|واشینگتۆنواشینگتن]] ئەنجام دا کە نزیک بە ٣٠٠٠کەس٣٠٠٠ کەس کوژراوی لێکەوتەوەلێ کەوتەوە. ئەمریکا بە ھاوکاریھاوکاریی [[ناتۆ]] ھێرشی کردە سەر [[ئەفغانستان]] و [[تاڵیبان]]، دەوڵەتی ئەوکاتیئەو ئەفغانستانکاتی ئەفغانستان، و پاڵپشتی فەرمیی ئەلقاعیدەی سەرەوخوارکرد. لە ساڵی ٢٠٠٣دا و ھەر لە کاتی بووشی کوڕدا ئەمریکا لە درێژەی کێشەکانی لەگەڵ [[سەدام حوسەین]] سەرۆک کۆماری [[عێراق]]دا،، بە ھاوکاریھاوکاریی زۆرێک لە وڵاتانی دیکەی دونیاجیھان ھێرشی کردە سەر ئەم وڵاتە و دەسەڵاتی سەدامی ڕووخاند.
 
== حکوومەت و ڕامیاری ==
ویلایەتە یەکگرتووکەنیەکگرتووکان کۆنترین [[حکوومەتی فیدراڵ]]ە. حکوومەتێکی دەستوورییە کە لەسەر بنەماکانی [[دیموکراسی]] بنیاتنراوەبنیات نراوە کە تێیدا تەنانەت مافی کەمینەکانیش لەلایەن دەستوور و یاساوە پارێزراوە. حکوومەت بە پێی [[یاسای بنچینەیی ویلایەتە یەکگرتووەکان]]، کە سەرەکیترین یاسای وڵاتە، لەسەر بنەمای جوداییجوداییی ھێزەکان دانراوە.
 
لە سیستەمی فیدەاڵیفیدڕاڵی ئەمریکیدا، حکومەت بە سێ بەشی: ناوچەیی، فیدڕاڵی و ویلایەتەکانویلایەتی دابەشکراوەدابەش کراوە. بەشی ناوچەیی وەک شارەوانی ئەو ناوچە ئەرکەکانی خزمەتگوزاری لەئەستۆیەلە ئەستۆیە.
 
بەشی فیدڕاڵی خۆی لە سێ ژێربەشی دیکە پێکھاتووەپێک ھاتووە:
* '''[[دەستووری]]''': پێکھاتووەپێک ھاتووە لە [[سەنا(مەجلیسی پیرانی ئەمریکا)|سەنا]] و [[ماڵی نوێنەرەکان(ئەمریکا)|ماڵی نوێنەرەکان]] و ئەم ئەرکانەیان لەئەستۆیە: پەسندکردنی یاسای فیدڕاڵی، ڕاگەیاندنی شەڕ، چاودێریچاودێریی بەشەکانی دیکەی حکوومەت و لێپرسینەوە کە لە ئاکامی ئەمەدا دەتوانن کەسانێک لە حکوومەت لابەرن.
* '''[[جێبەجێییجێبەجێکار]]''': سەرۆک کۆمار، سکرتێری گشتیی ھەموو ھێزە نیزامییەکانە،سەربازییەکانە، دەتوانێ پەسندکراوەکانی پارلیمانەکانپەرلەمانەکان (پێش ئەوەی ببن بە یاسا) ھەڵوەشێنێتەوە. ھەروەھا دەتوانێ وەزیرەکانی کابینە ھەڵبژێرێت (پێویستی بە پەسندکران لە لایەن سەناوە ھەیە)
* '''[[دادوەرییدادوەری]]''': [[دادگای باڵا(ئەمریکا)|دادگای باڵا]] و دادگاکانی فیدەڕاڵفیدڕاڵ کە سەرۆکەکانی لەلایەن سەرۆک کۆمار و بە پەسەندی سەنا دادەنرێ، چاودێریچاودێریی یاسا و چۆنیەتیچۆنێتیی جێبەجێکردنی دەکەن.
 
ماڵی نوێنەران ٤٣٥ نوێنەری ھەیە کە مافی دەنگدانیان ھەیە و ھەریەک نوێنەرایەتینوێنەرایەتیی ویلایەتی خۆیان بۆ وادەی ٢ساڵ٢ ساڵ دەکەن. ژمارەی نوێنەرانی ھەر ویلایەتەک بە پێیبەپێی ژمارەی دانیشتوانی ئەو ویلایەتە دادەنرێت کە ھەر دەساڵ جارێک ژمارەی حەشیمەت مەزەندە دەکرێت. بۆ نموونە چەن ویلایەت کەمینەی ژمارەی نوێنەرەکان واتا ١ نوێنەریان ھەیە و [[ویلایەتی کالیفۆرنیا]] ٥٣ نوێنەری ھەیە.
 
[[سەنا]] ١٠٠ نوێنەری ھەیە واتە ھەر ویلایەتەک ٢ نوێنەری ھەیە. سەناتۆرەکانسیناتۆرەکان بۆ ماوەی لانی زۆر ٦ ساڵ ھەلدەبژێردرێنھەلدەبژێردرێن، ئەگەرچی ھەر ساڵ نە ساڵێساڵناساڵێ یەک لەلەسەر سێی کورسییەکان دوبارەدیسان ھەڵبژاردنی بۆ دەکرێت. وادەی خزمەتی سەرۆک کۆمار ٤ ساڵە و دەتوانێ ھەتا دووجار سەرۆک بمێنێتەوە. سەرۆک کۆمار بە ڕای ڕاستەوخۆی خەڵک پەسند ناکرێ بەڵکوو لە لایەن لێژنەی ھەڵبژاردنەوە دەسنیشاندەستنیشان دەکرێت. دادگای باڵای ئەمریکا خاوەنی ٩ ئەندامە و ھەتا ھەمیشەیەھەتاھەتاییشە.
 
=== حیزبەکان ===
ویلایەتە یەکگرتووەکان بۆ زۆربەی مێژووکەیمێژووەکەی خاوەنی سیستەمێکی دوو حیزبی بووە. ئەو دوو حیزبە ئەمانەن: [[حیزبی دیموکڕاتدیموکرات (ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی دیموکڕاتدیموکرات]] لە دامەزانی ١٨٢٤ و [[حیزبی کۆمارخوازکۆماری(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|کۆمارخوازکۆماری]] لە دامەزرانی ١٨٥٤. لە ھەلبژاردنەکانیشدا، نوێنەرانی ئەو دوو حیزبە وەک نوێنەرانی سەرەکیی جەماور لە قەڵەم دەدرێن. تەنھا لە ساڵی ١٩١٢دا بوو کە [[ثیئۆدۆر ڕوزوێڵت]] بووە سەرۆک کۆمار کە ئەندامی ھیچ یەک لەم دوو حیزبە سەرەکییە نەبوو و لە سەدا بیستی ڕای جەماوەری ھێنا. پاش ئەم دوو حیزبە گەورەگەورە، سێھەمین حیزب، [[حیزبی ئازادیخوازە(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی ئازادیخوازەکان]]ە.
 
لە کولتووریکلتووری ڕامیاریی ئەمریکادا، کۆمارخوازەکانکۆماریخوازەکان زیاتر بە [[خۆپارێز]] (لایەنی ڕاست) دەناسرێن و دیموکراتەکان بە [[لیبەڕاڵ]] (لایەنی چەپ) بەناوبانگن. ویلایەتەکانی باکوور-ڕۆژھەڵات و کەناری ڕۆژاوا بە «ئاویشین» و پشتیوانی دیموکڕاتدیموکرات و ویلایەتەکانی باشوور و زۆربەی ویلایەتەکانی ڕۆژاوا «سوور» و پشتیوانی کۆمارخوازەکاننکۆماریخوازەکانن.
 
[[باڕاکباراک ئۆباما]] نوێنەری دیموکڕاتەکان،دیموکراتەکان، سەرۆک کۆماری ئێستایپێشووی ئەمریکا کە ساڵی ٢٠٠٨ ھەڵبژێردرا، ٤٤ـەمین سەرۆک کۆماری وڵاتە (٤٣ کەس). لە ئێستادا [[سەنا]]مەجلیسی پیرانی ئەمریکا ٥١ ئەندامی دیموکڕاتیدیموکراتی ھەیە، ٢ ئەندامی سەربەخۆ کە ھاوکاری دیموکڕاتدیموکراتەکان دەکەن و ٤٧ ئەندامی کۆمارخوازی ھەیە. [[ماڵی نوێنەرەکان]] ٢٤٢ ئەندامی کۆمارخوازکۆماریخواز و ١٩٢ دیموکڕاتیدیموکراتی ھەیە (کورسییەک بەتاڵە).
 
== پەیوەندییەکان لەگەڵ دەرەوە ==
Line ٢٢٢ ⟶ ٢٢٠:
ویلایەتە یەکگرتووەکان پەیوەندییەکی تایبەتی ھەیە لەگەڵ [[بەریتانیا]] و پەیوەندییەکی قایمی ھەیە لەگەڵ [[کەنەدا]]، [[ئۆسترالیا]]، [[نیوزیلاند]]، [[فیلیپین]]، [[ژاپۆن]]، [[کۆریای باشوور]] و [[ئیسرائیل]] و ھەروەھا چەن وڵاتێکی دیکەی ئەوڕوپی وەک [[فەڕانسا]] و [[ئەڵمانیا]]. ھەروا ھاوکاری تەواوی ئەندامانی [[ناتۆ]] لە ھەوڵە ئاسایشی و ئەمنییەکان دەدات. بەردەوام ھاوکاری وڵاتی [[کیشوەری ئەمریکا]] دەکات. بۆ نموونە ڕێکەوتننامەی بازرگانی ئازادیان ھەیە لەگەڵ [[کەنەدا]] و [[مەکسیک]]دا.
 
=== ھێزە نیزامییەکانسەربازییەکان ===
سەرۆک کۆمار، سەرۆکی ھەموو ھێزە نیزامییەکانەسەربازییەکانە و وەزیری بەرگری لە لایەن ئەوئەوەوە دەستنیشان دەکرێت. [[پنتاگۆن|وەزارەتی بەرگریبەرگریی ئەمریکا]] ھەموو ھیزە نیزامییەکانیسەربازییەکانی لەژێر فەرماندایە: [[ئەرتەش|ھـێزی زەمینی]]، [[ھێزەکانیھـێزی دەریایی]]، [[چەکدارانی دەریایی]] و [[ھێزەکانی ئاسمانی|ھـێزی ئاسمانی]]. پاسەوانیی کەنارەکان لە ژێر دەسەڵاتی [[وەزارتی ناوخۆ]]دایە لە کاتی ئاشتیدا بەڵام لە کاتی شەڕ دەڕواتە ژێر چاودێری ھێزی دەریایی.
 
لە ساڵی ٢٠٠٨دا ھێزە چەکدارەکان ١.٤١٫٤ میلیۆن کەس بوون. ھێزە پاشەکەوتکراوەکان و پاسەوانانی نەتەوەیی ژمارەکە تا ٢.٣٢٫٣ ملیون کەس دەبات.
 
خزمەتگوزاری نیزامی لە ئەمریکادا بە دڵخوازییە بەڵام لەوانەیە لە کاتی شەڕ ژمارەیەک نیشانکراو بخرێنە ژێر فەرمانی خزمەتی نیزامییەوەسەربازییەوە. ئەمریکا یازدە کەشتیی [[ناوی فڕۆکەھەڵگڕ|فڕۆکەھەڵگڕ]]ی ھەیە کە بە فڕۆکەکانی ھێزەکانی ئاسمانی، ھێزە نیزامییەکانسەربازییەکان بە ئاسانیبەئاسانی و لە ھەموو کاتەکانی شەو و ڕۆژدا دەگوازنەوە بۆ ئەم شوێنانە. ئەمریکا لە سەرانسەر دونیادادنیادا ٨٦٥ پێگەی نیزامیسەربازیی ھەیە و ئەمەیە ھۆکاری ئەوەی بە «ئیمپراتووریئیمپڕاتۆری پێگەکان» ناوی لێدەبەنلێ دەبەن.
 
== ئابووری ==
ویلایەتە یەکگرتووەکان سیستەمێکی ئابووریی [[سەرمایەداری]]ی تێکەڵی ھەیە کە بە سەرچاوەی سرووشتیی فراوان و ژێرخانی بەھێز و کلتووری بەرھەمھێنەری دەوڵەمەندکراوەدەوڵەمەند کراوە. بە پێیبەپێی [[لێژنەی نێودەوڵەتی پارە]]، ویلایەتە یەکگرتووەکان بە [[داھاتی ناپوخت]]ی ١٥.١١٥٫١ تریلیون، لە سەدا ٢٢ی ھەموو داھاتی ناپوختی دونیای بەخۆی تەرخانکردووە. ئەم ژمارە بە پێیبەپێی حەشیمەتی وڵاتەکە، پلەی ٩ی لە دونیادا ڕادەستبۆ کردووەبەدەست بۆیھێناوە لە داھاتی ناپوختی ناوەکی. [[دۆلاری ئەمریکی|دۆلاردۆلار،]]، دراوی ئەمریکا، سەرەکیترین دراوی سرانسەرسەرتاسەری دونیایەجیھانە.
 
ئەمریکا گەورەترین ھێنەریھاوردەکاری کەلوپەل بۆ ناو وڵاتەشتومەکە و لە ھەناردندا پلەی دووەمی ھەیە. [[کەنەدا]]، [[چین]]، [[مەکسیک]]، [[ژاپۆن]] و [[ئەڵمانیا]] گەورەترین ھاوکارانی بازرگانی و ئابووریی ئەمریکان. لە ساڵی ٢٠١٠دا [[نەوت]] زیاترین ھێنانەناوەیھاوردەی بووھەبوو و کەلوپەلی ماشین زیاترین ڕاژەی ھەناردنی ھەبوو. چین گەورەترین قەرزڕاگری ئەمریکایە.
 
بەرھەمە کیماییەکان یەکێ لە گەورەترین کاروبارەکانی درووستکردنە لە ئەمریکا. ئەم وڵاتە سێھەمین بەرھەمھێنەری نەوتە لە دونیادا و ھاوکات گەورەترین ھێنەریھاوردەکاری نەوتیشە. پلەی یەکەمی ھەیە لە بەرھەمھێنانی کارەبا و [[وزەی ناوەکی]] و ھەروەھا [[گازی سروشتی]]ی شلە، سولفور، فۆسفات و خوێ. لە ڕێژەی داھاتیتداھاتی ناپوختەی ناوەکی، [[کشتوکاڵ]] کەمتر لە یەک لە سەداسەد بەشیەتی و لە ھەمان کاتدا ئەمریکا گەورەترین بەرھەمھێنەری [[گەرمەشانی]] و [[سۆیا]]یە. [[کۆکاکۆلا]] و [[مەک دۆناڵد]] دوو ناسراوترین نیشانەکانی دونیان.
 
ژمارەی کرێکارانی ئەم وڵاتە لە ٢٠١٠دا ١٥٤ میلیونمیلیۆن کەس بوو. حکومەت بە ٢١ ملیون کەس زیاترین ژمارەی کارلەدەستانی ھەیە. خزمەتگوزارییەکانی سڵامەتیتەندروستی و کۆمەڵگایی بە ١٦.٤١٦٫٤ ملیون کەس گەورەترین کاروباری تایبەتی (غەیری حکومەتی) ھەیە.
 
== زمان ==
Line ٢٦٣ ⟶ ٢٦١:
== سەرۆک کۆمارەکانی ئەمریکا ==
{{سەرەکی|پێرستی سەرۆک کۆمارەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان}}
سەرۆک کۆماری ویلایەتە یەکگرتووەکان تا ئێستا ٤٥ کەسایەتی بوونەتە سەرۆک کۆماری ئەمریکا کە دوانیاندووانیان کوڕ و باوکن کە ئەوانیش [[جۆرج دەبلیوو بوش]] و [[جۆرج .ھ.و.بۆش]] کە ھەردووکیان کاندیدای پارتی کۆماریەکانکۆمارییەکان بوونە. لەنێوان ٤٤ کەسایەتیەکەکەسایەتییەکە تەنیا یەکێکیان ڕەنگ پێستی ڕەشە ئەویش [[باراک ئۆباما]] <nowiki/>یە کە کاندیدایبەربژێری پارتی دیموکرات بووە.
 
[[پەڕگە:Map of USA with state names.svg|وێنۆک|ناوەڕاست|lang=ckb|700px]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ویلایەتە_یەکگرتووەکانی_ئەمریکا»