یارسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''یارسان''' بە '''ئەھلی حەق''' یان '''کاکەیی''' تایەفەیەکی ده‌وترێت گروپێكی تایبەتن کە ھەڵگری بیروباوەڕی ئاینی جیاوازن ، لە گەلێک شوێنی [[کوردستان]]دا بڵاون بە تایبەت لە [[کرماشان]] و [[گەرمیان]]. [[کاکەیی]] دانیشتووی [[کەرکووک]] و لێواری زێی نێوان [[ھەولێر]]-[[مووسڵ]] (سارەلوو) و [[شەبەک]] ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕبیروباوەڕی ئاینی دەگەنەوە یەکتر.

بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان‌ کورتکراوەی "یارسولتان"ە <ref>[http://www.alaeadin.blogfa.com/post-20.aspx بابایادگار، چشمە آناھیتا: دیار یارسان]</ref> و‌ مەبەست لێی [[سوڵتان سەھاک]]ە (بە [[فارسی]]: سلطان اسحاق)، هه‌رچه‌ند بوونی ئاینی یارسان ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می میتراییه‌كان (4000 - 5000 هه‌زار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر) به‌ڵام سوڵتان سه‌هاك به‌ داڕێژه‌ره‌وه‌ی ئاینه‌كه‌ داده‌نرێت . <ref>ئێستا مەزارەکەی لە گوندی شێخانە لە ھەورامان.</ref> کە رێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. یاخود یارستان بە واتای شوێنی یار یا موردانی ئەھلی حەق.

کۆنترین ناودارانی یارسان شاعیری [[بابا تاھیری ھەمەدانی]] (٩٣٧ – ١٠١٠)ز کە زۆربە شیعرەکانی لای یارسانەکان پیرۆزنپیرۆزه‌ و ھەندێک لە دێڕەنوسراه‌وه‌كانی دێرە شیعرەکانی ئاخێنراونە‌تە نێوله‌ [[سەرەنجام]] کە به‌دی ده‌كرێت كه‌ نووسراوی‌ ھەرە پیرۆزی یارسانە.<ref name="t2">[http://////www.el7ad.com/smf/index.php?topic=20063.0;wap2 الدیانات القدیمة فی کوردستان / دیانة الکاکائیة]</ref>

* [[سوڵتان سەھاک]] (١٢٧٦-١٣٩٥ز): رێبەری وشۆرشگێرێكی پیشكه‌وتوخوازی دامەزرێنەری بیروباوەڕی یارسانەکانە. کوڕی شێخ عیسا بەرزنجەیە و لە پەردیوەریپردیوەری ھەوراماندا ژیاوە.

وا دەزانرێت کە بیروباوەڕی یارسانی یەکێک بێت لە شیعەی توندڕەو کە بە عەرەبی بە‌ (غولات) ناو دەبرێن واتە توندڕەو، کە لە سەدەی نؤیەمدا سەری ھەڵداوەو زیاتر بە "قزڵباش" بانگ دەکران. وشەی لێکدراوی "ئەھلی حەق" لە فەرھەنگی "صۆفیە"دا بە کەسانێک دەگوترێت کە پلە سەرەتاییەکانی تێگەیشتن "شەریعەت، تەریقەت، مەعریفەت" یان تێپەڕکردووە و گەیشتوونەتە ئەوپەڕی تێگەیشتوویی، واتە "حەقیقەت". ھەروەھا ئەم وشەیە بە مانای کەسایەتی تێگەیشتوو لە "رازی ئایین" دەگوترێت کە لەلایەن "سوڵتان سەھاک"ەوە گەشەی کردووە . سوڵتان سەھاک رێبەریگۆرانكاری دێرینیخستۆته‌ ئەمناۆ پەیڕەوویەوەئه‌م لە‌ئاینه‌ كوردیه‌ كۆنه‌ ، بۆ پارێزگاری له‌ ئاینه‌كه‌ و هه‌وڵانی رواڵه‌تی ئاینه‌كه‌ی به‌ عه‌لی كوری تالیب داپۆشیوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت یار و یاوه‌رانی بپارێزێت کوردستان. ئه‌م ئاینه‌ باوه‌ری به‌ دۆن و دۆن (دوباره‌ ژیانه‌وه‌ به‌ڵام له‌ كه‌سێكی دیكه‌) هه‌یه‌ ، عه‌لی كوری تالیب یه‌كێك بووه‌ له‌و كه‌سانه‌ كه‌ ژیانی كه‌سایه‌تیه‌كی پیرۆزی یارسان بووه‌ ، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ به‌ چاوی رێزه‌وه‌ له‌ لایه‌ن كاكه‌ییه‌كانه‌وه‌ ته‌ماشای ده‌كرێت به‌لام كه‌سایه‌تی دیكه‌ هه‌ن ، وه‌كو عیسای مه‌سیح ، بوودا ....هتد هه‌مان پیرۆزیان هه‌یه‌.

ئەھلییارسان (كاكه‌یی) حەق باوەڕیان بە خوادیەکی گەورە و بنچینەیی ھەیە لەگەڵ شەش ھاوشێوەی خودا (واتە ڕۆحی خودا لەو شەش کەسەشدا ھەیە) ھەندێک لەو کەسانەش بە پێی بیر و باوەڕی یارسانیەکان بریتین لە [[مەسیح]]، [[عەلی کوڕی ئەبوتالیب]] و [[سوڵتان سەھاک]] کە ئەوان پێشیان وایە سوڵتان ئیسحاق لە دایکبونەکەشی لە کەسێکی وەک مریەم بووە. شوێنەکەوتوانی یارسان باوەڕیان بە کۆپیکردنەوەی ڕۆح ھەیە و پێیان وایە خودا گەورە سەرەکیەکە ئیش و کاری مرۆڤ ڕاستەوخۆ بەڕێوە نابات و بەڵکو لە ڕێگەی شەش لاشەکەوە کارەکان بەڕێوە ئەبات کە ڕۆحی خۆی تێکردوون. کتێبە پیرۆزەکەی یارسان ناوی [[سەرەنجام]]ە.

لە دەستووری یارسان ھەر پەیڕەوی ئەم ئایینە دەبێ پیر و دەلیلی بێت. لە سەردەمی [[سوڵتان سەھاک]]ەوە، [[پیر بنیامین]] پیر و [[داو کەوسوار]] دەلیلی ھەموو یارسانیەکان بوون. بەڵام ناوبڕاکان بە ھۆی ھاوسەگیری نەکردن منداڵیان نەبووە و سوڵتان سەھاک ھەوتحەوت بنەماڵە (خانەدان یا دوودە) بە ناوی بنەماڵەکانی حەقیقەت دامەزراند تا نەسلەکانی داھاتووی یارسانیەکانیش لە ھەر چەرخە و سەردەمێک پیر و دەلیلیان بێت.<ref>ئازادی، عەلی موحەممد، ''ئاشنابوون لەگەڵ بیرەباوەرەکان و دابونەرێتی ئەھلی حەق لە پارێزگەی کرماشان'' (آشنایی با عقاید و آداب و رسوم دینی اهل حق در استان کرمانشاه)، کرماشان: دامەزراوەی چاندی ھۆنەری و سینەماییی کەوسەر (کرمانشاه: مؤسسۀ فرهنگی، هنری و سینمایی کوثر)، (بە زمانی فارسی)، چاپی دووەم: ۱۳۸۲ی کۆچی ھەتاوی، پ ۱۶۹.</ref>

:۱۰- [[بنەماڵەی شاحەیاسیشاهەیاسی]]