ویکیپیدیا

دێولان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
←‏زمان: زیادکردنی زانیاری
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی Sina dewlani (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی Min.neel
ھێڵی ١:
{{زانیاریدانی نیشتنگە
| ناوی فەرمی = '''[[ دێولان]]'''
| ناوی خۆماڵی = لەیلاخ
| ناوەکانی دیکە = دهگلان
| جۆری نیشتنگە =[[شار]]
| وێنە =
| وێنە = [[File:Dehgolan City 1393.jpg|thumb|نمایی از دهگلان(شهرک شافعیه)]]
[[File:Dehgolan esteghlal.jpg|thumb|خیابان استقلال دهگلان]]
[[File:Dewlan besat.jpg|thumb|Be,sat blvd of dehgolan]]
[[File:Dehgolan moalem.jpg|thumb|میدان معلم دهگلان]]
| قەبارەی وێنە =300px
| شرۆڤەی وێنە =
Line ٢٠ ⟶ ١٧:
|longd=47|longm=25|longs=06|longEW=E
| جۆری دابەشکراو = وڵات
| ناوی دابەشکراو = {{ئاڵا|کوردستانئێران}}
| جۆری دابەشکراو1 = [[پارێزگا]]
| ناوی دابەشکراو1 = [[پارێزگای کوردستانسنە|پارێزگای کوردستانی ئێرانسنە]]
| جۆری دابەشکراو2 = [[شار]]
| ناوی دابەشکراو2 = [[ دێولان]]
Line ٣٤ ⟶ ٣١:
| حیزبی سەرۆک =
| سەرناوی سەرۆک =
| ناوی شارەوان = خالید کاکایی
| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ =
| بەرزایی م = 1825
| دانیشتووان لە = ۲۰۱۷[[٢٠١١]]
|ژمارەی دانیشتووان = ٤٥٣٨٦
| جۆری دانیشتووانناسی١ = زمان و ئایین
| سەرناوی١ دانیشتووانناسی١ = [[زمان]]
| زانیاریی١ دانیشتووانناسی١ = [[کوردی]] '''(لەیلاخی)'''
| سەرناوی٢ دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]]
| زانیاریی٢ دانیشتووانناسی١ = [[سوننە]]ی ([[شافعی]])
| جۆری کۆدی ناوچە =
| کۆدی ناوچە = ۸۷۳۵۱۲0872
| ڕێکەوتی سەردان=
}}
'''دێولان''' به فارسی '''[[دهگلان]]''' یەکێک لە شارەکانی [[پارێزگای کوردستان]] و ناوەندی [[دێولان (شارستان)|شارستانی دێولانە]]. بە پێی سەرژمێرییەکانی ساڵی ۲۰۱۷[[٢٠١١]] ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە ٤٥،٣٨٦ کەس بووە.<ref name="فەرمانداری دێولان"> {{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ=معرفی شھرستان دھگلان | ناونیشان=http://www.dehgolan.gov.ir/Default.aspx?TabID=62 | بڵاوکەرەوە= فەرمانداری دێولان | ڕێکەوتی سەردان=٣ تشرینی یەکەم ۲۰۱۷٢٠١١ | زمان=فارسی}} </ref>
 
== زمان ==
دانیشتوانی شاری دێولان، [[کورد]]ن بە زمانی [[کوردی]] [[سۆرانی]] '''(لەیلاخی)''' قسه دەکەن. <ref name="فەرمانداری دێولان"/>
== ناو و مانای دێولان ==
دێولان وشه یێکی زۆر کوونه که به چه ن جۆر مانا کراوه ته وه . <ref name="فەرمانداری دێولان"/>
[[File:SharekemDewlan.jpg|thumb|Sharekem Dewlan]]
یەکەم مانا که زۆر له راستی دووره وقەت بیری ژیر به خۆی ناسه لمێنی که ئەم مانا راست بێ و زۆرتریش دانیشتوانی سنه له سەر ئه م باوه رەن ئەوەیه که دەڵێن دێگولان واتا شوێنی دانیشتنی ئەوانه ی که نەخۆشی گولی یان جوزامیان بووه . که ئەمه وه ک سۆکایەتی کردنێکه به دانیشتوانی ئەم ناوچه مێژینه یه چونکه قەت ئاسەوار و به ڵگەیێک بو سەلماندی ئەم وتەیان به دەستەوه نیه وته نیا له رووی نەزانیوه ئه م باسه دەکەن ونایزانن که ئەمه ویستی ناحەزانی کورده که دانیشتوانی ناوچەکان لەگەڵ یەکدا بکنه دوژمن ، ونه یاری یەکتر وەک ئەوەی که زوربه ی دانیشتوانی دێولانیش به جورێک گاڵته به سنەیی دەکه ن و به جورێک له بیری توڵه سەندنی ئەم سوکایەتی کردنه ن تەنانەت سنییەکان گالته به دیواندەره و دەوروبه ریشی دەکەن که ئەم کردووەیان دەبێته هۆی یەک نه گرتنی کوردەکان و دەبێ زور زوو چاره سەر بکرێ . هەندیکی
تریش لایان وایەکه دیولان له دوو به شی « دێ » به مانای « گوند و ئاوایی » و «ولان»یش نیوی کوی «ول »واتا گوڵه که وابوو دیولان دەبیته «دی گوڵه کان» و سەرچاوەی ئەم وشەیەش له زاراوەی هەورامی دا دەپشکێنن و پێیان وایه که زاراوەی هه ورامی کاریگەری زۆری له سەر دانیشتوانی ئه م ناوچه هەبووه هەروه ک لەباری ئایینیشەوه خۆیان به پێڕەو و لایەنگرانی شێخەکان و گەوره پیاوانی هەورامان دەزانن و دەڵین نەک هەر دێولان و ناوچەی له یلاخ تەنانه ت زۆربەی شارو گوندەکانی کوردستان له هەورامانەوه باری بیر وئەندیشه و ئایینیان وەرگرتووه به جۆرێک هەورامان رێ خوش کەرەوەی زۆر بواران بووه بو کورده کان بەڵام هەندێک پرس و گومان ئەم باوەره دەخاته بەهه ڵه وناراست بوون وه ک :
1- شێوەی وتن وئاخافتنی ئەم وشەله لایان دانیشتوانی ناوچه کەو تەنانەت زوربەی خه ڵکی کوردستانیشەوه که به گشتی دەڵێن دێولان نەوه ک دێ ولان که وابوو دێولان پێکهات له دوو وشەی « دێو » و «لان » ه که دواتر به جوانی شی کاریمان له سەر ئەم وشەیەدەبێ .
2- لێره دا ده بێ له وشه ی « ول » ورد بینه و بیزانین که ول به کامه گوڵ ده وترێ ؟ وه ک له زاراوه ی هه ورامی دا ده بینین « ول » به شه ست په ڕ یان گوڵباخی ده ڵێن وبه پێ بووچوونی ئه وانه ش که ده ڵێن دێو لان دێ گوڵه کانه ده بێ دێولان گوندی گوڵباخیه کان بێت که چی ئێمه ی دانیشتۆی ئه م ناوچه یه که متر تووشی گوڵباخی ده بین و زورتر گوڵاڵه سووره یان هه مان « لاله » لێ ده بینین که له سه ره تای وه رزی به هارا زوربه ی ده شته کان و دامێنی چه ن چیای ئه م ناوچه به شین بوونی خویان سوور ده که ن و دیمه نێکی سیحراوی و ئێگجار جوان به دی دێنن .
3- ئه گه ر ئه وه ی ئه م بوو چوونه ده خوێنیته و ه ته نیا نه ختیک لێکۆڵێنه ر و ورد بین بێ تووشی ئه م پرسیاره ده بێ که بۆ چی زاراوه ی هه ورامی کاریگه ری ئه وتۆی له سه ر شار یان گونده کانی تری کوردستان که به هه ورامانیشه و نزیکتر بوون و نزیکترن دانه ناوه ، وه ک شاره کانی مەریوان ، سنه ، کامیاران و سەقز ؟
4 - هه بوونی هه ندێک دێ و گوندی زۆر کوون و له مێژینه له ناوچه ی له یلاخ دا که زۆربه یان نه ک پێوه ندییان به هه ورامیه وه نیه که یه کسه ر باس له دیین وئایینی کوون ومیترایی ده که ه ن . وه ک ئاره زه ن که به مانای شوێنی دانیشتوانی زانایانی ئاگریه یان ئاگرپه ره سته کانه یان سیس که گوندیکی باشووری دێولانه و زۆربه ی ئاسه واره کانی پێمان ئه یژن که ئه م سیسه هه مان سیستانی کوون وله میژینه ئێرانه . یان بڵواناوا که وشه یێکی بابلیه وه به مانای شوینی خوای هه تاوه و گه لێکی تریش.
5- ئه گه ر « دێولان » به دێ گوڵه کان بزانین ئه و ده م ده بێ ئه م نێوه به نێوی کوو « اسم جمع » بزانین ئه مه ش له حاڵێک دا یه که له ناوچه که دا که متر نێوی گوند یان شارێک ده بێنین که نێوی کوو بێت و ئه
گه ریش به ده گه مه ن تووشی بین نابی ئه وه مان له بیر بچی که پاشگری نێوی کوو له زاراوه ی له یلاخی دا « ان » نیه ئه م پاشگره نه ک هه ر له زاراوه ی له یلاخی که ته نانه ت له زمانی کوردیش دا نه بووه و هی عاره وه کانه . پاشگری کوو له کوردی و به تایبه ت له زاراوه ی له یلاخیدا « کان ه» وه ک ( کوره کان ، که نیشکه کان ، گوڵه کان ،و.. ) یان « گه ل » وه ک ( کور گه ل ، که نیشک گه ل و گوڵ گه ل ) ه که لێره ش دا با ئه وه ش بڵین که هه ر چه ن ئێمه پیتی «گ » مان داناوه به ڵام له ئه لف و بێ کوری دا پیتێک بو ئه وده نگه ی که ئێمه مه بستمان بوو و له زۆر وشه ش دا هه یه نیه و ئه و ده نگه ش ده نگێکه له وه ک هه مزه به ڵام پڕتر و قورستر و له قورگه وه هه مو زار ده گرێته وه وه ک وشه ی مرد وو که ناوچه ی له یلاخ به جورێک ده یڵێنی که نه مردووه ونه مردگ ئه م ده نگه له زاراوه ی که لهوڕ و ناوچه کرماشان دا به « ی» له زار دیته ده ر وه ک ( کوره یل واتا کوره کان یان مردی واتا مردوو یان گوڵه یل که به گوڵه کان ده یژن ) .
ئیستا پێویسته بگه ڕینه وه سه ر ئه و بووچوونه ی که ئێمه به دورستی ده زانین و لامان وایه دێولان به و مانایه واتا « دیو » + «لان » . جا با بزانین که دێو به چی مانا ده کرێته وه : ئه گه ر که سێک نه ختێک شاره زایی له سه ر مێژووی کورد هه بێ یان چاوی به ئاوێستا دا خشاندبێ زۆر جار تووشی وشه ی « دێو » ده بێ و ده زانێ زوربه ی ئایه ته کانی ئاوێستا پاڕینه وه ی زه رده شته له ئه هووره مه زده بو رزگار کردنی «ماژه» کان له ده ستی « دێوه »کان با بزانین که ئه م دێوانه که زه رده شتی و ماژه کان نیان به ته نگ هێناوه کێ بوون . وه ک دیاره هه موو جار که پێغه مبه رێک هاتووه و خودایێکی نویێ به خه ڵک ناساندووه خودایان رابردووی به نا خودا زانیوه و داوای له خه ڵک کردووه که واز له خودای جاران بێنن ئه و خه ڵکه ش ئه گه ر به قسه ی پێغه مبه ره که یان کردبێ و خودای تازه یان په ره ستبێ به پیاو چاک وخواناس ناوبانگیان ده ر کردووه وئه وانه ش که وازیان له خوای رابردوو نه هێناوه به لاینگری شه یتان و دوژمنی خوا ، ناسیاوون و به خراپه ناو بانگیان ده ر کردووه . دێو که ئێستا له وشه دان وفه رهه نگه کان دا به بوونه رێک یان
گیاندارێکی خراپ و شه یتانی و ترسێنه ری ده زانن له بنه ما دا به مانا ی خودا بووه و له گه ڵ زێئۆ یان تێئۆ یان دێئۆ له لاتین و زوربه ی زمان کان دا خزمی زور نزیکن و هه موویان به مانای خودان . دێوه کانی سه رده می زه رده شتیش هه ر به مانای خودا په ره سته کان بوون به ڵام له به ر ئه وه ی که گوێ رایه ڵی زه ردوشت نه بوون و وازیان له دێو یان خودای خویان نه هینا له لایان زه رده شته وه که وتنه به په لامار و به خوانه ناس ناو بانگیان زڕا و ئیتر دێویش به گیان له به رێکی خراپ و توقێنه ر و شه یتانی ناسرا و ئه وانه ش که وازیان له دێوه کانی خویان نه هێنا که وتنه دوژمنی کردن له گه ڵ زه رده شت و خودای زه رده شت که ئه هوره مه زده بوو . بویه زه رده شتیش له خودای خۆی پارایه وه که خزمه کانی خۆی که به «ماژ » ده ناسرا ن له ده ست دێوه کان رزگار کات . ماژه کانیش وه ک ئێستا ده یزانین هه ر هه مان ماد یان ماجن و چونکه عاره و یان عه ره ب پیتی ژ بۆ نه ده گوترا کردیان به ماج ودواتریش بوو به ماد . کرمانجیش وه ک ماموستا هه ژار ده ڵێ به مانای کورده ما ژه کانه یان کوڕه ماژه کانه واته پاشماوه کانی هۆزی ماژی سه رده می زه رده شتی پێغه مبه ر . ئێستا پاش شی کردنه وه ی ئه م چه ن وشه کاتی ئه وه یه که مانای دێولان لێک ده ینه وه . دێولان شوێنی ئه و هوزه بووه که به رله زه رده شتیش خوای خۆیان هه بووه و دوای زه رده شتیش هه ر خوای خۆیان په رستیوه ره نگیشه که باوه ریان به هوره مه زده هێنابی به ڵام ئه وه ی روون و ئاشکرایه ئه وه یه که به ر له زه رده شت دێولان شوینی خوا کان بوو و شوینێکی زۆر پیرۆز بووه و وه کۆ روگه یێک بووه له ناو چه که دا . هه ر وه ک له سه ره تاشدا باسمان کرد هه بوونی ئه و گونده مێژینه و کوونانه به مانا قووڵه کانیانه وه هه ر وه هاش هه بوونی چه ندین ئاسه واری دێرینه وه ک به رده نه خشینه پێش مێژوویه کانی داوێنی «چیای شه یا » ی باکووری دێولا ن که وێنه ی چه ن راوچی و چه ن ئاسکیان لێ هه ڵ که نراوه وهه تا ئێستا هه ر ماوه . هه مو به ڵگه ن بو مێژینه و که ونارا بوونی « دێولان » واتا « ماڵی خواکان » . بویه ئێستا ئێمه به متمانه وه ده ڵین « دێولان » راسته نه وه ک « دێ ولان ». ماناکه شی لانه و مه کۆی خوداکانه نه ک دێ گوڵه کان. <ref name= http://s-dewlan.blogsky.com/1393/08/01/post-10/-%D8%AF%DB%8E%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%95-%DA%86%DB%95-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%9F-%D8%AF%DB%8E%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%DA%86%D9%87-%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%9F-
 
== زمان ==
دانیشتوانی شاری دێولان، [[کورد]]ن بە زمانی [[کوردی]] [[سۆرانی]] قسه دەکەن. <ref name="فەرمانداری دێولان"/>
 
== سەرچاوەکان ==
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/دێولان»