ئیسپات: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

▲بەڵگە بریتییە لە بەڵگەیەك یان مشتومڕێكی تۆکمە و شیاو دەربارەی ڕاستیەکی پێشنیارکراو.<ref>''Proof and other dilemmas: mathematics and philosophy'' by [[Bonnie Gold]], Roger A. Simons 2008 {{ISBN|0883855674}} pages 12–20</ref><ref>''Philosophical Papers, Volume 2'' by Imre Lakatos, John Worrall, Gregory Currie, ISBN Philosophical Papers, Volume 2 by Imre Lakatos, John Worrall, Gregory Currie 1980 {{ISBN|0521280303}} pages 60–63</ref><ref>''Evidence, proof, and facts: a book of sources'' by Peter Murphy 2003 {{ISBN|0199261954}} pages 1–2</ref><ref>''Logic in Theology – And Other Essays'' by Isaac Taylor 2010 {{ISBN|1445530139}} pages 5–15</ref>

▲ئەم چەمکە بەسەر چەند بابەتێكی جیاوازدا دەچەسپێت<ref>

▲</ref>، کە سروشتی بەڵگەکە یان پاساوەکە و پێوەری بابەتەکە هەردووکیان بەندن بە بابەتێکی دیاری کراوەوە. مامەڵەیەکی ئاخافتنی باوەڕپێکەر بە بەڵگە هەژماردەکرێت لە لایەنی پەیوەندیی زارەکی و نووسینەوە (وەك: گفتووگۆ، مشتومڕ و ڕەوانبێژی...هتد).<ref>[[John Langshaw Austin]]: ''[[How to Do Things With Words]]''. Cambridge (Mass.) 1962 – Paperback: [[Harvard University Press]], 2nd edition, 2005, {{ISBN|0-674-41152-8}}.</ref> لە هەر بابەت و بەشێکی بنچینەیی زانستی بیرکاری دا کە بەندە لەسەر ئەگەر و گریمانەکان، بەڵگە پێناسە دەکرێت بە هەر گفتووگۆیەك کە دەکرێت بێتەکایەوە دەربارەی بیردۆزێك لەسەر بابەتەکە بەپێی یاسا و بیردۆزە پێشینە پەسەندکراوەکان.<ref>Cupillari, Antonella. The Nuts and Bolts of Proofs. Academic Press, 2001. Page 3.</ref> بابەتی ژیربێژی شێوە دەکرێت لە بیردۆزێکی سەلماندنی دیاریکراودا وە لە سەلماندنێکی فەرمی دەکۆلێتەوە.<ref>Alfred Tarski, Introduction to Logic and to the Methodology of the Deductive Sciences (ed. Jan Tarski). 4th Edition. Oxford Logic Guides, No. 24. New York and Oxford: Oxford University Press, 1994, xxiv + 229 pp. {{ISBN|0-19-504472-X}}</ref> لە هەندێك لە بابەتەکانی باوەڕزانی و بیردۆزی زانین دا چەمکی پاساو بە نزیکەیی هەمان ڕۆڵی بەڵگە دەبینێت<ref>http://plato.stanford.edu/entries/justep-foundational/</ref> لە کاتێك دا دەستەواژەکە لە زانستی یاسادا بە بەڵگە ناودەبرێت<ref>

▲</ref>. وە دەستەواژەی "بارگرانی (قورسایی) بەڵگە" چەمکێکی یەکجار باوە لە فەلسە و یاسادا.

▲==ڕوونکردنەوە==

▲لە زۆربەی بابەتەکان دا، بەڵگە داواکراوە بۆ سەلماندی شتێك. بەڵگە لە ئەزموون کردنی جیهانی دەوروبەرەوە پەیدا دەکرێت، زانست بەڵگەکانی لە سروشتەوە دەست دەخات،<ref>[http://www.fjc.gov/public/pdf.nsf/lookup/sciman00.pdf/$file/sciman00.pdf Reference Manual on Scientific Evidence] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110101074018/http://www.fjc.gov/public/pdf.nsf/lookup/sciman00.pdf/$file/sciman00.pdf |date= ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ }}, 2nd Ed. (2000), p. 71. Accessed May 13, 2007.</ref> و یاسا بەڵگەکانی لە گەواهیدەر و لێکۆڵینەوەی پزیشکیی دادوەریەوە بەدەست دەخات.<ref>[[John Henry Wigmore]], ''A Treatise on the System of Evidence in Trials at Common Law,'' 2nd ed., Little, Brown, and Co., Boston, 1915</ref> شاز و بەدەر لە هەموو ئەمانە زانستی بیرکارییە، کە بەڵگەکان لە جیهانێکی بیرکارییەوە بەدەست دەخرێن کە سەرەتا وەك ئەگەر و دواتر دەوڵەمەند و بەرەوپێش براون بە بیردۆزە سەلمێنراوە پێشینەییەکان.

▲بە وردی کە ئایا چ بەڵگەیەك چوست و تەواوە بۆ سەلماندنی شتێك لە بابەتێکەوە بۆ بابەتێکی تر دەگۆردرێت و هیچ پێوەر یان تەواوییەکی ڕەها نییە کە چی دەبێتە بەڵگە و چی نابێتە بەڵگە.<ref>{{Cite journal | doi = 10.2307/3052837 |author1=Simon, Rita James |author2=Mahan, Linda. |lastauthoramp=yes | year = 1971 | title = Quantifying Burdens of Proof—A View from the Bench, the Jury, and the Classroom| journal = Law and Society Review | volume = 5 | issue = 3| pages = 319–330 | jstor = 3052837 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.valpo.edu/mcs/pdf/ReasonableDoubtFinal.pdf |format=PDF |title=Distributions of Interest for Quantifying Reasonable Doubt and Their Applications |accessdate=2007-01-14 |author1=Katie Evans |author2=David Osthus |author3=Ryan G. Spurrier |archive-url=https://web.archive.org/web/20130317181559/http://www.valpo.edu/mcs/pdf/ReasonableDoubtFinal.pdf |archive-date=١٧ی ئازاری ٢٠١٣ |dead-url=yes }}</ref><ref>[https://www.amazon.com/dp/052185959X The Principle of Sufficient Reason: A Reassessment] by Alexander R. Pruss</ref> لە یاسادا، بەڵگەیەك کە دادوەرێك باوەڕی پێ دەکات هەر هەمان بەڵگە دەکرێت دادوەرێکی دی باوەڕی پێ نەکات.

▲بەڵگەکان لە چاخەکانی دێرینەوە بوونیان هەیە، بە بەکارهێنانی چاودێری کردنی شێوەڕێکاری سروشت کە هەرگیز ڕێکوپێکییەکی ئامێر ئاسا لە دیاریکردن نایەتە کایەوە، ئەرستۆ ئەمەی وەك بەڵگە بەکارهێنا وەك بوونی (ده‌رفه‌ت – هەل) کە ڕیشەییە لە سروشت دا.<ref>[[A. S. Troelstra]], H. Schwichtenberg (1996). ''Basic Proof Theory''. In series ''Cambridge Tracts in Theoretical Computer Science'', Cambridge University Press, {{ISBN|0-521-77911-1}}.</ref> لە لایەکی ترەوە، تۆماس ئەکویناس چاودێری کردنی بوونی شێوەڕێکاری تۆخ و تۆکمە لە سروشت دا وەك بەڵگە بەکارهێنا کە سروشت بە هەل ناڕوات بەڕێوە.<ref>Hunter, Geoffrey, Metalogic: An Introduction to the Metatheory of Standard First-Order Logic, University of California Pres, 1971</ref>

▲لە ڕاستی دا بەڵگەکان پێویست ناکات زارەکی یان بینراو بن. پێش زانا کۆپەرنکس، خەڵکی جووڵەی ئاشکرا و بینراوی ئەستێرەی خۆریان لە ئاسمان دا بە بەڵگە دادەنا کە خۆر بە چواردەوری زەوی دا دەسورێتەوە.<ref>''Aristotle's Physics: a Guided Study'', Joe Sachs, 1995 {{ISBN|0813521920}} p. 70</ref> بەڵام لە هەمان کات دا، بەڵگەی تاوانی گوونجاو کە بەجێماوە لە شوێنی تاوان دا دەکرێت بەکاربێت بۆ ئاشکراکردنی ناسنامەی تاوانبار.

▲هەروەها واژۆ بەڵگەیەکی پتەو و توندە وەك نیشانەیەکی خاوەندارێتی؛ شیکاری دەست خەت دەکرێت وەك بەڵگە بەکاربهێنرێت بۆ سەلماندنی خاوەندارێتی نووسراوێک بەشێوەیەکی کەمتر پتەو لە واژو.<ref>''The treatise on the divine nature: Summa theologiae I'', 1–13, by Saint Thomas Aquinas, Brian J. Shanley, 2006 {{ISBN|0872208052}} p. 198</ref> زانیارییەکی ویستراو لە نووسراوێك دا دەکرێت وەك بەڵگە تەماشابکرێت کە نووسەر توانای دەست گەیشتنی هەبووە بۆ زانیارییەکە و دواتر دەکرێت ببێتە هۆکاری دەستخستنی شوێنی نووسەر لە کاتێکی دیاریکراودا و ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت نووسەرەکە پاساوێکی درووست و یاسای هەبێت بۆ یەکلایکردنەوی دۆسییە دادگاییەکەی.