ئێران: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

{{Coord|32٣٢|N|53٥٣|E|dim:1000km_type:country_region:IR|format=dms|display=title}}

|ناو_خۆماڵی = '''جمھوری اسلامی ایران'''<br />''Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān''

<!پلە لە نێو ولاتانی جیهانجیھان بە پێی قەبارەی ڕووبەر-->

|پلە_ڕووبەر = 17١٧

|ڕووبەر_ک. م. ٤گ =1873959١٨٧٣٩٥٩

|ڕووبەر_م. ٤گ =

|ئاو_ڕێژەی_سەد = ٠.٧٠٫٧

|سەرژمێریی_دانێشتوان =79,853,000٧٩٬٨٥٣٬٠٠٠

|ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان =2013٢٠١٣

|چڕیی_دانیشتوان_ک. م. ٤گۆش =

|چڕیی_دانیشتوان_م. ٤گۆش =

|پاشگر_دۆمەین = .ir

|پەراویز١ =}}

لە باکوورەوە لەگەڵ کۆماری [[ئازەربایجان]]، [[ئەرمەنستان]]، و [[تورکەمەنستان]]؛ لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ [[ئەفغانستان]] و [[پاکستان]]؛ و لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ [[تورکیا]] و کۆماری فێدراڵی [[عێراق]]دا سنووری زەمينىزەمینی ھەیە. ھەروەھا لە باکوورەوە سنووری دەریایی لە [[دەریای قەزوین]] (خەزەر) و لە باشوورەوە لە [[کەنداوی فارس]] و [[دەریای عەممان]] دا ھەیە. ئەو دوو ناوچەیە گرینگترین شوێنەکانی دونیا بۆ دەرھێنانی نەوت و گازن.

دەستەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لە سەر بنەمای [[یاسای بنەڕەتی]]ی پەسندکراوی ساڵی [[١٩٧٩]] (١٣٥٨ی ک.‌ھ ھ) و پێداچوونەوەی ساڵی [[١٩٨٩]] (١٣٦٨ی ک. ھ) داڕێژڕاوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی ڕەسمی ئێران لە دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩، ویلایەتی فەقیھ‌ە کە ئێستا لە دەستی [[سەید عەلی خامنەیی]] دایە. [[ئیسلام]] دینی ڕەسمی، [[شیعە]] مەزھەبی ڕەسمی و [[فارسی]] زمانی ڕەسمی ئێرانە. ئێران وەکو وڵاتێکی پێکھاتوو لە چەند نەتەوە، مێژوویەکی کۆنی ھەیە و یەکێک لە مێژووییترین وڵاتانی جیھانە.

لە دوای ھەڵبژاردنی سەرکۆماریی ١٣٨٨ هەتاویھەتاوی کە بە دووبارهدووبارە ھەڵبژاردنەوەی ئەحمەدی نەژاد کۆتایی ھات چەند خوپێشاندانی گەورە لە ئێران و بەتایبەت تاران رووی دا کە داواکاری دووبارهدووبارە ژماردنەوەی دەنگەکان بوون و بڕوایان وا بوو کهکە میرحوسەین مووسەوی ھەڵبژیردراوە بەڵام دەسەڵاتی ئێران بە قۆلبەستکردن و کوشتنی سەدان کەس لەو جەماوەرە بەو شتە کوتایی ھێنا.

==هەرێم ھەرێم و شارەکان ==

ئێران دابەشبووە بەسەر (٣١) هەرێمداھەرێمدا. هەرھەر هەرێمێکھەرێمێک دەسەڵاتدارێک بەرێوەی دەبات.هەرێمەکان ھەرێمەکان دابەش بوون بەسەر پارێزگاکاندا ،پارێزگاکاندا، دواتر دابەش دەبن بەسەر ناوچە و ناحیەکاندا. ئێران یەکێکە لەو وڵاتانەی کە بەرزترین ڕێژەی گەشەکردنی شارەکانی هەیەھەیە. لە نێوان ساڵانی ( ١٩٥٠ - ٢٠٠٢ ) ڕێژەی بە شار بوونی دانیشتوان لە (٢٧%) بۆ (٦٠%) بەرزبوەتەوە. بەپێی پێشبینیەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان لە ساڵی (٢٠٣٠) لە (٨٠%)ی دانیشتوانی ئێران دەبنە شاری. زۆربەی کۆچکەرە ناوخۆییەکان دانیشتوی نزیک شارەکانی [[تاران]]، [[ئەسفەهانئەسفەھان]]، [[ئەهوازئەھواز]]، [[قوم]]ن.

ئێران کۆمەڵگایەکی زۆرڕەنگە، زمانگەل، ئایینگەل و ئیتنیکگەلێکی زۆر لە نێو جۆگڕافیای ئێراندا دەژین. ژمارەی دانیشتوانی ئێران لە درێژایی سەدەی بیستەمدا بە شێوازێکی بەتەوژم زۆر بوو؛ بە شێوەیێک کە دانیشتوانی ١٩ ملیۆنمیلیۆن کەسی ئێران لە ساڵی ١٩٥٦ بوون بە ٧٥ ملیۆنمیلیۆن کەس لە ساڵی ٢٠٠٩دا.<ref>https://web.archive.org/web/20090214041911/http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm</ref><ref>http://countrystudies.us/iran/32.htm</ref> بەڵام لە ساڵانی سەرەتایی [[سەدەی بیست و یەکەم|سەدەی بیستەم]] ڕێژەی زاوزێی خەڵکی ئێران دابەزی.<ref>http://www.dw.de/dw/article/0,,16112833,00.html?maca=per-rss-per-all_volltext-5613-xml-mrss</ref>

بەپێی ئامارەکانی ساڵی [[٢٠١٤]] ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئێران ٧٨,٤٧٠,٢٢٢٧٨٬٤٧٠٬٢٢٢ کەس بووە کە دەکاتە ١.٠٨١٫٠٨ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٢٩ ساڵە. ھەروەھا ٧٠ لە سەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.<ref> {{بیرخستنەوەی وێب | سەردێڕ = Countries in the world (ranked by 2014 population)| ناونیشان = http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/ |ڕێکەوتی سەردان= ٥ی ئایاری ٢٠١٥ | بڵاوکەرەوە = ماڵپەڕی Worldometers |نووسەر = |زمان = ئینگلیسی}} </ref>

بەراوەردەکان پیشان ئەدەن کە ژمارەی خەڵکی ئێران ڕوو لە زۆر بوونە هەتاھەتا ساڵی ٢٠٥٠ کە ژمارەی دانیشتووان لە ١٠٥ ملیۆنمیلیۆن کەسدا پاوەجێ ئەبێت.<ref>{{cite web |url=http://www.census.gov/cgi-bin/ipc/idbsum.pl?cty=IR |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٤ی شوباتی ٢٠١٤ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131010122359/http://www.census.gov/cgi-bin/ipc/idbsum.pl?cty=IR |archivedate=١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ }}</ref><ref>http://www.payvand.com/news/04/aug/1017.html</ref>

لە ئێراندا زمانگەلێکی زۆر بوونیان هەیە،ھەیە، وەکوو زمانی [[کوردی]]، [[زمانی ئازەربایجانی|ئازەربایجانی]]، [[زمانی لوڕی|لوڕی]]، [[زمانی عەرەبی|عەرەبی]] و چەندین زمانی تر؛ بەڵام تەنهاتەنھا زمانێک کە بە شێوەی فەرمی و یاسایی ناسراوە، [[زمانی فارسی]]ە. لە [[یاسای بنەڕەتی]] ئێران، یاسای ژمارەی ١٥ هاتووەھاتووە کە زمانە ناوچەییەکان دەتوانن لە ناوچەکانی خۆیان لە پێناو زمانی فارسی دا لە قوتابخانەکان فێربکرێن.

[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی ڕێکخراوەی هاوکارییھاوکاریی ئیسلامی]]