چەوساندنەوە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''چەوساندنەوە''' هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت و مامەڵەیەکی نەگونجاوە بەرامبەر بە تاکەکەس یان کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک دەکرێت لەلایەن تاکەکەسێكتاکەکەسێک یان کۆمەڵەیەكیکۆمەڵەیەکی دیاریکراو. باوترین شێوازەکان چەوساندنەوەی ئایینی، ڕەگەزپەرستی و سیاسین. هەمووھەموو کردەیەکی ئازارچەشتن، دەست درێژی، بەندکردن، ده‌ستبه‌سه‌ردەستبەسەر کردنی ناچاری، ترس و ئازار ئەگەری هەیەھەیە دەرئەنجامەکەی چەوساندنەوە بێت بەڵام مەرج نییە هەمووھەموو ئازارچەشتنێكئازارچەشتنێک ببێتە هۆیھۆی چەوساندنەوە. ئازارچەشتنەکە لەلایان قوربانییەکەوە دەبێت رێژەی زۆر بێت بۆی بە چەوساندنەوە هەژماربکرێتھەژماربکرێت هەرھەر بۆیە رێژەی توندێتی و چەندێتی ئازارەکە جێی مشتومڕ و لایەنێكیلایەنێکی سەرەکی بابەتەکە بووە.<ref name="USHMM_2">{{cite web |title=Holocaust Encyclopedia - Genocide of European Roma (Gypsies), 1939-1945 |publisher=United States Holocaust Memorial Museum (USHMM) |url=http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005219 |accessdate=9 August 2011 }}</ref>

== یاسای نێودەوڵەتی ==

وەكوەک بەشێكبەشێک لە بنەماکانی نوێرمبێرگ، تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی بە بەشێكبەشێک لە یاسای نێودەوڵەتیی دادەنرێت. بنەمای شەشەم لە بنەماکانی نوێرمبێرگ دەڵێت:

تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی (کوشتن، لەناوبردن (بنبڕکردن)، بەکۆیلە کردن، وەدەرنان و هەرھەر کردەیەکی نامرۆڤانەی دی دژ بە دانیشتووی مەدەنی ئەنجام بدرێت، یان چەوساندنەوە لەسەر بنەمای سیاسی، ڕەگەزیی و ئایینی یان ئەنجام دانی هەرھەر کردەیەکی دژە ئاشتی و تاوانی جەنگی.)

=== ڕۆما ===

کوشتنی ڕۆمەکان کە زۆرجار بە کۆمەڵکوژی ڕۆمەکان ناودەبرێت، هەوڵێکیھەوڵێکی پلان بۆ داڕێژراو بوو لەلایەن حوکمەتی نازیی و هاوپەیمانەکانییەوەھاوپەیمانەکانییەوە لە ماوەی جەنگی جیهانیجیھانی دووەم دا بەمەبەستی لەناوبردن و نەهێشتنینەھێشتنی دانیشتوانە ڕۆمانییەکانی ئەوروپائەورووپا کە بە (قەرەج) ناوزەندیان دەکردن لەو سەردەمەدا. لەژێر فەرمانڕەوای ئەدۆڵف هیتلەرداھیتلەردا لە ٢٦ تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٥ دا، نووسراوێكینووسراوێکی تەواوکەر بۆ (یاساکانی نوێرمبێرگ) ی دەرکرا کە رۆمەکانی (قەرەجەکان) بە "دوژمنانی دەوڵەتی نەتەوەیی" دەناساند و لە هەمانھەمان ئاست و پلەی جوولەکەکان دا هەژماریھەژماری دەکردن.<ref name="USHMM_2"/> مێژوونوسان مەزەندەی دەکەن ٢٠٠ هەزارھەزار بۆ ٥٠٠ هەزارھەزار لە رۆمەکان کوژراون لەسەر دەستی نازیی و هاوپەیمانەکانیانھاوپەیمانەکانیان. هەندێكھەندێک لە نووسەران ژمارەی کوژراوان بە ١.٥١٫٥ ملیۆنمیلیۆن دەخملێنن. <ref name="Milton_estimates">{{Citation |chapter=True Romanies and the Holocaust: A Re-evaluation and an overview |chapter-url=http://www.radoc.net/radoc.php?doc=art_e_holocaust_porrajmos&lang=en&articles= |author=Hancock, Ian |title=The Historiography of the Holocaust |isbn=1-4039-9927-9 |pages=383–396٣٨٣–٣٩٦ |year=2005٢٠٠٥ |publisher=[[Palgrave Macmillan]] }}{{dead link|date=March 2018 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

ژمارەیەكژمارەیەک لە وڵاتان بەتایبەتی وڵاتانی ڕۆژئاواڕۆژاوا هەستاونھەستاون بە دانان و چەسپاندنی چەند ڕێکارێكڕێکارێک بۆ کەم کردنەوەی ڕێژەی جیاکاریکردن بەرامبەر بە کەمایەتییە سێكسییەکانسێکسییەکان و چەند یاسایەكیاسایەک بۆ لابردنی تاوانی کینەیی بەرامبەر بە هاوڕەگەزبازانھاوڕەگەزبازان و جیاکاری کردن لە ناوەندەکانی کاردا. هەندێكیانھەندێکیان تەنانەت هاوسەرگیریھاوسەرگیری هەمانھەمان ڕەگەزیان بە یاسایی کردووە بەمەبەستی دەستەبەرکردنی هاوسەرەھاوسەرە هاوڕەگەزەکانھاوڕەگەزەکان بە هەمانھەمان جۆر و ڕێژەی پارێزگاری و ماف کە هاوتاھاوتا بێت بە مافەکانی هاوسەرەھاوسەرە ڕەگەز جیاوازەکان. لە ساڵی ٢٠١١ دا، نەتەوە یەکگرتووەکان هەستاھەستا بە چەسپاندنی یەکەم بڕیارنامەی ناساندن و پاراستنی مافەکانی کەسە هاوڕەگەزبازەکانھاوڕەگەزبازەکان و لە ساڵی ٢٠١٥ دا هاوسەرگیریھاوسەرگیری لە نێوان هەمانھەمان ڕەگەزدا بە یاسای کرا لە هەمووھەموو ویلایەتەکانی ئەمریکادا.

=== خزمەتی سەربازی ===

چەوساندنەوە کە بەند بێت بە ڕێژەی خزمەتی سەربازییەوە یان نەبوونی خزمەتی سەربازی دیاردەیەکی باوە لە کۆمەڵگەی ئیسڕایلی دا. لە وڵاتی ئیسڕایل دا، ئەو هاوڵاتییەھاوڵاتییە جوولەکانەی مۆڵەتی نەکردنی خزمەتی سەربازی وەردەگرن لە هێزەھێزە بەرگرییەکانی ئیسڕایل دا دواتر خاوەنی ئەگەرێکی زۆر کەمن پیشەیەکی گونجاو و پایەداریان هەبێتھەبێت و زۆر بەتایبەتی لە بوارە سەربازییەکان دا. سەرچاوەی ئەم جیاکاری کردنە دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی کە هەمووھەموو هاوڵاتییەکایھاوڵاتییەکای ئیسڕایل (جگە لە عەرەب) لە تەمەنی ١٧ ساڵیەوە بانگێشت دەکرێت بەمەبەستی هەڵسەنگاندنیھەڵسەنگاندنی شیاوی بۆ خزمەتی سەربازی ناچاری لە ڕیزی سوپای وڵاتەکەی دا. تۆمار و زانیاری هەمووھەموو هەڵسەنگاندنەکانھەڵسەنگاندنەکان دەپارێزرێت و پۆلێنکاری دەکرێت لە نێوان ئەوانەی پەسەند دەکرێن و ئەوانەی ڕەت دەکرێنەوە.

خاوەن کارەکان ئارەزوو و ویستێكیویستێکی تایبەتیان هەیەھەیە بۆ ئەو جۆرە تۆمارانە چونکە زانیارییەکی گشتیگیر و وردی کەسەکانی تێدا هەڵگیراوەھەڵگیراوە. زۆرجار خاوەن کارەکان بە چاوێکی کەمتر سەیری ئەو هاوڵاتیانەھاوڵاتیانە دەکەن کە ڕەت کراونەتەوە لەلایەن سوپاوە بەو باوەڕەی "ئەوەی شیاو نەبێت بۆ سوپا شیاویش نییە بۆ ناوەند و ژینگە پیشەیەکان و ئەوانەشی لە سوپادا پەسەندکراون ئەگەری زیاتریان هەیەھەیە ببنە فەرمانبەری باش و لێهاتوولێھاتوو." ڕاگەیاندنی دەرفەتی کارەکان لە ئیسڕایل زۆرجار داواکاری "خزمەتی سەربازی" دەکەن بە مەرج و ئەمەش کاریگەرییکەی ڕاستەوخۆی هەیەھەیە لەسەر تەواوی ژیانی پیشەی خەڵکی.