جەنگی جیھانیی یەکەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| ناوی شەڕجەنگ= شەڕیجەنگی جیھانی یەکەم

'''جەنگی جیھانیی یەکەم''' یان '''یەکەم جەنگی جیھانی'''، ئەو جەنگە بوو کە لە [[ئەوروپا]] دەستی پێکرد و پاشان ناوچەکانی تری جیھانی گرتەوە لە نێوان ساڵانی ١٩١٤ و ١٩١٨دا، شەڕکەجەنگەکە دەستی پێکرد کاتێک ئیمپڕاتۆڕی نەمسا-مەجەڕ شانشینی سربیای گرت لە دەرئەنجامی کوژرانی شازادەی نەمسا و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی سڕبیەوە لەکاتی سەردانیاندا بۆ [[سەراییڤۆ]].

[[ڕووسیا]] ھەستا بە کۆکردنەوەی ھێزەکانی یەک ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنی شەڕیجەنگی [[نەمسا]] لەسەر [[سربیا]]، [[ئاڵمانیا]] ھێزی کۆکردەوە لە ٣٠ی تەمموز و [[فەرەنسا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە ٣٠ی ئاب، ئاڵمانیا لە ھەمان ڕۆژدا شەڕیجەنگی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا دوای ئەوەی بینی ڕووسیا وەڵامی داوای ئاڵمانیا ناداتەوە بە ڕاگرتنی کۆکردنەوەی سوپا، پاشان شەڕیجەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا، و [[بەلجیکا]]ی گرت کە ئەمەش وای لە [[بەریتانیا]] کرد بێتە ناو شەڕەکەوە،جەنگەکەوە، وڵاتەکانی [[ئەوروپا]] لە پێش شەڕ لە دوو سەربازگە پێک ھاتبوو، یەکەمیان یەکێتی سییانی بوو لە نێوان [[ڕووسیا]] و [[فەرەنسا]] و [[شانشینی یەکگرتوو]]، و دووەمیان ھاوپەیمانی سییانی بوو لە نێوان ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەڕ و ئاڵمانیا و [[ئیتاڵیا]].

بۆ یەکەم جار چەکی کیمیایی لە شەڕیجەنگی جیھانی یەکەمدا بەکار ھات ھەروەھا بۆ یەکەم جار خەڵکی مەدەنی لە ئاسمانەوە بۆردومان کران لە میژوودا.

شەڕیجەمگی جیھانی یەکەم بە کۆکێک ھەژمار ئەکرێت بۆ بزوتنەوە ئایدۆلۆژیەکانی وەک شوعیەت و ململانێکانی دواتر وەک [[شەڕیجەنگی جیھانی دووەم]]، و تەنانەت [[شەڕی سارد]].

شەڕەکە سەرەتایەکی نوێی بۆ جیھانی نوێ پێک ھێنا و کۆتایی ئەرستۆقراتی و شانشینە ئەوروپیەکان بوو، ھەروەھا سەرەتایەک بوو بۆ شۆڕشی ئۆکتۆبەر (بەلشەفی) لە ڕووسیا کە ئەمیش بە ڕۆڵی خۆی سیایەتی گۆڕی لە [[چین]] و [[کووبا]]دا و ھەروەھا ڕێگەی شەڕیجەنگی ساردی کردەوە لە نێوان ھەردوو زلھێز وڵاتە یەکگرتووەکان و یەکێتی سۆڤێتدا، و ھەڵکشانی نازیەکان دەرکەوت لە شکاندنی ئاڵمانیا لە شەڕەکەدا و چەندین کێشەی ھەڵپەساردراوی ھێشتووە لە دوای شەڕەکە، و شەڕ و جەنگەکان شێوەیەکی نوێیان وەرگرت بە ھاتنە ناوەوەی تەکنەلۆژیا بە شێوەیەکی گەورە و تێوەگلانی ھەندێک لایەن کە توانای شەری نەبوو وەک خەڵکە مەدنیەکان، کاتێک پێشتر شەڕ لە گۆڕەپانەکانی جەنگا ڕوویان ئەدا دوور لە شارەکان، لەم شەڕەدا شارەکان بە دانیشتوانە زۆرەکەیانەوە بوونە گۆڕەپانی شەڕ و ئەمەش بوو بە ھۆی کەوتنەوەی ملیۆنان قوربانی.

ڕووسیا بەڵێنی بەرگری کردنی دا لە سربیا، و ھەستا بە جوڵاندنی ھێزەکانی لە ئەنجامی فشاری ژەنەڕاڵە ڕووسیەکان، و ئاڵمانیا داوای لە ڕووسیا کرد کە ھێزەکانی نەجوڵێنێت و ھێزەکانی لابات لە حاڵەتی ئامادەباشی، و کاتێک ڕووسیا وەڵامی داواکەی ئاڵمانیای نەدایەوە ئاڵمانیا شەڕیجەنگی ڕاگەیاند بەسەر ڕووسیادا لە ١ی ئابی ١٩١٤ و پاشان شەڕیجەنگی راگەیاند لە دژی فەرەنسا لە ٣ی ئاب.