ئاوەز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ژیربێژی''' یان تێگەیشتووی یان مێشكمێشک یان دركدرک پێ کردن بریتییە لە درک پێ کردنی شتەکان لەڕێی بیروهۆشبیروھۆش و بنیاتنانی ڕاستی وە چەسپاندنی لە ڕێی جێگیرکردنی ژیربێژیەوە، یان لە ڕێی گۆڕین و بەرەوپێشبردنی مامەڵە، سیستەمی یاسای و بۆچوونەکان کە بەندە لەسەر ڕاستی و درووستی نوێ.<ref>{{cite journal | doi = 10.1080/096725500750039282 | volume=8 | issue=3 | title=So We Need Something Else for Reason to Mean | year=2000 | journal=International Journal of Philosophical Studies | pages=271–295 | last1 = Kompridis | first1 = Nikolas}}</ref>

مێشكیمێشکی مرۆڤ بە چەند چالاکیەكچالاکیەک ناسراوە کە دەتوانێت پێی هەڵبستێتھەڵبستێت وەكوەک [[فەلسەفە]]، زانست، زمان، بیرکاری و هونەرھونەر کە ئەمانە کرداری تایبەتمەندن بە مرۆڤ<ref>individuals, for example, "humans have reason."

| quote = [...] the exercise of independent practical reasoning is one essential constituent to full human flourishing.}}</ref> و ھەندێک جار وەک درک ناودەبرێت.

ژیربێژی سەرنجێکە کە ڕووداو، دیاردە یان هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت ڕوون دەکاتەوە.<ref>[http://faculty.cua.edu/hoffmann/courses/102_1111/Aristotle_8_EN_6.pdf Aristotle, Nicomachean Ethics 6 – The Intellectual Virtues]</ref> ژیربێژی بەهانەیەبەھانەیە بۆ بڕیارەکان و ژیربێژی ڕوونکەرەوەی دیاردە سروشتییەکانە هەروەهاھەروەھا شیکەرەوەی شێوازی هەڵسوکەتیھەڵسوکەتی تاکەکانیشە.

فەیلەسوف و زاناکان هەوڵیانھەوڵیان داوە لێکۆڵینەوە لەسەر شێوازی بیرکردنەوەی مرۆڤ بکەن، بۆ نموونە کردارە درکی و دەمارەخانە پەیوەندیدارەکان چین و چۆن هۆکارەھۆکارە کلتوریەکان کاریگەری دەکەنە سەر بیرکردنەوەکانی مرۆڤ. هەروەهاھەروەھا زۆرێكزۆرێک لە لێکۆڵینەوەکان دەیانەوێت ڕوونی بکەنەوە کە ئایا دەکرێت ژیربێژی مرۆڤ بە شێوازی ئەلیکترۆنی زیرەكزیرەک شیبکرێتەوە یان وێنە بکرێت. لێکۆڵینەوەی دی هەوڵیھەوڵی تێگەیشتن دەدات کە ئایا دەکرێت ئاژەڵەکانی دی جگە لە مرۆڤ بتوانن وەكوەک مرۆڤ بە ژیربێژیانە بیر بکەنەوە.

== مێژووی فەلسەفی ==

ئەو پێشنیارەی کە ژیربێژی پێگەیەکی تایبەتی داوە بە مرۆڤ لە سروشت دا بۆتە جێی مشتوومڕ و ناونراوە بە فەلسەفەی ڕۆژئاوایی و دواتر بە زانستی نوێی ڕۆژئاوایی ناسێنراوە. فەلسەفە دەکرێت پێناسە بکرێت وەكوەک ڕێگەیكڕێگەیک بۆ ژیان لەسەر بنەمای ژیربێژییانە و ژیربێژی لە کۆنەوە بابەتێکی سەرەکی و گەورە بووە لە گفتووگۆدا.

== کێشە باوەکانی ژیربێژی ==

فەلسەفە هەندێكھەندێک جار وەكوەک شێوە ژیانی ژیربێژیانە پێناسە دەکرێت. دوو پۆڵ کێشە سەرهەڵدەداتسەرھەڵدەدات دەربارەی ژیربێژی کە جێی سەرنجی فەیلەسوفەکانە. یەکەم پرسیار: ئایا مرۆڤ دەتوانێت دڵنیا بێت کە ژیربێژی دەتوانێت زانست و ڕاستی دەستەبەر بکات بە شێوازێکی باشتر لە ڕێگاکانی دی. پرسیاری دووەم: ژیانی ژیربێژیانە، ژیانێكژیانێک کە ئاراستە کرابێت لەلایەن ژیربێژیەوە، چاوەڕێی ئەوەی لێ دەکرێت کە ژیانێكژیانێک دەستەبەر بکات خۆشبەختانە تر بێت بۆ مرۆڤ وەكوەک لە ڕێگاکانی تری ژیان.

لەسەردەمی کۆنەوە هەتاھەتا ئێستا پرسیاری ڕۆڵی ژیربێژی لە ڕووبەروبوونەوەی ڕاستی دا وەكوەک خۆی ماوەتەوە لە گفتووگۆی بابەتە فەلسەفیەکان دا (کە هەندێكھەندێک جار وەكوەک ناکۆکی دەبینرێت لە نێوان جوڵانەوەی پلاتۆی و جوڵانەوەی ئەرستۆی). ئەرستۆ پێی وایە، خەڵکی ژیربێژی بەکاردەهێننبەکاردەھێنن بۆ گەیشتن بەو دەرئەنجامەنەی کە پێیان وایە دروستە و ئەم دەرئەنجامانە لەلای ئەرستۆ دڵنیاکەرەوەترن لە دەرئەنجامەکان کە سەرچاوەکەیان هەستەکانەھەستەکانە.

لە لایەکی دیکەوە، ئەگەر ئەم دەرئەنجامە ژیربێژیانە تەنهاتەنھا لەسەر بنەما هەستیەکانھەستیەکان بێنە کایەوە ئەوا ژیربێژیانترین دەرئەنجامەکان هەرگیزھەرگیز ناکرێت وەكوەک ڕەهاڕەھا تەماشا بکرێن چونکە هیچھیچ یەکێكیەکێک لە بنەما سەرەتاییەکان لە هەڵەبەدەرھەڵەبەدەر نیین.

بەهۆیبەھۆی ئەمەوە پرسیارگەلێكپرسیارگەلێک سەرهەڵدەداتسەرھەڵدەدات دەربارەی بنەما سەرەتاییەکان یان خاڵەکانی دەستپێکی ژیربێژی بۆ یەکێكیەکێک کە دەیەوێت بگاتە دەرئەنجامی ڕاستەقینە.

بیرۆکەی تاقیکاری (هەندێكھەندێک جار هاوەڵەھاوەڵە لەگەڵ بۆچوونەکانی ئەرستۆ بەڵام بە ڕێژەیەکی زیاتر هاوڕایەھاوڕایە لەگەڵ فەیلەسوفە بەڕیتانیەکانی وەكوەک جۆن لۆكلۆک و دەیڤد هیومھیوم) جەخت دەکاتەوە لەوەی کە سەرچاوەی سەرەتایی هەستیھەستی تەنهاتەنھا خاڵی دەستپێکردنی ژیربێژی و هەوڵەھەوڵە بۆ گەیشتن بە ڕاستی. ئەم بیروبۆچوونە زۆرجار رێخۆشکەرە بۆ دەرئەنجامی ئەوەی ڕاستی ڕەهاڕەھا هەرگیزھەرگیز بەدەست ناهێنرێتناھێنرێت. بیرۆکەی نموونەییەتی (ئایدیالیزم) (کە هاوەڵەھاوەڵە لەگەڵ پلاتۆ و ڕێبازەکەی) بانگەشەی ئەوە دەکات کە ڕاستیەکی دروستر و بەرزتر بوونی هەیەھەیە و هەندێكھەندێک کەس دەتوانن یەکسەر بگەنە ئەو ڕاستییە ڕەهاڕەھا بەبێ پشت بەستن بە هەستھەست و ئەوە سەرەکیترین بوونی ڕاستییە کە بوونی هەبێتھەبێت.

== پەرەسەندنی ژیربێژی ==

بۆ هەرھەر جۆری گیاندارێكگیاندارێک و توخمێكتوخمێک توانای ژیربێژیانە دەکرێت یارمەتیدەرێكییارمەتیدەرێکی بەرچاو بێت بۆ باشتر تێگەیشتن و پێشبینی کردنی ژینگەی چواردەوریان. زانایانی فەڕەنسی دان سپێخبێ و هیگۆھیگۆ مێخسی پێداگیری دەکەن لەسەر ئەوەی کە دەکرێت هێزیھێزی تر کاریگەری هەبووبێتھەبووبێت لەسەر پەرەسەندنی ژیربێژی و دەڵێن کە زۆر سەختە مرۆڤ بەتەنهابەتەنھا خۆی ژیربێژییەکی کاریگەری هەبێتھەبێت چونکە مرۆڤ بە تاکەکەسی ناتوانێت گومان لە بیرباوەڕەکانی خۆی بکات. ژیربێژی زۆرترین کاریگەری هەیەھەیە کە بە کۆمەڵەیی بەئەنجام بگەیەنرێت وەكوەک ئەوەی لە پرۆژە زانستیەکان دا سەلمێندراوە. هەرھەر کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک توانی ڕێگە بدۆزێتەوە بۆ بەرجەستەکردنی ژیربێژی بەشێوەیەکی کاریگەر ئەوا توانیویەتی توانای هەمووھەموو ئەندامەکانی کۆبکاتەوە و سوودیان لێ ببینێت.

== سەرچاوەکان ==