سوێد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ئاسۆ (لێدوان | بەشدارییەکان) ڕەوانە کرا بۆ سوید |
دیاکۆ (لێدوان | بەشدارییەکان) دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «السويد» تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد وەرگێڕی ناوەڕۆک |
||
ھێڵی ١:
'''سوێد'''<ref>المورد الحديث قاموس إنكليزيّ-عربيّ ومؤلفاه منير البعلبكي ود. </ref> (به‌سوێدی: Sverige) به‌فه‌رمی '''شانشینی سوێد''' ([[زمانی سویدی|به‌سوێدی]]: ''Konungariket Sverige'' {{دەنگ|Sv-Konungariket Sverige.ogg}}) یه‌کێکه له وڵاته‌کانی ئه‌سکه‌نده‌نافیا که که‌وتۆته باکوری ئه‌وڕوپا.سوێد سنوری وشکانی هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌که له نه‌رویژ له ڕۆژ ئاوا و فنله‌ندا له باکوری ڕۆژهه‌ڵاتی .وه سنوری ئاوی هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌که له دانماڕک و ئه‌ڵمانیا و پۆڵه‌ندا له باشور و ئیستۆنیا و لاتیڤیا و لیتوانیا و ڕه‌سییا له ڕۆژهه‌ڵات.سوێد و دانماڕک به‌یه‌که‌وه به‌ستراونه‌ته‌وه له ڕێگای پرده‌هۆینی ئۆریسه‌ند.
سوێد سێ یه‌م گه‌وره‌ترین ووڵاته له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا له‌ڕووی ڕووبه‌ره‌وه (450,295 كم2) ژماره‌ی دانیشتوانی نزیکه‌ی 9.4 مليۆن ده‌بێت.<ref name="population"><span class="citation web">[http://www.scb.se/Pages/Product____25799.aspx "Befolkningsstatistik"]. </span></ref> سوێد ژماره‌ی دانیشتوانی که‌مه که له هه‌ر کیلۆمه‌ترێکی چوارگۆشه 21 که‌س ده‌بێت (53 که‌س بۆ یه‌ک میلی چوارگۆشه)، ئه‌م ژماره‌یه‌ی دانیشتوانیش له‌به‌شی باشوری وڵاته‌که چڕ بونه‌ته‌وه. نزیکه‌ی 85 ٪ ی دانیشتوان له شاره‌کانن، وه‌چاوه‌ڕوان ده‌کرێت ئه‌م ڕێژه‌یه به‌رزبێته‌وه وه‌ک به‌شێک له‌کرداری به‌شارنشین بوون .<ref name="publikationer2007">Statistics Sweden. </ref> ستۆکهۆڵم پایته‌ختی سوێده وه گه‌وره‌ترین شاری وڵاته(ژماره‌ی دانیشتوانی 1.3 مليۆن که‌سه له ناوچه‌ی پایته‌خت وه 2 مليۆن له‌ناوچه‌ی شاره گه‌وره‌کانی تر).<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|title=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 december 2009 och befolkningsförändringar 2009|publisher=[[Statistics Sweden]]|url=http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____287608.aspx}}</ref>
سوێد وه‌ک وڵاتێکی یه‌کگرتوو به‌دیارکه‌وت له‌سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست. وه له سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌هه‌م ، ڕووبه‌ری وڵاته‌که به‌رفراوان بوو وه‌ک ئیمپراتۆریه‌تی سوێد. له‌گه‌شه‌سه‌ندن به‌رده‌وام بوو تاوه‌کو بوو به به‌هێزترین هێزی باکوری ئه‌وڕوپا له‌سه‌ده‌کانی هه‌ڤده‌هه‌م و هه‌ژده‌هه‌م. تا دواهه‌مین جه‌نگ که تێیدا سه‌رکه‌وت جه‌نگی ساڵی 1814، کاتێک سوێد نه‌رویژی ملکه‌چی خۆی کرد به توانای هێزی سه‌ربازی تاوه‌کو ساڵی 1905. له‌دوای ئه‌م جه‌نگه‌وه سوێد هه‌میشه وه‌ک بێ لایه‌ن ده‌رده‌که‌وێت له‌کاتی جه‌نگه‌کاندا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2880.htm#foreign|title=''U.S. State Department Background Notes: Sweden''|publisher=State.gov|date=2010-03-22|accessdate=2010-08-25}}</ref>
سوێد په‌یڕه‌وی ڕژێمێکی پاشایه‌تی په‌ڕله‌مانی ده‌ستوری ده‌کات به ئابوریه‌کی به‌هێز. که هه‌میشه پێگه‌ی یه‌که‌م به‌ده‌ست دێنێت له جیهان دا له توانستی ئابوری ،وه له پێگه‌ی هه‌فته‌مه له نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان بۆ په‌ره‌پێدانی مرۆیی .سوێد ئه‌ندامه له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا له ڕێکه‌وتی 1 یه‌نایه‌ری 1995 ،وه هه‌روه‌ها ئه‌ندامه له ڕێکخراوی هاوکاری و گه‌شه‌سه‌ندنی ئابوری .
== بنچینه‌ی ناونانی ==
ناوی "سوێد" ی نوێ داتاشراوه له"Sweoðeod"، که له زمانی ئینگلیزی کۆن خۆی خزاندوه به مانای "نه‌ته‌وه‌ی سوێدی " دێت ؛ه ڕه‌گه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ وشه‌ی "Svíþjóð" له زمانی نه‌وڕه‌سی کۆن دا ،زمانی خه‌ڵکی نه‌رویژ.
ناوی "Sweden" یان هاشێوه‌کانی به‌کاردێت له زۆربه‌ی زمانه نوێ یه‌کان ،ته‌نها خه‌ڵکانی دانماڕکی و نه‌رویژی نه‌بێت که هه‌روه‌ک سوێدیه‌کان ده‌ڵێن "Sverige". له‌گه‌ڵ هه‌ندێ له باری تایبه‌ت له زمانه‌کان ، وه‌ک فنله‌ندیه‌کان وشه‌ی "Ruotsi" و ئه‌ستۆنیه‌کان "Rootsi" به‌کاردێنن وه ئه‌م ناوانه‌ش ڕیشه کێشی ناوی "Rus" ه که نه‌ته‌وه‌یه‌ک بونه له که‌ناراوه‌کانی سوێد ژیاون له‌کاتێکی زۆر له مه‌وبه‌ر،وه ئه‌م ناوه‌ش په‌یوه‌ندی به ڕوسه‌کانه‌وه نیه که هاوشێوه‌ی "ڕوس" ده‌رده‌چێت .
جگه له‌مه بۆچونه‌کان یه‌ک نین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی وشه‌کانی "Swedes" و "Sweden" هاوڕیشه‌ن له یه‌ک زمان دا له ده‌ربڕینی "Swihoniz" ی زمانی ئه‌ڵمانی کۆن، که به‌واتای "پاشای تاک "دێت <ref>{{Cite book|الأخير=Hellquist|الأول=Elof|العنوان=Svensk etymologisk ordbok|سنة=1922|الناشر=Gleerups förlag|مكان=Stockholm|الصفحة=915}}</ref> وه ئاماژه‌یه‌که بۆ خێڵێکی ئه‌ڵمانی.
به‌ڵام ناونانه کوردیه‌که‌ی ئێستای سوێد له سه‌رزاری خه‌ڵکیه‌وه وه‌رگیراوه ئه‌میش به‌هۆی چاڵاک نه‌بونی ئه‌کادیمیای کوردی.
== مێژوو ==
=== پێش مێژوو ===
مێژووی سوێد له ماوه‌ی پێش مێژوو له 12000 ساڵ پێش زایینه‌وه ده‌ست پێده‌کات .له‌کۆتایی چاخی به‌ردینه‌وه له‌کاتی هه‌بونی چادری ڕاوکه‌رانی مامزی کێویه‌وه له کۆتا باشوری سوێده‌وه ،ئه‌م ماوه‌یه دیاری ده‌کرێت به بونی چادرگای ڕاوکه‌ران که چه‌کی ساده‌ی به‌ردینیان به‌کار هێناوه.
سوێدیه‌کان له 4000 پ.ز کشتوکاڵ و به‌خێوکردنی ئاژه‌ڵیان زانیوه،جگه له‌دروستکردنی کێڵ بۆ سه‌ر گۆڕه‌کان وگڵکاری و نه‌خشه‌کاری که هه‌موو ئه‌مانه له کیشوه‌ری ئه‌وڕوپاوه هاتوه.زیاتر دوو له‌سه‌ر سێی خاکی باشوری سوێد بۆ کشتوکاڵ گونجاوه،جگه له‌وه‌ی له چاخی بڕۆنزی له‌باکوری سوێد ئاژه‌ڵ داری و جامبازی کراوه،وه زۆرینه‌ی ڕۆشه‌نبیری سوێدی له دانماڕکه‌وه هاتوه به‌هۆی هێنانی بڕۆنزه‌وه چونکه ئه‌وکات نه‌زانراوه که له خاکی سوێد مس و بڕۆنز هه‌یه.
وڵاتانی باکوری ئه‌وڕوپا له چاخی بڕۆنزی زۆر به ساده‌یی ژییاون ،هه‌رخێزانه‌و به ته‌نها له دارستانێک له‌خانوێکی دارینی بچوک دا ژیاون تاوه‌کو نه‌که‌ونه به‌رچاوی ڕۆمانیه‌کان و مڵکه‌چ بوونیان به دانانی باج و سه‌رانه.له‌پاشان چاخی ئاسنی هات که درێژه‌ی کێشا تاوه‌کو سه‌رهه‌ڵدانی چاخی بیناسازی به‌ردینی و ئایینی له‌سه‌ده‌ی دوانزه‌هه‌می زایینی .گه‌لێک له زانایان ئه‌م ماوه‌یه وه‌ک مێژوویێکی تۆمارنه‌کراو هه‌ژماری ده‌که‌ن.
له هۆکاره‌کانی دره‌نگ گه‌یشتنی شارستانی به باکور که‌ش و هه‌وای ساردی ناوچه‌که‌بوو ،که ئه‌سکه‌نده‌نافیه‌کان له‌سه‌ریان پێویست بوو ئاژه‌ڵ و په‌له‌وه‌ره‌کانیان له‌ژووره‌وه بپارێزن له ترسی سه‌رمای زستان و به‌کارهێنانی ڕیخ و پاشماوه‌ی ئاژه‌ڵه‌کان بۆ سوتان و هه‌ڵسونیان له خانوه‌کانیان تا گه‌رم بێته‌وه،جگه له سه‌ختی په‌یداکردنی خۆراک له وه‌رزی به‌فردا.وه سه‌رنه‌که‌وتنی سه‌ربازانی ڕۆمان له‌کاتی په‌ڕینه‌وه‌یان له ڕووباری ڕاین بۆ ئه‌ڵب هه‌وڵه‌که‌یان شکستی هێنا،به‌هۆی به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی هۆزه گێرمه‌نیه‌کان به‌سه‌رکردایه‌تی "فاروس" له "جه‌نگی دارستانی تویتوبورگ".
له‌سه‌ده‌ی دوه‌می زایینی ،زۆرینه‌ی زه‌ویه کشتوکاڵیه‌کانی سوێد دابه‌ش کران ئه‌میش به‌هۆی ئه‌و دیواره ته‌پۆڵکیانه بوو که به مه‌به‌ستی کۆکردنه‌وه‌ی ئالیک و خۆراکی ئاژه‌ڵه‌کانیان دروستیان کردبوو،ئه‌م دابه‌ش کاریه په‌ره‌ی سه‌ند تا هاتنی سه‌ربازانی ڕۆمانی و ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ده‌ریای به‌ڵتیک و زه‌ویه‌کانی باکور.
ناوی سوێد له په‌رتوکی مێژووی گێرمانیادا هاتوه که مێژوونووس "تاسیتس"له‌ساڵی 98 ی زایینی نوسیویه‌تی،که خێڵی (Suiones) ی سوێدی به ئازا ناوزه‌ند کردوه،((''نه‌ک به‌ته‌نها چه‌ک و پیاوه‌کانیان،به‌ڵکو به که‌شتیه به‌هێزه‌کانیشیانه‌وه))''،ئه‌وپاشایانه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌و خێڵانه‌یان کردوه ناناسرێن،هه‌ندێک له میتۆلۆژیانی باکور وه‌ک زنجیره پاشایه‌کی ئه‌فسانه‌یی باسیان ده‌که‌ن،که ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌ده‌کای کۆتایی پێش زایین.به‌ڵام به‌گوێره‌ی سه‌رچاوه سوێدیه‌کان که‌هه‌ندێ له شوێنه‌وارو پاشماوه‌ی کۆنیان له باشور دۆزیوه‌ته‌وه تێبینی ئه‌وه‌یان کردوه که به ڕێنوسی "نۆردی"له‌سه‌ریان نوسراوه ناوی گه‌لێک له هۆز وخێڵه‌کانیان دۆزیوه‌ته‌وه.
له‌سه‌ده‌ی شه‌شه‌می زایینیه‌وه ،"یوردانس"ی مێژوونوس ئاماژه‌ی به دوو ناو داوه ئه‌وانیش "Suehans" و "Suetidi" ن،که له ئه‌سکه‌نده‌نافیای کۆن ژیاون ،هه‌ریه‌ک له‌و دوو ناوه ئاماژه‌ن بۆ هۆزی "Suehans" که به ئازایه‌تی و ئه‌سپی چاک و بوێری ناسراون. "سنۆڕی سترڵسۆن" ده‌ڵێت پاشای سوێد "ئه‌دلیس"خاوه‌نی باشترین ئه‌سپ بوه له‌سه‌رده‌می خۆی ،وه هۆزی "Suehans" پێستی ڕێویان بۆ هێناوه له بازاری ڕه‌شی ڕۆمانیه‌کان،هه‌روه‌ها "یوردانس"ده‌ڵێت "Suetidi"ه‌کان له درێژترین و گه‌وره‌ترین پیاوانی جیهان بوون که له‌گه‌ڵ دانماڕکیه‌کان یه‌ک ڕه‌گه‌زیان هه‌بوه‌و وه‌ک یه‌ک باڵابه‌رزن.
یه‌کێک له ئه‌فسانه ئه‌سکه‌نده‌نافیه کۆنه‌کان ده‌ڵێت ،کۆمه‌ڵه‌یه‌ک له "گۆتیه‌کان"که ڕه‌گ و ڕیشه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شاری "گۆتڵاند"له‌سه‌ده‌ی دووه‌می زایینه‌وه له‌ده‌ریای به‌لتیک په‌ڕیونه‌ته‌وه بۆ "ئه‌سکیتیا"که کازاخستان و باکوری ڕه‌سیا و ئۆکراینا و ئازه‌ربێجان و کوردستان و بولگاریای ئه‌مڕۆ ده‌گرێته‌وه،که شوێنه‌واره‌کانیان له‌م ناوچه‌یه به جێ هێشتوه،پاشان ئه‌م گۆتیانه بوونه‌ته دوو به‌ش ،گۆتیه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌کان و گۆتیه ڕۆژئاواییه‌کان،ڕۆژهه‌ڵاتیه‌کان له‌گه‌ڵ کاردۆخیه‌کان تێکه‌ڵ ده‌بن و له شاخه‌کانی زاگرۆس نیشته‌جێ ده‌بن،ڕۆژئاواییه‌کان دێن له ناوچه‌ی "ئێبیریا"نیشته‌جێ ده‌بن و ئیمپراتۆریه‌تی ڕۆمانی داده‌مه‌زرێنن .
<ref>Ingemar Nordgren (2004). </ref>
=== ڤیکینگ و چه‌رخه‌کانی ناوه‌ڕاست ===
چه‌رخی ڤیکینگ له نێوان سه‌ده‌کانی هه‌شته‌م و یازده‌هه‌م دا بووه،وا داده‌نرێت که سوێدیه‌کان له‌م ماوه‌یه گه‌شه‌یان سه‌ندوه و به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات و باشور په‌لیان هاوێشتوه،ئه‌وه‌ی به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات ڕۆیشتوون ڤیکینگیه‌کان بوون وه ئه‌وانه‌ی به‌ره‌و باشور ڕۆیشتوون گۆتیه‌کان(گۆتڵاند) بوون ،
[[پەڕگە:Suecia_1-064_;_Gambla_Ubsala_högar.png|وێنۆک|220x220پیکسڵ|Gamla Uppsala، ئۆپساڵای کۆن،ئه‌م شوێنه گرنگیه‌کی ئایینی و ڕامیاری گه‌وره‌ی هه‌یه له مێژووی سوێد.<br>
]]
شوێنه‌واری سه‌رکێشیه‌کانی ڤیکینگه‌کان له‌گه‌شته‌که‌یان دا به‌ره‌و باشور دۆزراوه‌ته‌وه له‌سه‌ر چه‌ند به‌ردێک له یۆنان و فه‌ڕه‌نسا و له که‌ناراوه‌کانی قه‌زوین و باکوری کوردستان،که‌به ڕێنوسی ئه‌سکه‌نده‌نافی دۆزراوه‌ته‌وه،له‌سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌هه‌م شانشینی ئه‌سکه‌نده‌نافیا چه‌ند گه‌ریده‌یه‌ک ده‌نێرێت بۆ ڵێکۆڵینه‌وه له‌م بابه‌ته،ئه‌م گه‌ریدانه چه‌ندین به‌ردنوسیان چنگ ده‌که‌وێت که له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان دۆزرابونه‌وه،به‌ڵام که‌شتیه‌که له‌لایه‌ن عوسمانیه‌کانه‌وه تێک ده‌شکێنرێت له‌ده‌ریای قه‌زوین به‌سه‌رجه‌م سه‌رنشینانه‌وه.
; شانشینی سوێد
تاکو ئێستا به وردی نازانرێت که‌ی وه چۆن شانشینی سوێد دامه‌زراوه،به‌ڵام زنجیره‌ی پاشا سوێدیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شا ئیریک ی سه‌رکه‌وتوو که به یه‌که‌می هه‌موو پاشاکانی سوێد داده‌نرێت که فه‌رمانڕه‌وایی هه‌ریه‌که له "Svealand" و"Götaland" یان کردوه له‌یه‌ک فه‌رمانگه‌دا،پێشتر سوێد و گۆتڵاند دوو شانشینی سه‌ربه‌خۆ بونه بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ ،به‌ڵام به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی جه‌نگه‌وه له نێوانیان له‌سه‌ده‌ی شه‌شه‌می زایینه‌وه شا ئیریک هه‌ردوکی کردۆته یه‌ک له‌ژێر ناوی سوێد.
; پێشکه‌وتنی ڕۆشه‌نبیری
له‌ماوه‌ی قۆناغه سه‌ره‌تاییه‌کان له چاخی ڤیکینگی ئه‌سکه‌نده‌نافی هه‌ریه‌ک له "یه‌ستاد" له "سه‌کانیا" و "باڤکین" له "گۆتڵاند"بازاڕگه‌رێکی گه‌شاوه‌یان له‌نێوان دا هه‌بوه ،ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه له شوێنه‌واره‌کانیان بریتیه له بازاڕی گه‌وره‌ی "یه‌ستاد" که مێژوه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 600-700 ی زایینی،به‌ڵام بازاڕی "باڤکین" شوێنه‌که‌ی نه‌ماوه جگه له به‌نده‌رێکی گه‌وره که ده‌که‌وێته سه‌ر ده‌ریای به‌لتیک که مێژوه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆسه‌ده‌ی نۆیه‌م و ده‌یه‌می زایینی،که به‌هۆیه‌وه کاربۆن و کانزاکانی تریان هێناوه.
<ref name="Sawyer">Sawyer, Birgit and Peter Sawyer (1993). </ref>
قه‌شه "ئانسگار"بۆ یه‌که‌م جار ئایینی کریستیانی هێناوه‌ته سوێد له 829،به‌ڵام ئایینه‌که نه‌یتوانیوه جێگای ئایینی "پاگانیزم "بگرێته‌وه تا سه‌ده‌ی دوازده‌هه‌م ،له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی یازده‌هه‌م ئایینی کریستیانی زۆر گه‌شه‌ی کرد وه بوه هۆی لاوازی پاشای باکور و پاشاکانی باشوریش له ڕێگای کلێساوه زه‌ویه‌کانی باکوری دابه‌ش کرد به‌مه له سه‌ده‌ی دوازده‌هه‌م ئایینی کریستیانی ته‌واوی سوێدی گرته‌وه.
<ref>Bagge, Sverre (2005) "The Scandinavian Kingdoms". </ref>
[[پەڕگە:Valdemar_Atterdag_brandskattar_Visby_(1882).jpg|ڕاست|وێنۆک|198x198پیکسڵ|ڤاڵدیماری چواره‌م فه‌رمانڕه‌وایی له گۆتڵاند وه‌رده‌گرێته‌وه له‌ده‌ره‌وه‌ی دیواری ڤێسپی و کۆتایی به کوشتار ده‌هێنێت 1800.]]
; دامه‌زراوه پارچه‌ییه‌کان له سوێد
جگه له ناوچه‌ی سکێن له کۆتا لوتکه‌ی باشوری سوێد هیچ له شوێنه‌کان دامه‌زراوه‌یان نه‌بوه به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌ژێرده‌ستی دانماڕکیه‌کان بوو ، وه‌ک هه‌موو شاره‌کانی تری ئه‌وڕوپا<ref>Franklin D. Scott, ''Sweden: The Nation's History'' (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58.</ref> له‌به‌ر ئه‌وه جوتیاران زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌که‌می هه‌موو ئه‌م سته‌مانه بوون ،که له مێژووی سوێددا هه‌ژارترین چین بوون <ref>[http://runeberg.org/nfcj/0106.html Träldom]. </ref> به‌ڵام به هۆی گه‌شه‌سه‌ندنی ئایینی کریستیانی دیارده‌ی به‌ندایه‌تی و ژێرده‌ستی بره‌وی نه‌ما وه جوتیاره‌کان زه‌ویان به‌سه‌ر دابه‌ش کرا له‌لایه‌ن کڵێساوه.<ref>Scott, p. 55.</ref> له ڕاستی دا هه‌ریه‌که له به‌ندایه‌تی و ژێرده‌ستی له‌ڵایه‌ن شا "ماگنۆس ئه‌ریکسۆن" له 1335 کۆتایی پێ هات. به‌ڵام خۆش گوزه‌رانی هه‌رنه‌بوو به به‌شی جوتیاران چونکه جوتیاره به‌نده‌کانی دوێنێ بوون به کرێکار و به‌رده‌ست له‌شاره‌کان بۆ دروست کردنی باڵه‌خانه‌کان،بۆ نمونه جوتیاره‌کانی ناوچه‌ی "داسڵاند"هه‌ڵده‌ستان به کۆکردنه‌وه‌ی په‌نیر له شاره‌کان و هێنانه‌وه‌یان تا به ئاسن یان ماسی بگۆڕنه‌وه له‌شاره که‌ناراویه‌کان که له‌وێوه هاورده ده‌کرا.<ref>Scott, pp. 55–56.</ref>
; پلێگا له سوێد (تاعون)
له سه‌ده‌ی چوارده‌هه‌م سوێد ڕوبه‌ڕوی پلێگا (مه‌رگی ڕه‌ش) بوویه‌وه،که زۆرینه‌ی خه‌ڵکه‌که‌ی له‌ناو برد.<ref>Scott, pp. 56–57.</ref> له‌و ماوه‌یه زۆرینه‌ی خه‌ڵک ناچاربوون ڕووبکه‌نه شاره‌کان و شاری گه‌وره سه‌ر هه‌ڵبده‌ن وه په‌یوه‌ست ببن به "بزاڤی هانزی بازرگانی"ئه‌ڵمانه‌کان به‌تایبه‌ت له "ڤیسبی "،له‌ساڵی 1397 سوێد و نه‌روێژ له‌ژێر فه‌رمان ڕه‌وایی شا "ماگنۆس ئه‌ریکسۆن" یه‌کیان گرت ،له‌ساڵی 1397 شاژنی دانماڕک پێشنیاری یه‌کگرتنه‌وه‌ی هه‌ریه‌ک له پاشایه‌تی سوێد و نه‌ڕویژ و دانماڕکی هێنا پێشه‌وه،به‌ڵام نه‌یتوانی ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر سوێدیه‌کان بشکێنێته‌وه.
; کۆشکی پاشایه‌تی و فه‌رمانڕه‌واکانی
ته‌ختی پاشایه‌تی سوێد بۆ گه‌لێک له شازاده‌کان ماوه‌ته‌وه به درێژایی مێژووی شانشینه‌که،له‌به‌ر ئه‌وه ده‌سه‌ڵاتی ڕاسته‌قینه‌ی جێبه‌جێکردن به‌ده‌ست شازاده‌کانه‌وه بوه بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ ته‌نانه‌ت بنه‌ماڵه‌ی شا ستیوه‌ر که په‌ڕله‌مانی سوێدیان دروست کرد ،"شا کریستانی دووه‌م" پاشای دانماڕک له 1520 به هێزی چه‌ک ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر سوێد دا کێشا و بریاری له‌ناو بردنی وه‌چه‌ی شانشینه‌کانی سوێد له‌ناو ببات،به‌ڵام خه‌ڵک ڕوبه‌ڕویان بونه‌وه و کوشتارگه‌یه‌کی گه‌وره ڕوی دا له ستۆکهۆڵم ،که دواتر به "خوێنی کۆتره‌کانی ستۆکهۆڵم" ناسانرا و له 6 ی یونیوی 1523 (پشوی نیشتمانی سوێد) شا"گۆستاف ڤاسا" شانشینی مه‌زنی سوێدی ڕاگه‌یاند <ref>Scott, p. 121.</ref> پاشان کڕیستیانی کاسۆلیکی ڕه‌ت کرده‌وه‌و ڕێچکه‌ی پڕۆتستانتی گرته‌به‌ر،وه ناوچه‌ی ده‌ریای به‌لتیک ی خسته ژێر ڕکێفی له "بزاڤی هانزی بازرگانی".<ref>Scott, p. 132.</ref>
=== ئیمپراتۆری سوێدی ===
[[پەڕگە:Map_of_Sweden_(1797).tif|ڕاست|وێنۆک|نه‌خشه‌ی سوێد(1797)]]
له چاخی هه‌ڤده‌هه‌م سوێد وه‌ک هێزێکی گه‌وره‌ی ئه‌وڕوپی ده‌رکه‌وت، وه بیری له جیۆپۆله‌تیک ی خۆی کرده‌وه و شا "گۆستاف ئه‌دۆڵڤی دووه‌م " هێرشی کرده سه‌ر خاکی ڕه‌سیا و پۆڵه‌ندا و لیتوانیا جه‌نگێکی سی ساڵی ڕوی دا .
له‌ماوه‌ی جه‌نگه سی ساڵیه‌که ،سوێد نزیکه‌ی نیوه‌ی پاشماوه‌ی خاکی ڕۆمانی کۆنی ده‌سته‌به‌رکرد ،که مه‌به‌ستی "گۆستاف ئه‌دۆڵڤی دووه‌م " دروستکردنه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی ڕۆمانی بوو له‌سه‌ر ده‌ستی خۆی،به‌ڵام له جه‌نگی "لۆتزن"(1632)کوژرا و خه‌ونی سوێدیه‌کان ڕاوه‌ستا،وه پاشان له‌دوای جه‌نگی "نۆڕدلینگین"سوێدیه‌کان زۆرینه‌ی خاکه‌کانیان له‌ده‌ست دا له ئه‌ڵمانیا ،چونکه ئه‌ڵمانه‌کان ڕووبه‌ڕویان بونه‌وه به‌وه‌ی سوێدیه‌کان نزیکه‌ی 2000 قه‌ڵا و 18000 گوند و 1500 شارۆچکه‌ی ئه‌ڵمانیه‌کانیان خاپور کردبوو.
<ref name="Population-HLS">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.historylearningsite.co.uk/population_thirty_years_war.htm|title=Population|publisher=History Learningsite|accessdate=2008-05-24}}</ref>
[[پەڕگە:Suecia_1-054_;_Sodra_Bancohuset.jpg|چەپ|وێنۆک|180x180پیکسڵ|ستۆکهۆڵم له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی 17]]
له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌هه‌م سوێد سێ یه‌م گه‌وره‌ترین وڵاتانی ئه‌وڕوپا بوو له ڕوانگه‌ی ڕووبه‌ره‌وه پاش ئیسپانیا و ڕه‌سیا ،سوێد خاوه‌نداریه‌تی خاکێکی به‌رفراوانی ده‌کرد له‌سه‌ر ده‌ستی "شا کاڕڵ ی ده‌یه‌م "دوای په‌یماننامه‌ی (ڕۆسکیڵدێ)له 1658.<ref name="HayesPSH">"A Political and Social History of Modern Europe V.1.</ref><ref>However, Sweden's largest territorial extent lasted from 1319 to 1343 with Magnus Eriksson ruling all of the traditional lands of Sweden and Norway.</ref> هۆکاری سه‌رکه‌وتن و مانه‌وه‌ی شانشینه‌که له‌م ماوه‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و گۆڕانکاریانه‌ی که "گۆستافی یه‌که‌م" کردی له بواری ئابوری دا.<ref name="GusEB">"Gustav I Vasa – Britannica Concise" (biography),
''Britannica Concise'', 2007, webpage:
[http://concise.britannica.com/ebc/article-9366349/Gustav-I-Vasa EBConcise-Gustav-I-Vasa].
</ref> له‌سه‌ده‌ی هه‌ڤده‌هه‌م سوێد به‌شداری چه‌ندین جه‌نگی گه‌وره دا کرد وه‌ک جه‌نگی پۆڵه‌ندی و لیتوانی که کێبه‌رکێ بوو له‌سه‌ر ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌ریای به‌ڵتیک و وڵاتانی هاوکه‌ناری به‌تایبه‌ت جه‌نگی کێرکۆڵم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.kismeta.com/diGrasse/images/kircholm_27_sept.htm|title=Battle of Kircholm 1605|publisher=Kismeta.com|accessdate=2010-08-25}}</ref> سێ له‌سه‌ر دووی فنله‌ندیه‌کان ئاژه‌ڵه‌کانیان توشی نه‌خۆشی به‌دخۆراکی بوون له 1696 <ref>[http://countrystudies.us/finland/9.htm Finland and the Swedish Empire]. </ref> ئه‌م نه‌خۆشیه له‌وه‌ڕگه‌ی سوێدیه‌کانیشی گرته‌وه <ref>[http://www.algonet.se/~hogman/sljordbruk_eng.htm Agricultural Yields and Years of Famine – Sweden]. </ref> به‌مه %10 سوێدیه‌کان نیشتمانیان جێهێشت<ref>Elizabeth Ewan, Janay Nugent (2008) "''[http://books.google.com/books?id=6oOCfHxQDtwC&pg=PA153 Finding the family in medieval and early modern Scotland]''". </ref>
[[پەڕگە:Battle_of_Lutzen.jpg|ڕاست|وێنۆک|180x180پیکسڵ|کوشتنی گۆستاف ئه‌دۆڵڤی دووه‌م له جه‌نگی لۆتزن 1632.]]
به هۆی مردنی شا "گۆستاف ئه‌دۆڵڤی دووه‌م" و جه‌نگی پۆڵه‌ندی و لیتوانی ،ئابوری سوێد وێران بوو ،تا هاتنی شا"کاڕڵ ی یازده‌هه‌م"(1655-1697)که ئابوری وڵات و سوپای بوژانده‌وه،پاشان بۆشا "کاڕڵ ی دوازده‌هه‌م" ی کوڕی به‌جێ هێشت.که بوو به خاوه‌نی گه‌وره‌ترین سوپای ناوچه‌که وخاوه‌نی گه‌وره‌ترین که‌شتیگه‌ڵی سه‌ربازی، تاکه هێز که بیتوانیبا به‌رامبه‌ریان بوه‌ستێ ڕه‌سیا بوو.
له دوای جه‌نگی "نارڤا" (1700) که یه‌کێکه له‌سه‌ره‌تای "جه‌نگه گه‌وره‌کانی باکور" ڕه‌سیا زۆر لاواز ببو به‌جۆرێک سوێدیه‌کان ده‌یان توانی ده‌ستی به‌سه‌ر دابگرن،به‌ڵام له‌بڕی ڕه‌سیا جه‌نگی پۆڵۆنیا و لیتوانیای هه‌ڵبژارد و پۆڵۆنیای شکاند ،ئه‌مه ده‌رفه‌ت بوو بۆ ڕه‌سیا تا ژێرخانی نوێ بکاته‌وه.دوای هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ "سه‌کسۆنیه‌کان"له جه‌نگی "کڵیسزۆڤ" (1702).
دوای سه‌رکه‌وتنیان به‌سه‌ر پۆڵۆنیه‌کان ،شا "کاڕڵ ی دوازده‌هه‌م" ڕوی کرده ڕه‌سیا به‌ڵام توشی شکستێکی گه‌وره بوون به‌تایبه‌ت له جه‌نگی (پۆڵتاڤا) 1709،به‌مه "په‌تڕۆسی مه‌زن" و که‌شه به‌فراویه‌که‌ی خۆیان نتشانی هه‌موو جیهان دا تا بزانن کێ ڕوبه‌ڕویان ده‌بێته‌وه.ئه‌م که‌وتنه سه‌ره‌تای که‌وتنی شانشینی سوێد بوو.
[[پەڕگە:Marten's_Poltava.jpg|چەپ|وێنۆک|180x180پیکسڵ|جه‌نگی (پۆڵتاڤا) 1709.سه‌رکه‌وتنی ڕوسه‌کان به‌سه‌ر سوێدیه‌کان<br>
]]
"گۆستاف ئه‌دۆڵڤی دووه‌م" جه‌نگی نه‌رویژی به‌رپاکرد1716،به‌ڵام به هۆی کوژرانی له قه‌ڵای فردریکستن 1718 ،پاشه‌کشه به سوێدیه‌کان کرا،ئه‌م شکسته به هۆی کوژرانی پاشاوه بوو نه‌ک لاوازی هێزه‌که‌ی.
سوێد ناچاربوو ده‌ست به‌رداری ڕوبه‌رێکی به‌رفراون بێت له ڕێککه‌وتن نامه‌ی "نیستاد" 1721 ، جگه له‌مه گه‌وره‌یی و زڵهێزی شانشینه‌که‌ی له‌ده‌ست دا له"ده‌ریای به‌ڵتیک"وه ڕه‌سیا سه‌ری هه‌ڵدا وه‌ک زلهێزێکی جیهانی ،وه‌له‌جه‌نگی کۆتایی ساڵی 1721 سوێد 200000 پیاوی له خاکی سوێدی ئێستا له‌ده‌ست دا و 150000 پیاویش له‌خاکی فنڵه‌ندا ی ئه‌مڕۆ.
له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م ،سوێد هیچ نه‌بوو جگه له هێزێکی بچوک که پارێزگاری له‌و خاکه ده‌کرد که بۆی مابویه‌وه،جگه له‌خاکی ڕۆژ هه‌ڵاتی ناچاربوو بۆ ڕه‌سیای جێ بێڵێت که فنڵه‌ندای ئه‌مڕۆیه(1809)وه بوو به به‌شێک له ئیمپراتۆریه‌تی ڕه‌سیا.له‌ژێر ناوی "هه‌رێمی فنڵه‌ندای گه‌وره".
بۆ چاکسازی کردنه‌وه‌ی سوێد له "ده‌ریای به‌ڵتیک"هاوپه‌یمانێتی دوژمنێکی کۆنی کرد که فه‌ڕه‌نسا بوو بۆ دژایه‌تی کردنی دانماڕک و نه‌رویژ له جه‌نگه‌کانی ناپلیۆن ،به‌مه به‌شداری "جه‌نگی لایبزیگ" ی کرد بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی خاکه‌کانیدانماڕک و نه‌رویژ به‌رامبه‌ر زه‌ویه‌کانی ئه‌ڵمانیا بۆ فه‌ڕه‌نسیه‌کان،به‌گوێره‌ی ڕێککه‌وتننامه‌ی "کیڵ"،14 یه‌نایه‌ر 1814 ،که نه‌رویژیه‌کان ئاماده‌ی مولکه‌چ بوون نه‌بوون ،به‌مه سوێد جه‌نگی دژی نه‌رویژیه‌کانی ڕاگه‌یاند به‌سه‌رکردایه‌تی شا"کاڕڵ ی سێزده‌هه‌م" له 27 یۆلیۆ 1814،به‌مه نه‌رویژ بوو به به‌شێک له شانشینی سوێدی ،ئه‌م بارودۆخه وه‌ک خۆی مایه‌وه تا 1905،له‌و کاته‌وه سوێد هیچ شه‌ڕێکی تری نه‌کردوه ،جگه له هه‌ندێ به‌شداری بۆ پاراستنی ئاشتی له کۆسۆڤۆ و ئه‌فغانستان و کوردستان.
=== مێژووی هاوچه‌رخ ===
[[پەڕگە:Farewell_to_home,_Göteborg,_1905.jpg|چەپ|وێنۆک|که‌شتیه‌ک سوێدیه‌کانی هه‌ڵگرتوه له‌کاتی جێهێشتنی وڵات له گۆتێنبێرگ 1905.]]
له‌سه‌ده‌کانی هه‌ژده‌هه‌م و نۆزده‌هه‌م سوێد به‌ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو ژماره‌ی دانیشتوانی به‌رز بویه‌وه،ئه‌میش به‌هۆی ئاشتی و شه‌ڕنه‌کردن بوو بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ.<ref>{{Cite book|المؤلفين المشاركين=Paul Robert Magocsi|سنة=1998|العنوان=Encyclopedia of Canada's Peoples|الناشر=University of Minnesota Press|الرقم المعياري=0-8020-2938-8|الصفحة=1220|المؤلف=Paul Robert Magocsi, editor.}}</ref> به هۆی به‌رزبونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی دانیشتوان کار و ده‌ستکه‌وتنی نان به کێشه که‌وت که بوی هۆی کۆچ کردنی سه‌دان سوێدی بۆ وڵاته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مێریکا که له‌م ماوه‌یه نزیکه‌ی %10 ی سوێدیه‌کان خاکیان به جێ دههێشت بۆ هه‌رساڵێک .<ref name="Einhorn">Einhorn, Eric and John Logue (1989).
</ref> له‌و ماوه‌یه سوێد به‌ده‌ستی هه‌ژاری ده‌یناڵاند و دانماڕکیه‌کانیش خه‌ریکی خۆ به‌هێزکردنه‌وه بوون له ڕووی پیشه‌سازیه‌وه <ref name="Einhorn">Einhorn, Eric and John Logue (1989).
</ref><ref>Koblik, Steven (1975).
</ref>
سوێدیه‌کان کۆچیان ده‌کرد بۆ ئه‌مێریکا به مه‌به‌ستی ژیانێکی باشتر،که له‌نێوان ساڵه‌کانی 1850 بۆ 1910 نزیکه‌ی یه‌ک ملیۆن سوێدی به‌ره‌و ئه‌مێریکا کۆچیان کرد <ref>Einhorn, Eric and John Logue (1989), p. 8.</ref> له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م ژماره‌ی سوێدیه‌کانی شیکاگۆ زۆر زیاتر بوو له.ژماره‌ی سوێدیه‌کانی گۆته‌نبۆڕگ (دووه‌م گه‌وره شاری سوێد)<ref>Ulf Beijbom, [http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm "European emigration"], The House of Emigrants, Växjö, Sweden.</ref> ژماره‌ی هه‌ره زۆری سوێدیه‌کان له‌هه‌رێمه‌کانی ڕۆژئاوای ناوه‌ڕاست بوو له هه‌رێمی "مینیسوتا" ،وه هه‌ندێکیشیان له هه‌رێمه‌کانی تر و که‌نه‌دا بوون.
له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و هه‌ژاریه‌ی که له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م سوێدیه‌کان بینیان ،هه‌ندێ گۆڕانکاری گرنگیش ڕویان دا له بواری کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵ داری به‌هۆی به‌رزبونه‌وه‌ی ژماره‌ی دانیشتوانه‌وه.<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> له‌و گۆڕانکاریانه دابه‌شکردنی زه‌وی کشتوکاڵی بوو به‌سه‌ر هه‌ژاران دا وه هاتنی په‌تاته‌و چاندنی بوو بۆ سوێد<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> چونکه وه‌ک ده‌زانرا سوێدیه‌ک وه‌ک ئه‌وڕوپاییه‌کانی تر زۆر شاره‌زا نه‌بوون له به‌کار هێنانی خاک دا ئه‌وێش به‌هۆی ناله‌باری که‌ش و هه‌واوه بوو، <ref>[http://www.britannica.com/eb/article-29865/Sweden#403810.hook Sweden: Social and economic conditions] (2007). </ref> وه ڕۆشه‌نبیری کشتوکاڵی سوێد کاریگه‌ری هه‌بوو به‌سه‌ر ڕژێمی ڕامیاریه‌وه ،وه دروست بونی پارت و کۆمه‌ڵه‌ی جیا به جوتیاران وه‌ک پارتی جوتیارانی نوێ(ئێستا "پارتی ناوه‌ند" ).<ref>Koblik, p. 11: "The agrarian revolution in Sweden is of fundamental importance for Sweden's modern development. </ref> له‌نێوان ساڵه‌کانی 1870 تا 1914 سوێد ده‌ستی کرد به پێشکه‌وتنی ئابوری و پیشه‌سازی تاوه‌کو ئه‌مڕۆ<ref>Koblik, p. 90. </ref>
له کۆتاناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م گه‌لێک کۆمه‌ڵه‌و پارت و بزاڤی میللی ده‌رکه‌وتن وه‌ک (سه‌ندیکای کرێکاران ،کۆمه‌ڵه‌ی پاراستن مه‌یخۆران،کۆمه‌ڵه‌ی ئایینه سه‌ربه‌خۆکان)،که بونه بنه‌ما بۆ درست بونی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکرات،ئه‌م بزاوتانه بونه هۆی ئه‌وه‌ی سوێد هه‌نگاوێکی خێراتر ببڕێت به‌ره‌و ڕژێمی په‌ڕله‌مانی و دیموکراتی نوێ،که له‌دوای جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م ،هاوکات له‌گه‌ڵ شۆڕشی پیشه‌سازی به‌رده‌ست که‌وت ،که خه‌ڵک هه‌نگاو به هه‌نگاو به‌ره‌و شاره‌کان و کارگه‌کان به‌ڕێکه‌وتن ،و به‌شداریان له سه‌ندیکاکان کرد،وه به هۆی سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی شوعیه‌کان له‌ساڵی 1917 په‌ڕه‌یه‌کی نوێ له ژیانی په‌ڕله‌مانی هه‌ڵدرایه‌وه و به‌ره‌و دیموکراتی ڕۆیشتن.
=== جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م و دووه‌م ===
[[پەڕگە:Swedish_soldier_during_ww2.JPG|چەپ|وێنۆک|سه‌ربازێکی سوێدی له جه‌نگی جیهانی دووه‌م.]]
سوێد بێ لایه‌ن بوو به درێژایی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م و جه‌نگی جیهانی دووه‌م ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش که بێلایه‌نی زۆر سه‌خت بوو له جه‌نگی جیهانی دووه‌م.<ref name="Koblik303-313">Koblik, pp. 303–313.</ref><ref>Nordstrom, p. 315: "Sweden's government attempted to maintain at least a semblance of neutrality while it bent to the demands of the prevailing side in the struggle. </ref> وه سوێد له‌م ماوه‌یه که‌وتبوه ژێر ئابڵوقه‌کانی ئه‌ڵمانیا که به هۆیه‌وه له جیهان دابڕابوو .<ref name="Koblik303-313">Koblik, pp. 303–313.</ref> پاشان سوێد که‌وته هه‌وڵی ئه‌وه‌ی که کۆتایی به‌م بارودۆخه بێنێت <ref name="NB313-319">Nordstrom, pp. 313–319.</ref> که موڵکه‌چی چه‌ندین داواکاری ئه‌ڵمانیا بوو.<ref>{{Cite book|الأخير=Zubicky|الأول=Sioma|سنة=1997|العنوان=Med förintelsen i bagaget|لغة=[[Swedish language|Swedish]]|الناشر=Bonnier Carlsen|مكان=Stockholm|الرقم المعياري=91-638-3436-7|الصفحة=122}}</ref> هه‌روه‌ها سوێدیه‌کان ئامێر وبه‌رهه‌مه‌کانی ئه‌ڵمانیای به‌کار ده‌هێنا به درێژایی ماوه‌ی جه‌نگه‌کان،هه‌روه‌ها توانی به‌رگری له خۆی بکات به‌رامبه‌ر هێرشه‌کانی نه‌رویژ ،وه‌له 1943 چه‌ندین هاوڵاتی جوله‌که‌ی ڕزگار کرد که هانایان بۆ هێنابوون له‌ترسی هێرشی نازیه‌کان،جگه له هاوکاریکردنی فنله‌ندیه‌کان له "جه‌نگی زستان " و "جه‌نگی به‌رده‌وام بوون" به چه‌ک و ڕاهێنان.
له‌گه‌ڵ نزیک بونه‌وه له کۆتایی جه‌نگ ،سوێد ڕۆڵێکی گه‌وره‌ی بینی له هاریکاری مرۆیی ،به وه‌رگرتنی ژماره‌یه‌کی زۆر له په‌نابه‌ر و کۆچ به‌ران به‌تایبه‌ت جوله‌که‌کان ،که ژیانی گه‌لێک مرۆڤیان ڕزگار کرد به هاوکاریه جۆربه‌جۆره‌کان <ref name="NB313-319">Nordstrom, pp. 313–319.</ref> له‌به‌ر ئه‌مه ده‌ڵێن که سوێد زۆر به‌توندی ڕوبه‌ڕوی نازیه‌کان بونه‌وه به ڕێگای خۆیان هه‌تا گه‌یشته ئه‌و ئاسته‌ی سه‌روه‌ری خۆی خسته مه‌ترسیه‌وه<ref name="NB313-319">Nordstrom, pp. 313–319.</ref>
=== جه‌نگی سارد ===
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سوێد بێ لایه‌نی خۆی ڕاگه‌یاندبوو به‌ڵام په‌یوه‌ندیه‌کی قۆڵتر و به‌هێزتری هه‌بوو له‌گه‌ڵ وڵاته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مێریکا.
له‌دوا ساتی جه‌نگ ، سوێد ده‌زگا پیشه‌سازیه‌کانی به‌کارهێنانی بۆ به‌هێزکردنی ژێرخانی ئابووری و سه‌قامگیری کۆمه‌ڵایه‌تی وپه‌ره‌پێدانی زانستی که بوه بنه‌ما بۆ پێشکه‌وتنی ئه‌وڕوپا<ref name="NB335-339">Nordstrom, pp. 335–339.</ref> سوێد به‌شێک بوو له "پڕۆژه‌ی ماڕشاڵ"وه هابه‌ش بوو له"ڕێکخراوی هاریکاری و گه‌شه‌پێدانی ئابووری"له‌ماوه‌ی دوای جه‌نگ "پارتی کرێکارانی کۆمه‌ڵایه‌تی دیموکراتی"فه‌رمانڕه‌وایی سوێدی ده‌کرد،که په‌یڕه‌وی سه‌ندیکا و "سه‌رمایه‌داری" ده‌کرد ،به‌تایبه‌ت یه‌کێتی سه‌ندیکای کرێکارانی سوێدی،که هاوپه‌یمانی پارتی هاوبه‌شی دیموکراتی بوو<ref name="svensteinmo">''Globalization and Taxation: Challenges to the Swedish Welfare State''. </ref> که ژماره‌ی بیرۆکراسی یه‌کان له‌شه‌سته‌کان و هه‌شتاکان زۆر به‌رزبویه‌وه به‌شێوه‌یه‌کی به‌رچاو<ref name="svensteinmo">''Globalization and Taxation: Challenges to the Swedish Welfare State''. </ref> سوێد ده‌رگای واڵا کرد ڕوه‌و بازرگانی نێو ده‌وڵه‌تی و پیشه‌سازی جیهانی که گه‌شه‌سه‌ندنێکی چاکی به‌خۆوه بینی له هه‌فتاکانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا.
وه‌ک هه‌موو وڵاته پیشه‌سازیه‌کان سوێد که‌ته باری پێویست بوون به نه‌وت له‌سه‌رده‌می قه‌یرانی نه‌وت دا 1973-1974 وه 1978-1979 <ref>Nordstrom, p. 344: "During the last twenty-five years of the century a host of problems plagued the economies of Norden and the West. </ref> له‌هه‌شتاکاندا ،دووباره په‌یکه‌ری پیشه‌سازی سوێد داڕێژڕایه‌وه به‌شێوه‌یه‌کی به‌رفراوان،که ده‌ستبه‌رداری ته‌خته بوون له دروست کردنی که‌شتی و پیشه‌سازیه‌کانی تر،له‌بری دار مادده‌کانی ئاسن و مس و کانزاکانی تریان به‌کارهێنا بۆ پیشه‌سازیه میکانیکیه‌کان و خۆکاره‌کان.<ref>Krantz, Olle and Lennart Schön. 2007. </ref>
له نێوان ساڵانی 1970 بۆ 1990 ڕێژه‌ی باج به‌رزبویه‌وه به‌وه‌ر هاوڵاتیان به ڕێژه‌ی %10 به‌به‌راورد ڕێژه‌ی به‌رهه‌م هێنان که‌می کرد له‌چاو وڵاتانی تر وه‌ک وڵاتانی ڕۆژئاوای ئه‌وڕوپا،پاشان ئه‌م ڕێژه‌یه به‌رزبویه‌وه بۆ %80 له کۆتایی دا ده‌وڵه‌ت نیوه‌ی توانای به‌رهه‌م هێنانی له‌ده‌ست دا له "کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی"،وه سوێد پاشه‌کشه‌ی کرد له ڕێزبه‌ندی پێنجه‌می وڵاته پێشکه‌وتوه‌کان له ڕووی"کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی"بۆ هه‌ر تاکێک،به‌مه له کۆتایی هه‌فتاکان ڕامیاری ئابوری کاریگه‌ری خسته سه‌ر ده‌زگاکانی وڵات و وه‌زاره‌ته‌کان .<ref name="svensteinmo">''Globalization and Taxation: Challenges to the Swedish Welfare State''. </ref>
پاشایه‌تی کردنی کاڕڵ گۆستافی شازده‌هه‌م له‌سه‌ر ته‌ختی پاشایه‌تی له‌ساڵی 1973 تاوه‌کو ئه‌مڕۆ.
=== ماوه‌ی ئێستا ===
[[پەڕگە:Tratado_de_Lisboa_13_12_2007_(081).jpg|چەپ|وێنۆک|به ئه‌ندام بوونی سوێد له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا له 1995 و واژووکردنی به‌ڵێننامه‌ی لیشبۆنا له 2007.]]
به‌هۆی کزبوونی بازاڕی خانوبه‌ره‌و وه‌به‌رهێنان له‌سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌کان داهاتی باج که‌می کرد جگه له‌وباره‌ی که ئابوری جیهان تێی که‌وتبوو وڵات ناچار بوو که ڕێژه‌ی باج زیاتر بکات به‌سه‌ر هاوڵاتیان دا <ref>Englund, P. 1990. </ref> به‌مه ڕێژه‌ی وه‌به‌رهێنان که‌می کرد به %5 له"کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی" به‌تایبه‌ت له 1992 که بانک ڕێژه‌ی باجی بۆ %500 به‌رزکرده‌وه.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.highbeam.com/doc/1P2-1025624.html|title=Sweden's `Crazy' 500% Interest Rate; Fails to Faze Most Citizens, Businesses; Hike Seen as Short-Term Move to Protect Krona From Devaluation|publisher=Highbeam.com|date=1992-09-18|accessdate=2010-08-03}}</ref><ref>{{Cite book|مسار=http://books.google.com/books?id=NxFh9qk0wBYC&pg=PA44|العنوان=The Great Financial Crisis in Finland and Sweden|الناشر=Edward Elgar Publishing|الرقم المعياري=1848443056|المؤلف=Lars Jonung, Jaakko Kiander, Pentti Vartia|سنة=2009}}</ref>
حکومه‌ت نیگه‌ران بوو به نزم بوونه‌وه‌ی ئاستی داهات ،هه‌ستا به هه‌ندێک چاکسازی له‌بواری وه‌به‌رهێنان و ڕکابه‌ری جیهانی بۆ وه‌به‌رهێنان وه دانانی سنورێک بۆ خۆشگوزه‌رانی هاوڵاتیان و خزمه‌تگوزاری گشتی،بۆیه هه‌وڵی به ئه‌ندام بوون درا له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا بۆ ئه‌م مه‌به‌سته په‌ڕله‌مان ڕێژه‌ی %52 ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ست هێنا له 13ی نۆڤه‌نبه‌ری 1994 ،وه سوێد بوو به ئه‌ندام له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا له 1 یه‌نایه‌ری 1995.
له‌ڕاستی دا سوێد بێ لایه‌ن نیه له بواری سه‌ربازی دا ،وه به‌شداره له‌گه‌ڵێک له چاڵاکیه سه‌ربازیه‌کان دا، وه هاوبه‌شه له "هاوپه‌یمانی باکوری ئه‌تله‌سی"(ناتۆ)،جگه له‌به‌آداری کردنی هه‌ندێ وڵات بۆ به‌رهه‌م هێنان و پێشکه‌وتنی چه‌ک و جبه‌خانه‌ی سه‌ربازی،سوێد جۆره چه‌کێکی به‌رهه‌م هێنا که ئه‌مێریکیه‌کان به‌کاریان هێنا له‌جه‌نگی دژ به ئێراق .<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.thelocal.se/article.php?ID=3013&date=20060207|title=New Swedish weapon in Iraq|author=The Local|accessdate=2007-06-23}}</ref> هه‌روه‌ها سوێد مێژوویه‌کی درێژی هه‌یه له به‌شداری کردنی چاڵاکیه سه‌ربازیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان ،به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌ندامه له"هاوپه‌یمانی باکوری ئه‌تله‌سی" که له‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایی یه‌کێتی ئه‌وڕوپادایه بۆ پاڕاستنی ئاشتی که پاشکۆی "نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کانه"،سوێد پشکی سه‌رۆکایه‌تی یه‌کێتی ئه‌وڕوپای وه‌رگرتوه له 1 یۆلیۆ بۆ 31 دیسه‌مبه‌ری 2009.
== جوگرافیا ==
[[پەڕگە:Suorvajaure_in_stora_sjofallet_park.jpg|چەپ|وێنۆک|دیمه‌نێک له باخچه‌ی ستۆرا سیۆڤاڵیتی نیشتمانی.]]
سوێد ده‌که‌وێته باکوری ئه‌وڕوپا ،له خۆڕئاوای ده‌ریای به‌ڵتیک و که‌نداه‌ی پۆتنیا،وه که‌ناڕێکی ڕیشاڵی و درێژی هه‌یه،وه به‌شی خۆڕهه‌ڵاتی نیمچه دورگه‌ی ئه‌سکه‌نده‌نافیا پێک دێنێت،وه له خۆڕئاوی زنجیره چیاکانی ئه‌سکه‌نده‌نافیا(سکاندیرنا) هه‌ڵکه‌وتوون،که بۆته سنوری نێوانیان له‌گه‌ڵ نه‌رویژ،وه فنله‌ندا که‌وتۆته به‌شی باکوری خۆڕهه‌ڵاتی ،وه سنورێکی ده‌ریایی هه‌یه له‌گه‌ڵ دانماڕک و ئه‌ڵمانیا و پۆڵۆنیا و لیتوانیا و لاتیڤیا و ئیستۆنیا و ڕه‌سیا،وه له‌ڕێگای پرده‌هۆینی ئۆریسه‌ند به دانماڕک به‌ستراوه‌ته‌وه.
سوێد ڕێزبه‌ندی په‌نجاو پێنجه‌مین گه‌وره‌ترین وڵاتی گرتوه له ڕووی ڕووبه‌ره‌وه که (449,964 كم2) <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|title=Country Comparison: Area|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html?countryName=Sweden&countryCode=sw®ionCode=eu&rank=55#sw|work=Central Intelligence Agency|publisher=Cia.gov|accessdate=19 August 2010}}</ref> وه چواره‌مینه به گوێره‌ی ئه‌وڕوپا جگه له ڕه‌سیای ئه‌وڕوپی،وه گه‌وره‌ترینی باکوری ئه‌وڕوپایه،نزمترین خاڵی له‌ئاستی ده‌ریاوه که‌وتۆته که‌نداوی هاماڕسیۆن له (کریستان ستاد)که 2.4 مه‌تر له‌خوار ئاستی ده‌ریایه،به‌به‌راورد به‌رزترین خاڵی بریتیه له (کیپنیکایسێ) که 2111 مه‌تر له ئاستی ده‌ریا به‌رزه.
سوێد به‌گوێره‌ی ڕۆشه‌نبیری و جوگرافیا و مێژوو بۆ 25 پارێزگا دابه‌ش کراوه،که هیچ مه‌به‌ستێکی کارگێری و ڕامیاری له پشته‌وه نیه،هه‌ریه‌که له‌م پارێزگانه‌ش به‌سه‌ر سێ هه‌رێمی دا دابه‌ش کراوه ئه‌وانیش (نۆردلاند) و (سڤیڵاندی ناوه‌ند) و (گۆتۆ ڵاندی باشور)،هه‌رێمی (نۆردلاند) که‌مترین ڕێژه‌ی دانیشتوان و زۆرترین ڕووبه‌ری له‌خۆ گرتوه که %60 هه‌موو خاکی سوێده.
%15 خاکی سوێد له باکور که‌وتۆته ناو هێڵی پانی جه‌مسه‌ری باکور ،که‌زۆرینه‌ی ڕوبه‌ری دارستانی سوێد پێک دێنێت ،به‌رامبه‌ری خاکی باشوری بۆ کشتوکاڵ گونجاوه و زۆرینه‌ی ڕێژه‌ی دانیشتوانی به‌رکه‌وتوه (ئۆریسه‌ند)،وه دورگه‌کانی (گۆتڵاند ) و (ئۆوڵاند) گه‌وره‌ترین دوو دورگه‌ی سوێدن،ده‌ریاچه‌کانی (ڤێنێرن) و (ڤێتێرن) گه‌وره‌ترین دوو ده‌ریاچه‌ن، ده‌ریاچه‌ی (ڤێتێرن)سێ یه‌م گه‌وره‌ترین ده‌ریاچه‌ی ئه‌وڕوپایه دوای ده‌ریاچه‌کانی (لادۆگا) و (ئۆنیچا) له ڕه‌سیا.
=== که‌ش و هه‌وا ===
زۆرینه‌ی سوێد یه‌ک جۆر که‌ش و هه‌وای هه‌یه که سارده به‌تایبه‌ت به‌شی باکوری،وه‌خاوه‌نی چوار وه‌رزی تایبه‌ته ،وه پله‌ی گه‌رما نزمه به‌شێوه‌یه‌کی گشتی ،ده‌کرێت سوێد دابه‌ش بکرێت بۆ سێ ناوچه به گوێره‌ی که‌ش و هه‌واوه ،ناوچه‌ی باشور که که‌ش وهه‌وایه‌کی ده‌ریایی هه‌یه،ناوه‌ڕاست که‌که‌ش و هه‌وایه‌کی کیشوه‌ری هه‌یه ،باکور که که‌ش و هه‌وایه‌کی جه‌مسه‌ری هه‌یه . <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|author=Česky|url=http://en.wikipedia.org/wiki/Köppen_climate_classification|title=Climate classification|publisher=En.wikipedia.org|accessdate=2009-05-06}}</ref> ده‌بینین هه‌ندێک ناوچه له‌گه‌ڵ هه‌ندێکی تر جیاوازن له کاتێک دا له‌سه‌ر هه‌مان هێڵی درێژی زه‌وی دان هۆی ئه‌مه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کاریگه‌ری ئاوی که‌نداوه‌کان.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.bbc.co.uk/climate/impact/gulf_stream.shtml|title=BBC Climate and the Gulf Stream|accessdate=2008-10-29}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.ldeo.columbia.edu/res/div/ocp/gs/|title=The Gulf Stream Myth|accessdate=2008-10-29}}</ref> بۆ نمونه زستان له به‌شی باشور و ناوه‌ڕاست گه‌رمتره وه‌ک ئه‌وه‌ی له ڕه‌سیا و که‌نه‌دا هه‌یه <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.fao.org/WAICENT/FAOINFO/SUSTDEV/EIdirect/climate/EIsp0002.htm|title=Global Climate Maps}}</ref> له‌کاتێک دا ماوه‌ی ڕۆژ جیاوزه به جیاوازیه‌کی زۆر که له هاوین دا ڕۆژ ئاوانابێت به درێژایی وه‌رزه‌که له ناوچه‌کانی هێڵی جه‌مسه‌ری باکور،له ستۆکهۆڵمی پایته‌خت ماوه‌ی ڕۆژ له وه‌رزی هاوین نزیکه‌ی 18 کاژێره له زستانیش که‌متره له 6 کاژێر ،سوێد ساڵانه 1600 بۆ 2000 کاژێر تیشکی خۆڕی به‌رده‌که‌وێت له ساڵێک دا. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/cmp/jsp/polopoly.jsp?d=7608&a=21429&l=sv|title=Number of hours with sunshine (map)|publisher=Swedish Meteorological Institute}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/klimatdata/meteorologi/stralning/1.3052|title=Normal solskenstid för ett år | SMHI|language={{sv icon}}|publisher=Smhi.se|accessdate=2010-01-27}}</ref>
جیاوازیه‌کی زۆر هه‌یه له نێوان باکور و باشور له ڕووی که‌ش و هه‌واوه ،ناوه‌ڕاستی سوێد زستانێکی سارد و هاوینێکی گه‌رمی هه‌یه که هاوینی تا 25 پله به‌رزده‌بێته‌وه و زستانیشی بۆ 4 پله ژێر سفڕ <ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref> له‌کاتێک به‌شی باکوری وڵات هاوینی سارده و زستانیشی زۆر زۆر سارد و به‌فراویه و<ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref> ماوه‌که‌ی دڕێژه پله‌ی گه‌رما له هاوین بۆ 30 پله به‌رز ده‌بێته‌وه ،له زستانیش بۆ 38 پله‌ی ژێر سفڕ نزم ده‌بێته‌وه<ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref> نزمترین پله تا ئێستا تۆمارکرابێت<ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref><ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref> له‌ساڵی 1947 که بۆ 52 پله‌ی ژێر سفڕ نزم بویه‌وه .<ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref><ref>{{بەستەری مردوو|تاريخ=أغسطس 2010}}</ref>
له هه‌موو ناوچه‌کانی سوێد به گشتی بڕی 500 بۆ 800 ملم باران ده‌بارێت له ساڵێک دا،له‌به‌شی باشور بڕی 1000 بۆ 1200 ملم باران به‌شێوه‌ی لێزمه داده‌بارێت ،له کاتێک له‌ناوچه شاخاویه‌کان له باکور تا 2000 ملم داده‌بارێت له‌گه‌ڵ به‌فرێکی زۆر .له باشور هوه‌رزی به‌فر له‌نێوان مانگه‌کانی دیسه‌مبه‌ر و مارس دایه به‌ڵام له باکور له نێوان مانگه‌کانی ئۆکتۆبه‌ر بۆ مای یه ،له هه‌ندێک ساڵیش به‌شی باشور به‌فر به‌خاکه‌که‌یه‌وه نابینرێت.
<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/cmp/jsp/polopoly.jsp?d=7618&a=21516&l=sv|title=Annual precipitation map|publisher=Swedish Meteorological Institute}}</ref><ref name="Sweden's climate">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/cmp/jsp/polopoly.jsp?d=5441|title=Sweden's climate|publisher=Swedish Meteorological Institute}}</ref>
{| class="wikitable" style="text-align: center; margin-bottom: 10px;"
|+ وسطي درجات الحرارة في عدد من مدن السويد (درجة مئوية) <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|author=weather|url=http://www.msn.com/weather|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080511023744/http://www.msn.com/weather|archivedate=2008-05-11|title=Local, National, and International Weather – Forecasts, Radar Maps, Video, and News|publisher=Msn.com|accessdate=2009-05-06}}</ref>
! scope="col" | المدينة
! scope="col" | يناير
! scope="col" | فبراير
! scope="col" | مارس
! scope="col" | أبريل
! scope="col" | مايو
! scope="col" | يونيو
! scope="col" | يوليو
! scope="col" | أغسطس
! scope="col" | سبتمبر
! scope="col" | أكتوبر
! scope="col" | نوفمبر
! scope="col" | ديسمبر
|- style="background:#c5dfe1; color:black"
! scope="row" | كيرونا
| −10/−16
| −8/−15
| −4/−13
| 2/−7
| 8/0
| 14/6
| 17/8
| 14/6
| 9/2
| 1/−4
| −5/−10
| −8/−15
|- style="background:#f8f3ca"
! scope="row" | إوسترسوند
| −5/−10
| −3/−9
| 0/−6
| 5/−2
| 12/3
| 16/8
| 18/10
| 17/10
| 12/6
| 6/2
| 0/−3
| −3/−8
|- style="background:#c5dfe1"
! scope="row" | [[ستۆکھۆڵم|ستوكهولم]]
|1/−2
|1/−3
|4/−2
|11/3
|16/8
|20/12
|23/15
|22/14
|17/10
|10/6
|5/2
|1/−1
|- style="background:#f8f3ca"
! scope="row" | غوتنبرغ ''(غوتبرغ)''
| 2/−1
| 4/−1
| 6/0
| 11/3
| 16/8
| 19/12
| 22/14
| 22/14
| 18/10
| 12/6
| 7/3
| 3/−1
|- style="background:#c5dfe1"
! scope="row" | فيسبي
| 1/−2
| 1/−3
| 3/−2
| 9/1
| 14/6
| 18/10
| 21/13
| 20/13
| 16/9
| 10/6
| 5/2
| 2/0
|- style="background:#f8f3ca"
! scope="row" | مالمو
| 3/−1
| 3/−1
| 6/0
| 12/3
| 17/8
| 19/11
| 22/13
| 22/14
| 18/10
| 12/6
| 8/4
| 4/1
|}
== حکومه‌ت و ڕامیاری ==
سوێد وڵاتێکی پاشایه‌تی ده‌ستوریه،شا"کاڕڵ گۆستافی شازده‌هه‌م "پاشای وڵاته،به‌ڵام ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێکردنی نیه یاخود زۆر که‌مه ته‌نها نیشانه‌ی سه‌روه‌ری وڵاته<ref>{{Cite news|url=http://www.sweden.se/templates/cs/CommonPage____2713.aspx|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070303012042/http://www.sweden.se/templates/cs/CommonPage____2713.aspx|archivedate=2007-03-03|title=Sweden in Brief/A Political Society|publisher=Sweden.se|accessdate=2007-02-14}}</ref> به‌گوێره‌ی هه‌فته‌نامه‌ی ئێکۆنۆمیست سوێد له‌ڕێزبه‌ندی وڵاته هه‌ره دیموکراته‌کانه که 167 وڵات له‌خۆ ده‌گرێت <ref>{{Cite news|url=http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_TABLE_2007_v3.pdf|title=Economist Intelligence Unit democracy index 2006|accessdate=2007-10-09|year=2007|format=PDF|publisher=[[وحدة الاستخبارات الاقتصادية]]}}</ref> له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئاسان نیه وڵاتێک هه‌ڵسه‌نگێنی بۆ ئاستێکی دیموکراتی،به‌ڵام ده‌زانین سوێد وڵاتێکی په‌ڕله‌مانیه که چوارساڵ جارێک له 1 ی ئازار هه‌ڵبژاردن یه‌نجام ده‌درێت،وه په‌ڕله‌مانیش سه‌رۆک وه‌زیران دیاری ده‌کات.
[[پەڕگە:SWE-Map_Kommuner2007.svg|وێنۆک|سنوری شاره‌وانیه‌کانی سوێد]]
=== کارگێریه‌کان ===
سوێد وڵاتێکی یه‌کگرتوه دابه‌ش کراوه بۆ بیست و یه‌ک یه‌که‌ی کارگێری،ستۆکهۆڵم و سۆده‌رلاند و وه‌سترگۆتلاند و یۆنکۆپینگ کڕۆنۆبێڕگ و کاڵماڕ و گۆتلاند و بیڵکینگێ و سکێن و هاڵاند و ڤێسترا و گۆتاڵاند و فێرمڵاند و ئۆره‌بڕۆ و ڤێستمانلاند وداڵارنا و گێڤلبۆڕگ و ڤێسته‌ر نۆردڵاند وێمتڵاند وڤێسته‌ربۆتن و نۆڕبۆتن.
بۆ هه‌ریه‌که‌یه‌ک ئه‌نجومه‌نێکی کارگێری بۆ دامه‌زراوه له‌لایه‌ن حکومه‌ته‌وه،ئه‌م ئه‌نجومه‌نه بۆ ماوه‌ی شه‌ش ساڵ ده‌ست به‌کارده‌بێت،ئه‌م جۆره ڕژێمه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی 1634 کاتێک ئه‌م یه‌که کارگێریانه دامه‌زرا له‌لایه‌ن لۆردی سوێدی "ئه‌کسڵ ئه‌کسنستێرا"،که ئامانج لێی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و یه‌کانه‌یه به گوێره‌ی سروشتی ناوچه‌که‌و به‌ره‌و پێشبردنیان،که‌له ناو هه‌ر ئه‌نجومه‌نێک په‌ڕله‌مانێکی بچوک هه‌یه که ڕاسته‌وخۆ له‌لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێت.
هه‌ر یه‌که‌یه‌ک بۆ چه‌ند شاره‌وانیه‌ک دابه‌ش ده‌بێت،که کۆی گشتی 290 شاره‌وانی هه‌یه له‌ساڵی 2004،وه‌زاره‌تی شاره‌وانی وه‌کو لێژنه‌یه‌کی حکومی به‌سه‌ر شاره‌کان چاودێری ده‌کات،ئه‌نجومه‌نێکی شاره‌وانی هه‌یه که له‌لایه‌ن سه‌رۆک وه‌زیرانه‌وه سه‌رپه‌رشتی ده‌کرێت له 31 تا 101 ئه‌ندام پێک دێت،که‌له ڕێگای هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌کان هه‌ڵده‌بژێردرێن،که چوارساڵ جارێکه.
له‌ناو شاره‌وانیه‌کان کۆمه‌ڵه مسقۆفێک هه‌ن که ژماره‌یان 2512 مسقۆف ده‌بێت،وه‌ک نه‌ریتێکی کۆن به‌نوێنه‌رایه‌تی کڵێسا به‌شداری ده‌که‌ن.به‌ڵام هیچ ڕۆڵێکی ئه‌وتۆیان نیه،چونکه ده‌نگی ده‌نگ ده‌ران بڕیاڕ ده‌رده‌کات،
=== مێژووی ڕامیاری ===
[[پەڕگە:Scandinavia-12th_century.png|ڕاست|وێنۆک|شانشینی سڤێر و گۆتیه‌کان له‌سه‌ده‌ی دوازده‌هه‌م ،بڕوانه چۆن دابه‌ش ببون.]]
تائێستاش ته‌مه‌نی ڕاسته‌قینه‌ی شانشینی سوێد ڕۆن نیه <ref name="sh">Hadenius, Stig; Nilsson, Torbjörn; Åselius, Gunnar (1996) ''Sveriges historia: vad varje svensk bör veta''. </ref> هۆکاری ئه‌مه‌ش به‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانی هۆز و نوێنه‌رێ خێڵه‌کان له‌ژێر فه‌رمان ڕه‌وایی چه‌ندین که‌س له گۆتڵاند یان له سڤێڵاند ده‌گه‌ڕێته‌وه، که‌نازانرێت چه‌نده فه‌رمان ڕه‌وایی کرایه،یاخود چه‌نده ئاڵو گۆڕی کرایه له نێوان ئه‌م دوو میرنشینه. به‌ڵام مێژوو نوسانی سوێد زنجیره‌ی پاشاکانی سوێد بۆیه‌کگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو شانشینی سڤێڵاند و گۆتڵاند له‌ژێر فه‌رمان ڕه‌وایی ئیریکی سه‌رکه‌وتوو و کوڕه‌که‌ی "سکۆتکۆنۆنگ "له‌سه‌ده‌ی ده‌یه‌م
به‌ڵام بۆ مێژووی به‌ر له‌و دوو پاشایه‌ی هیچ سه‌رچاوه‌ی تری مێژوویی نیه،ئه‌گه‌ر هه‌شبێت له‌شێوه‌ی ئه‌فسانه‌دان ،که‌ناویان له‌سه‌ر گاشه‌به‌ردی گۆڕستانه‌کان نوسراون.
شا گۆستافی یه‌که‌م یه‌که‌م که‌سه که نازناوی پاشای سوێد و گۆتیه‌کانی هه‌ڵگرتوه له به‌ڵگه‌نامه فه‌رمیه‌کاندا،تاوه‌کو نیوه‌ی دوه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م ده‌سته‌واژه‌ی "''پاشای سوێد و گۆتی و وێندیه‌کان ''" به‌کارهاتوه واتا تاوه‌کو 1973 <ref>[http://lagen.nu/1973:702 Kungl.]</ref> پاشای ئێستای سوێد "کارڵ گۆستافی شازده‌هه‌م "به فه‌رمی خۆی وه‌ک "پاشای سوێد"ڕاگه‌یاند به‌بێ ئه‌وه‌ی ناوی هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر بهێنێت.
ده‌سته‌واژه‌ی "ریکس داگ "بۆیه‌که‌م جار له چله‌کانی سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م به‌کارهاتوه ،وه‌له‌یه‌که‌م کۆبونه‌وه‌ی نوێنه‌رایه‌تی کۆمه‌ڵه‌ی خه‌ڵکان ئه‌نجام درابێت ،تاوه‌کو گوێ له‌خه‌ڵکی تر بگیرێت بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کانی وڵات ،له‌سه‌ره‌تاکانی 1435 له‌شاری ئاڕبۆگا.<ref name="Riksdagen">The Swedish Parliament. </ref> له‌ماوه‌ی کۆبونه‌وه‌کان له‌نێوان 1527 بۆ 1544،له‌سه‌رده‌می گۆستاف ڤاسا،که خه‌ڵکی بانگێشت کرد له‌سه‌ر چوار ئاست (پیاوانی ئایینی ،خانه‌دانه‌کان ، دانیشتوانی شار ،جوتیاران).<ref name="Riksdagen">The Swedish Parliament. </ref> له‌ساڵی 1544 بۆ یه‌که‌م جار ڕژێمی پاشایه‌تی ده‌ستاوده‌ست له‌باوانه‌وه گواسترایه‌وه بۆ نه‌وه‌کانیان.
ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێکار له‌ڕوی مێژوویه‌وه ،تاساڵی 1680 به هاوبه‌شی بوه له نێوان پاشا و ئه‌نجومه‌نی پاشایه‌تی و خانه‌دانه‌کان.به‌ڵام دوای شکستی "جه‌نگی گه‌وره‌ی باکور"ڕژێمی په‌ڕله‌مانی پێشنیار کرا له 1719،ئه‌میش دوای سێ جۆری جیاوازی پاشایه‌تی ده‌ستوری له 1772 و 1789 و 1809 ، جێبه‌جێکرا ،ئه‌وه‌ی دوایی گه‌لێک له ئازادیه‌کانی له خه‌ڵک وه‌رگرتبۆوه.
له‌ساڵی 1866 "ڕیکسداگ" دامه‌زرا،که‌وا سوێد پاشایه‌تی ده‌ستوری بێت به‌بونی په‌ڕله‌مان که له‌دوو ئه‌نجومه‌ن پێک هاتبێت،که ئه‌نجومه‌نی یه‌که‌م ڕاسته‌وخۆ له‌ڵایه‌ن حکومه‌ته خۆجێیه‌کانه‌وه هه‌ڵبژێردرێت،ئه‌نجومه‌نی دووه‌میش له‌ڵایه‌ن خه‌ڵکه‌وه بێت که چوارساڵ جارێک ده‌بێت ،به‌ڵام له 1971 "ڕیکسداگ" بوو به ژورێکی بچوک له ده‌سه‌ڵات،هێز له‌نێوان په‌ڕله‌مان و پاشا مایه‌وه تاوه‌کو 1975،که ته‌نها "ڕیکسداگ"(په‌ڕله‌مان)ده‌سه‌ڵاتی مایه‌وه،که‌له‌سه‌ر باج ده‌ژیا.
سوێد مێژوویه‌کی دێرینی هه‌یه له‌به‌شداری پێکردنی خه‌ڵک به ده‌سه‌ڵات له ڕێگای "چاڵاکیه میللیه‌کان" دیارترینیان (یه‌کێتی سه‌ندیکاکان و بزوتنه‌وه‌ی کریستیانه سه‌ربه‌خۆکان و بزوتنه‌وه‌ی یه‌کسانی مرۆڤ و بزاڤی ئافره‌تان.....هتد)
سوێد له پێشه‌نگی وڵاته ئه‌وڕوپیه‌کانه بۆ یه‌کسانی له ڕژێمی ڕامیاری و ڕژێمی خوێندن<ref name="EUEqualityReport">European Commission Directorate General for Employment, Social Affairs And Equal Opportunities, ''Report On The Equality Between Men And Women'',http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/keaj06001_en.pdf February 2006</ref> وه به گوێره‌ی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی جێنده‌ری جیهانی 2006 سوێد به‌یه‌که‌م وڵات ده‌ست نیشان کرا بۆ یه‌کسانی له نێوان ڕه‌گه‌زه‌کان دا .<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.norden.org/webb/news/news.asp?lang=6&id=6605|title=Nordic countries rank highest in gender equality|publisher=Norden.org|accessdate=2009-05-06}}</ref>
=== ڕژێمی ڕامیاری نوێ (ئێستا) ===
[[پەڕگە:Sveriges_riksdag_fr_vasabron.JPG|وێنۆک|185x185پیکسڵ|په‌ڕله‌مانی سوێد]]
به‌گوێره‌ی ده‌ستور په‌ڕله‌مان پێک دێت له 349 ئه‌ندام ،که ده‌سه‌ڵاتی ڕه‌هایان هه‌یه له سوێدی نوێ دا،په‌ڕله‌مان به‌رپرسه له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆک وه‌زیران،که ئه‌ویش وه‌زیره‌کان هه‌ڵده‌بژێرێت،به‌م جۆره "ده‌سه‌ڵاتی ڕێپێدان "ته‌نها به‌ده‌ست په‌ڕله‌مانه‌وه‌یه،وه حکومه‌ت "ده‌سه‌ڵاتی جێبه جێکردنی " ی هه‌یه ، وه "ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری"سه‌ربه‌خۆیانه کارده‌کات،
له‌به‌رئه‌وه حکومه‌تی خه‌ڵکی پێده‌ڵێن چونکه له‌لایه‌ن ئه‌ندام په‌رڵه‌مانه‌کانه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن که ئه‌وانیش ڕاسته‌وخۆ له‌ڵایه‌ن خه‌ڵکه‌وه هه‌ڵبژێردراون بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ،په‌ڕله‌مان ده‌توانێت ده‌ستوری وڵات هه‌موار بکاته‌وه،وه سوێد خاوه‌نی سێ یاسای ده‌ستوریه که بریتین له یاسای خاوه‌نداریه‌تی خود ،ئازادی ڕۆژنامه‌وانی ،ئازادی بیرو ڕا.
[[پەڕگە:King_Carl_XVI_Gustaf_at_National_Day_2009.jpg|چەپ|وێنۆک|177x177پیکسڵ|کاڕڵ گۆستافی شازده‌هه‌م پاشای سوێد و شکۆی وڵات.]]
پارتی دیموکراتی کۆمه‌ڵایه‌تی سوێد ڕۆڵێکی پێشه‌نگی هه‌بوه له 1917 وه‌و به‌سه‌ر فه‌رمانڕه‌وایی سوێد،له‌ساڵی 1932 پارتی هاوبه‌شی دیموکراتی باڵی به‌سه‌ر په‌ڕڵه‌مانی سوێد دا کێشا،پاشان له هه‌ڵبژاردنه‌کانی (1976 ، 1979 ،1991 ، 2006 ،2010) ڕاست ڕه‌وه‌کان زۆرینه‌ی کورسیه‌کانی په‌ڕله‌مانیان مسۆگه‌ر کرد له‌سه‌ره‌تای هه‌فتاکان سوێد به‌ده‌ست قه‌یرانی ئابوری ده‌یناڵاند تا نه‌وه‌ده‌کان که زیاتر بوو ،سوێد ناچار بوو چاکسازی له ڕژێمه ڕامیاریه‌که‌ی بکات تا بگاته‌وه ئاست وڵاته ئه‌وڕوپیه‌کانی تر ،له هه‌ڵبژاردنی 2006 پارتی یه‌کسانی له‌گه‌ڵ پارتی ناوه‌ند و پارتی گه‌ڵی لیبڕاڕی و پارتی دیموکراتی کریستیانی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کانیان به‌ده‌ست هێنا و حکومه‌تێکی بنکه فراوانیان دروست کرد به پێشه‌نگی پارتی یه‌کسانی و ڕێبه‌ری "فرێدریک ڕاینفیڵدت" ،له هه‌ڵبژاردنی 2010 پارته دیموکراتیه‌کان ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ده‌نگیان له‌ده‌ست دا که 17 کورسی بوو به‌ڵام ڕکابه‌ره‌کانیش نه‌یانتوانی ده‌نگی ته‌واو به‌ده‌ست بێنن بۆیه دیموکراته‌کان حکومه‌تێکی هاوبه‌شیان دروست کرد .<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.forsvarsmakten.se/sv/Rekrytering/Varnplikt/|title=Värnplikt [Conscription]|accessdate=2010-04-21}}</ref>
[[پەڕگە:Stockholm_Palace_at_night.jpg|ڕاست|وێنۆک|190x190پیکسڵ|کۆشکی ستۆکهۆڵم ،باره‌گای سه‌ره‌کی پاشای سوێد]]
ڕێژه‌ی به‌شداربوان له هه‌ڵبژاردنه‌کان هه‌میشه به‌رز بوه له‌چاو وڵاته‌کانی تر ،هه‌رچه‌نده به‌ره‌و کزی ڕۆیشتوه له‌و ماوانه‌ی دوایی دا،(%80.11 له 2002 وه %81.99 له 2006)ئه‌میش به‌هۆی هه‌بونی متمانه‌ی ڕامکاران له‌لایه‌ن هاوڵاتیانه‌وه.
<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://svt.se/2.22620/1.1595556/allmanna_varnplikten_skrotas?lid=puff_1597044&lpos=extra_0|title=Allmänna värnplikten skrotas [General conscription scrapped]|accessdate=2010-04-21}}</ref>
له که‌سایه‌تیه سوێدیه هه‌ره ناسراوه‌کانی جیهان (ڕائوڵ وڵنبێڕگ وه ڤۆڵک بڕنادۆت وه سه‌رۆکی گشتی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان داگ هه‌مه‌رشۆڵد وه سه‌رۆک وه‌زیران ئولۆڤ بالمێ وه‌زیری ده‌ره‌وه کاڕڵ بێڵدت وه پشکنه‌ری نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان بۆ وزه‌ی ناوه‌کی له ئێراق هانز پلێکس.
=== یاسا و جێبه‌جێکردنی یاسا و ڕژێمی دادوه‌ری ===
دادگای باڵای سوێد به هه‌نگاوی سێ یه‌م و کۆتایی داده‌نرێت له‌ده‌رکردنی یاساکانی سوێد بۆ هه‌موو باره‌کان،پێش پێشکه‌ش کردنی هه‌ر دۆسیه‌یه‌ک به دادگای باڵا پێویسته هه‌موارکرابێته‌وه چونکه دوای دادگای باڵا ده‌رفه‌تی سکاڵا نادرێته‌وه.ته‌نها له‌بابه‌تی زۆر گرنگ و چاره‌نووس ساز نه‌بێت.
"جێبه‌جێکردنی یاسا "له‌لایه‌ن چه‌ند ده‌زگایه‌که‌وه ده‌بێت ،پۆلیسی سوێد وه‌ک ده‌زگای دیاری کراوی سه‌ره‌کی حکومه‌ته ،"تیپی کاری نیشتمانی" تیپێکی خێرای ئاماده‌یه بۆ ڕووداوه نیشتمانیه‌کان،به‌ڵام "فه‌رمانگه‌ی ئاسایشی سوێد" ئه‌رکی پاراستن و پارێزگاری ده‌ستور و تاکی سوێده.
=== په‌یوه‌ندیه دپلۆماسیه‌کان ===
په‌یوه‌ندی سوێد به‌ده‌ره‌وه په‌یوه‌ندیه‌کی بێلایه‌نانه‌بووه به درێژایی سه‌ده‌ی بیسته‌م له کاته‌کانی ئاشتی و له شه‌ڕ دا،له‌سه‌ر ڕێچکه‌یه‌کی ڕاسته‌وان ده‌ڕوات که بنه‌مایه‌کی بێلایه‌نانه‌و ئاشتیانه‌یه .<ref name="NB335-339">Nordstrom, pp. 335–339.</ref>
هۆکاری بێلایه‌نی سوێد ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م به‌وبنه‌مایه‌ی به‌شداری هیچ شه‌ڕێکی نه‌کردوه له‌وه‌ته‌ی خۆداکوتانی نه‌رویژه‌وه له 1814 ،وه له‌کاتی جه‌نگی جیهانی دووه‌میش نه‌چوه پاڵ هیچ هێزێک له‌لایه‌کانی "هاپه‌یمانان " و "چاترگاکان"له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش یارمه‌تی پێشکه‌ش نازیه‌کان کرد تا هێڵی ئاسنین به‌کاربێنن بۆ گواستنه‌وه‌ی سه‌رباز و جبه‌خانه‌کانیان،له‌هه‌مان کاتیش ئه‌وخه‌ڵکانه‌یان پاڕاست که هانایان بۆ بردبوون له ترسی نازیه‌کان. <ref name="Koblik303-313">Koblik, pp. 303–313.</ref><ref name="NB313-319">Nordstrom, pp. 313–319.</ref> به‌تایبه‌ت کانه ئاسنینه‌کانی باکور که ژێرخانی پیشه‌سازی سه‌ربازی ئه‌ڵمانه‌کان بوو.<ref name="NB313-319">Nordstrom, pp. 313–319.</ref><ref>Nordstrom p. 302: "In fact, the plans were mostly a ruse to establish control of the crucial Norwegian port of Narvik and the iron mines of northern Sweden, which were vitally important to the German war efforts."</ref> به ڕۆڵێکی که‌میش به‌شداری هاریکاریه‌کانی فنله‌ندای کرد له"جه‌نگی زستان"که ڕێگای دا له‌خاکه‌که‌ی ڕاهێنان ئه‌نجام بده‌ن.
له‌جه‌نگی ساردیش بێ لایه‌ن مایه‌وه.<ref>As context, according to Edwin Reischauer, "To be neutral you must be ready to be highly militarized, like Switzerland or Sweden." -- ''see'' Chapin, Emerson. </ref> ئه‌رکی سوپای سوێد به‌رگری بوو له خه‌ڵک<ref>Nordstrom, p 336: "As a corollary, a security policy based on strong national defences designed to discourage, but not prevent, attack was pursued. </ref> له‌هه‌مان کات توانی په‌یوه‌ندی ژێر به‌ژێری له‌گه‌ڵ خۆڕئاوا دروست بکاتن .<ref>National Geographical News, web article, ''Cold War Spy Plane Found in Baltic Sea''[http://news.nationalgeographic.com/news/2003/10/1010_031010_swedishspyplane.html] 10 November 2003.</ref> وه به‌ژداری کردوه له هه‌ندێ کاری هه‌واڵگری بۆ "ناتۆ" ،که له‌لایه‌ن سۆڤیه‌ته‌وه ئاشکرا کرا ئه‌ویش دوای که‌وتنی فڕۆکه‌یه‌کی له ئاسمانی "ده‌ریای به‌ڵتیک"،
له کۆتایی شه‌سته‌کان ویستی ڕۆڵێکی گه‌وره‌تر ببینی له په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان به‌تایبه‌ت بۆ ئاشتی نێو ده‌وڵه‌تی
له‌ساڵی 1918 کاتێک "ژێرئاو"ێکی سۆڤیه‌تی له جۆری وێسکی له بنکه‌یه‌کی سه‌ربازی ده‌ریایی سوێدی نزیک بویه‌وه له "کاڕڵسکۆنه"ده‌زگای سه‌ربازی سوێدی هیچ په‌رچه کردارێکی نیشان نه‌دا و په‌نای بۆ ئاخاوتنی دپلۆماسی بردو ئاماژه‌ی به‌وه‌دا که به هه‌ڵه نزیک بۆته‌وه،ئه‌مه به زیره‌کترین کاره‌کانی سوێد داده‌نرێت له‌مێژوویدا چونکه وڵاتی له جه‌نگێکی خوێناوی پاراست.
وه ئه‌ندامی یه‌کێتی ئه‌وڕوپایه له‌ساڵی 1995 ه‌وه بۆ پاراستنی ئاشتی وچاڵاکی دپڵۆماسی و ژێرخانی ئابوری
=== هێزی چه‌کدار ===
[[پەڕگە:Swedish_JAS-39_Gripen_landing.jpg|وێنۆک|ساب جاس-39 گریپێن فڕۆکه‌یه‌کی شه‌ڕکه‌ری سوێدیه]]
هێزی چه‌کداری سوێد ده‌زگایه‌کی حکومیه‌و ڕاپۆرته‌کانی بۆ وه‌زاره‌تی به‌رگری به‌رزده‌کاته‌وه وه به‌رپرسه بۆ جوله‌ی سه‌ربازی له‌کاتی ئاشتی دا ،ئامانجی سه‌ره‌کی ڕاهێنان و پاڵپشتی کردنی هێزه ئاشتی پارێزه‌کانه له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵات،پاراستنی سوێده له هه‌ر هێرشێکی له ناکاو،هێزی چه‌کداری سوێد دابه‌ش ده‌بێت بۆ چه‌ند یه‌که‌یه‌ک (سوپا ،به‌رگری ئاسمانی ،به‌رگری ده‌ریایی ،زێره‌ڤانی)سه‌رۆکی هێزی چه‌کداری سوێد به‌رزترین پله‌ی سه‌ربازی هه‌یه له‌وڵات دا،تا ساڵی 1974 سه‌رکرده‌ی وڵات شا"ئای" سه‌رۆکی هێزی چه‌کداری سوێد بوو ،به‌ڵام له‌ڕاستی دا له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه پاشا هیچ ڕۆڵێکی گه‌وره‌ی نه‌بوو ،چونکه کاتێک شا(گۆستافی پێنجه‌م))هاته سه‌ر ته‌خت ئه‌و بواره‌ی بۆ پسپۆره‌کان جێهێشت.
[[پەڕگە:Swedish_CV9040.JPG|ڕاست|وێنۆک|زریپۆشێکی شه‌ڕکه‌ر له‌جۆری سترڤ 90 که سوێد به‌رهه‌می دێنێت.]]
تاکۆتایی جه‌نگی سارد سه‌ربازی بوون به زۆره ملێ بوو بۆ هه‌موو نێرێکی پێگه‌یشتوو .<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.forsvarsmakten.se/sv/Rekrytering/Varnplikt/|title=Värnplikt [Conscription]|accessdate=2010-04-21}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://svt.se/2.22620/1.1595556/allmanna_varnplikten_skrotas?lid=puff_1597044&lpos=extra_0|title=Allmänna värnplikten skrotas [General conscription scrapped]|accessdate=2010-04-21}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.thelocal.se/21494/20090816/|title=Military conscription phase out under fire|accessdate=2010-04-21}}</ref> ژماره‌ی سه‌ربازانی سوێد نزیکه‌ی یه‌ک ملیۆن سه‌رباز ده‌بوو تا داڕمانی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت به‌ڵام دواتر ئه‌م ڕێژه‌یه دابه‌زی بۆ 60,000 سه‌رباز.
* یه‌کینه سه‌ربازیه‌کانی سوێد به‌شداریان له شه‌ڕی پاراستنی ئاشتی دا کردوه له کۆنگۆ و کوبرس و بۆسنه‌و هه‌رچیگۆڤینیا و کۆسۆڤۆ و لێبیریا و لوبنان و ئه‌فغانستان و چاد.
* ئێستا گرنگترین کاری به‌شداریکردنیه‌تی کۆمه‌ڵه‌ی چه‌نگاوه‌رانی ئه‌وڕوپی به ڕابه‌ری سوێد که هه‌ریه‌که له فنلندا و نه‌رویژ و ئێرله‌ندا و ئیستۆنیا به‌شدارن.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.imd.ch/research/publications/wcy/index.cfm|title=IMD Competitiveness Yearbook 2008|publisher=Imd.ch|date=2007-01-23|accessdate=2010-08-25}}</ref> جگه له ڕاهێنانیان به هێزه‌کانی پێشمه‌رگه له کوردستانی باشور.
== ئابوری ==
[[پەڕگە:Sweden_GRP_per_Capita2004.svg|ڕاست|وێنۆک|کۆی به‌رهه‌می هه‌رێمی (GRP) بۆ هه‌رتاکێک به هه‌زاران کڕۆن (2004).]]
[[پەڕگە:Nordstan_Öst.JPG|چەپ|وێنۆک|195x195پیکسڵ|نۆڕدیستن ،گه‌وره‌ترین ناوه‌ندی بازاڕگه‌ری له باکوری ئه‌وڕوپا]]
سوێد ئابوریه‌کی تێکه‌ڵی هه‌یه به‌ئاڕاسته‌ی هه‌نارده‌کردن،وه تایبه‌تمه‌نده به به‌رنامه‌یه‌کی دابه‌ش کاری نوێ،به‌رهه‌م هێنه‌رێکی پێشکه‌وتووی جیهانیه له هه‌موو بواره‌کانی ئه‌لیکترۆنی و دارتاشی و به‌رنامه‌کاری ئابوری و ده‌ستی کاری لێهاتوو و ووزه‌ی کارۆئاوی ،،%50 به‌رهه‌می هه‌نارده‌ی سوێدی بریتیه له که‌رتی ئه‌ندازیاری،پاشان له‌بواری په‌یوه‌ندیه‌کان ئینجا پیشه‌سازی تڕومبێل و ده‌رمانسازی و بواره جۆربه‌جۆره‌کانی تر،به‌ڵام له‌بواری کشتوکاڵ ته‌نها %2 ی"کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی"پێک دێنێت.
ئابوری سوێد به‌وه تایبه‌تمه‌ننده ،که خاوه‌نی که‌رتێکی پیشه‌سازی هه‌نارده‌کاره،زۆرینه‌ی به‌رهه‌مه پیشه‌یی و ده‌ستیه‌کانی ده‌نێرێته بازاره جیهانیه‌کان.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.infoexport.gc.ca/science/nordics_sweden_report-en.htm|archiveurl=http://web.archive.org/web/20061004050916/http://www.infoexport.gc.ca/science/nordics_sweden_report-en.htm|archivedate=2006-10-04|title=Doing Business Abroad – Innovation, Science and Technology|publisher=Infoexport.gc.ca|accessdate=2009-05-06}}</ref>
خاوه‌نی گه‌وره‌ترین 20 هاوبه‌شگه‌ی جیهانه بۆ به‌رهه‌مه‌کانی ڤۆلڤۆ و ئه‌ریکسۆن و ڤاتینڤۆڵ و سکانسکا و سۆنی ئه‌ریکسۆن و سڤینسکا سیللیۆزا و ئه‌کتیبۆلاگێت و ئه‌لیکترۆلۆکس و تیلیا و سۆنێرا و ساندڤیک وسکانیا و ئای سی ئێ و هێنیزئاند و مۆریتز و نۆردیا کۆپکۆ و نۆردستێیرنان و ......هتد
[[پەڕگە:Sw_real_gdp_growth.svg|چەپ|وێنۆک|گه‌شه‌ی کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی ڕاسته‌قینه له سوێد 1996-2006.]]
نزیکه‌ی 4.5 ملیۆن که‌سی بێگانه له سوێد کارده‌که‌ن ،نیوه‌ی ئه‌وژماره‌یه له‌که‌رتی خوێندنن له‌زانکۆکان ،کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی بۆهه‌رکاژێرێک 31 دۆڵاره له 2006،که له‌ڕێزبه‌ندی نۆیه‌مین وڵاتانی جیهانه،<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=1970-01-01|accessdate=2010-08-25}}</ref> گه‌شه‌ی"کۆی به‌رهه‌می خۆماڵی" به‌ڕێژه‌ی %2 بۆ هه‌رکاژێرێک به‌رزده‌بێته‌وه.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=1970-01-01|accessdate=2010-08-25}}</ref> به‌گوێره‌ی لێکۆلینه‌وه‌کان جیهان گه‌رایی(عه‌وله‌مه)هۆکاری سه‌ره‌کی ئه‌وپێشکه‌وتنانه‌یه.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=1970-01-01|accessdate=2010-08-25}}</ref> سوێد له وڵاته هه‌ره پيشکه‌وتوه‌کانی جیهانه بۆ کرێی ده‌ست و پاره‌ی خانه‌نشین.<ref>[http://www.heritage.org/Research/SocialSecurity/bg1381.cfm Pension Reform in Sweden: Lessons for American Policymakers] by Goran Normann, Ph.D. and Daniel J. Mitchell, Ph.D. June 29, 2000.</ref>
[[پەڕگە:Euro_accession.svg|ڕاست|وێنۆک|سوێد به‌شێکه له‌ناوچه‌ی شنگن و یه‌کێتی ئه‌وروپا له‌یه‌ک بازار.]]
هه‌رکرێکارێکی ئاسایی %40 ی داهاتی بۆ ده‌مینێته‌وه دوای ده‌رکردنی باج.<ref name="oecd2005">OECD Economic Surveys: Sweden – Volume 2005 Issue 9 by OECD Publishing</ref>
له‌ڕێزبه‌ندی کێبه‌رکێکردنی جیهان سوێد به‌پله‌ی چواره‌م دێت 2009-2010 <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=2009-11-25|accessdate=2009-11-25}}</ref> له‌ڕێزبه‌ندی کێبه‌رکێکردنی جیهان سوێد به‌پله‌ی دووه‌م دێت 2010-2011 <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=2010-09-11|accessdate=2010-09-11}}</ref> <ref name="imd">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.imd.ch/research/publications/wcy/index.cfm|title=IMD Competitiveness Yearbook 2008|publisher=Imd.ch|date=2007-01-23|accessdate=2010-08-25}}</ref> سوێدیه‌کان له‌کاردا به دڵسۆزی له‌کاره‌کانیان ده‌ناسرێنه‌وه ئه‌مه‌ش بۆ په‌روه‌رده‌کردنی قوتابخانه‌کان ده‌گه‌ڕێننه‌وه.<ref>"[http://www.isa.se/templates/News____59355.aspx ''Sweden most creative country in Europe & top talent hotspot'']<sup class="noprint Inline-Template">[''وصلة مكسورة'']</sup>, Invest in Sweden Agency, 25 June 2005.</ref>
تائێستا سوێد دراوی "کڕۆن"به‌کاردێنن ،ئه‌میش دوای ئه‌وه‌ی سوێدیه‌کان به‌ده‌نگ دان یۆڕۆیان ڕه‌ت کرده‌وه،"بانکی ناوه‌ندی سوێدی"له 1668 دامه‌زراوه که کۆنترین بانکی جیهانه.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=1970-01-01|accessdate=2010-08-25}}</ref>
زۆرترین په‌یوه‌نی بازرگانی له‌گه‌ڵ ئه‌ڵمانیا و ئه‌مێریکا ونه‌رویژ و شانشینی یه‌کگرتوو و دانماڕک و فنڵه‌ندا هه‌یه.
=== ووزه و گواستنه‌وه ===
بازاری ووزه‌ی سوێد زۆر تایمه‌تمه‌نده ،که بازاری نۆردی سوێدی بۆ ووزه یه‌که‌می هه‌موو ئه‌وڕوپایه،له2006 نۆڕد پۆڵ و نۆڕد پۆڵ سپۆت به‌یه‌که‌وه ووزه‌ی کاڕۆئاویان به‌رهه‌م هێنا که ڕێژه‌که‌ی زۆر زیاتر بوو له‌و وزه‌یه‌ی له ئه‌تۆم ده‌ست ده‌که‌وێت.<ref>[http://web.archive.org/web/20070615105600/http://www.svenskenergi.se/upload/Statistik/Tidigare%20statistik/Kraftläget%20i%20år/ve_07-01.pdf Kraftläget i Sverige, Vattensituationen]<sup class="noprint Inline-Template">[''وصلة مكسورة'']</sup></ref> سوێد سود لو ووزه‌ی با وه‌رده‌گرێت بۆ به‌رهه‌مه‌کانی کاره‌با و گه‌رمی.
به‌هۆی قه‌یرانی نه‌وتی جیهانیه‌وه له1973 سوێد پشتی به‌نه‌وت نه‌به‌ستوه ته‌نها سه‌رچاوه‌ی ئاو و ووزه‌ی ئه‌تۆم .<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://world-nuclear.org/info/inf42.html|title=Nuclear Power in Sweden|publisher=[[World Nuclear Association]]|تاريخ=سبتمبر 2009|accessdate=2010-01-29}}</ref> سوێد هه‌میشه هه‌وڵ ده‌دات خۆی له ووزه‌ی نه‌وت دووربخاته‌وه.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden. </ref><ref name="Vidal">Vidal, John. </ref> بۆ پاراستنی ژینگه باجێکی زۆری خستۆته سه‌ر ئه‌و بزوێنه‌رانه‌ی که دووه‌م ئۆکسیدی کاربۆن ده‌رده‌ن.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden. </ref>
[[پەڕگە:Stockholm_subway_odenplan_20050808_002.jpg|چەپ|وێنۆک|185x185پیکسڵ|ڕێبڕکی ستۆکهۆڵم.]]
[[پەڕگە:Öresundsbron_i_solnedgång_2.jpg|ڕاست|وێنۆک|185x185پیکسڵ|پردی ئۆریسۆند له‌نێوان ماڵمۆ و کۆپنهاگن ی دانماڕکی.]]
[[پەڕگە:Hall,_Stockholm_Central_Station.jpg|چەپ|وێنۆک|190x190پیکسڵ|وێستگه‌ی ستۆکهۆڵمی ناوه‌ندی.]]
له‌سوێد 162707 کیلۆمه‌تری ڕێگا هه‌یه ،له‌گه‌ڵ 1428 کیلۆمه‌تر ڕێگای خێرا له‌نێوان شاره‌کان،جگه له‌وه‌ی ئه‌م بڕه به‌رده‌وام له زیاد بوون دایه،پردی ئۆریسۆند له‌نێوان ماڵمۆ و کۆپنهاگن ی دانماڕکی ڕێگایه‌کی خێرای هاوبه‌شه جگه له‌و ڕێگا خێڕایانه‌ی که‌ته‌واوی سوێد به‌یه‌ک ده‌به‌ستێته‌وه.
هه‌روه‌ها سوێد خاوه‌نی ڕێگایه‌کی درێژی شه‌مه‌نده‌فه‌ره،هێله ئاسنینه‌کان ته‌واوی شاره‌کانی سوێدی به‌یه‌ک ده‌به‌ستيته‌وه.چه‌ندین کۆمپانیای بواری ئاسنینی هه‌یه،وه‌ک ئيس ئی و ڤیۆلا.
چه‌ندین فڕۆکه‌خانه‌ی گه‌وره‌ی هه‌یه که سوێد به جیهان ده‌به‌ستێته‌وه،وه‌ک فڕۆکه‌خانه‌ی ئاڕله‌ندا له‌ستۆکهۆڵم که‌ته‌نها له‌ساڵی 2007 نزیکه‌ی 1791 ملیۆن گه‌شتیار له‌ڕێگایه‌وه گه‌شتیان کردوه،جگه له فڕۆکه‌خانه‌ی گۆته‌نبێڕگ که 4.3 ملیۆن گه‌شتیار له 2006 گه‌شتیان کردوه.جگه له‌چه‌ندین له‌نگه‌ری ئاوی له ماڵمۆ و گۆته‌نبێڕگ.
=== ڕامیاری گشتی ===
== زانست و فێرکردن ==
[[پەڕگە:Entrance_hall_of_Uppsala_University_main_building.jpg|وێنۆک|208x208پیکسڵ|زانکۆی ئۆپساڵا (دامه‌زراوه له 1477)]]
ئه‌و منداڵانه‌ی ته‌مه‌نیان له نێوان 1 بۆ 5 ساڵانن باخچه‌ی ساوایانیان بۆ دامه‌زراوه ،به‌ڵام ئه‌ومنداڵانه‌ی ته‌مه‌نیان له 6 بۆ 16 خوێندنی زۆره‌ملێیان بۆ دانراوه ،له‌دوی ته‌واو کردنی قۆناغی ئاماده‌یی خوێندنی زانکۆ ده‌ست پێده‌کات یاخود په‌یمانگا پیشه‌یی که پیشه‌وه‌ری باڵایان لێ دروست ده‌کات.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/dataoecd/42/8/39700724.pdf|title=PISA results for Sweden|format=PDF|accessdate=2010-08-25}}</ref> له‌سوێد زۆرینه‌ی خوێندکاران ئاره‌زوی خوێندنی پیشه‌ییان هه‌یه.
له‌سوێد قوتابخانه‌ی گشتی و تایبه‌ت هه‌یه به‌ڵام به‌یه‌کسانی به‌جۆرێک که له یه‌ک ئاست دان<ref name="swedishmodeleconomist">[http://www.economist.com/business/displaystory.cfm?story_id=11535645 The Swedish model], [[ئێکۆنۆمیست|ذي إيكونوميست]]</ref> سوێد له‌دوای چاکسازیه‌کانی 1992 بوو به‌یه‌کێک له پێشکه‌وتوترین وڵات بۆ خوێندن و زانست،که به پله‌ی دووه‌م دێت له‌دوای هۆڵه‌ندا له‌ئاستی جیهان دا.له‌سوێد ژه‌می خواردن پێشکه‌ش ده‌کرێت له‌سه‌رجه‌م قۆناغه‌کانی خوێندن ،له قوتابخانه‌کان سێ ژه‌م و وه‌رزشی به‌یانیان هه‌یه به‌ڵام له خوێندنگه‌کان ده‌کرێت بۆ دوو ژه‌می گه‌رم له‌گه‌ڵ میوه و وه‌رزشی به‌رزتر.
چه‌ندین زانکۆ و په‌یمانگا و به‌شی جۆر به جۆر هه‌یه له بواره جیاوازه‌کانی زانست ،زانکۆی ئۆپساڵا و گۆته‌نبێڕگ و ستۆکهۆڵم هاوشانیان که‌مه له‌سه‌ر ئاستی جیهان که پێش زانکۆکانی که‌نه‌دا و ژاپۆن و کۆریای باشور که‌وتونه‌ته‌وه.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|author=by: Studyinsweden.se|url=http://www.studyinsweden.se/Home/News-archive/2010/Tuition-fees-from-2011/|title=Sweden introduces tuition fees and offers scholarships for students from outside EU – Study in Sweden – SWEDEN.SE|publisher=Studyinsweden.se|date=2010-04-21|accessdate=2010-08-03}}</ref>
=== زانست و ته‌کنه‌لۆژیا ===
[[پەڕگە:AlfredNobel_adjusted.jpg|ڕاست|وێنۆک|215x215پیکسڵ|ئه‌ڵفرێد نۆبڵ ،داهێنه‌ری دینامیت دامه‌زرێنه‌ری ده‌زگای نۆبڵ]]
[[پەڕگە:Carl_von_Linné.jpg|چەپ|وێنۆک|169x169پیکسڵ|کاڕڵ لینیۆس پۆڵێنکار و داهێنه‌ری ناونانه‌وه‌ی نوێ ،که به باوکی پۆلێنکاری داده‌نرێت ،وه‌ک پێشه‌نگی زانستی ژینگه‌ی نوێ هه‌ژمار ده‌کرێت.]]
[[پەڕگە:Anders_Celsius.jpg|چەپ|وێنۆک|207x207پیکسڵ|ئه‌ندرس سێلسۆن داهێنه‌ری پله‌ی گه‌رمی سه‌دی.]]
زانست و لێکۆلینه‌وه ئه‌کادیمیه‌کان ڕۆڵێکی گه‌وره‌یان بینیوه لر پێشکه‌وتنی ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی.
سوێد ئاستێکی به‌رزی هه‌یه له لێکۆڵینه‌وه و زانستگه‌رایی که خاوه‌نی چه‌ندین ده‌زگاو گۆڤاری زانستیه.
<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.swedenabroad.se/Page____50008.aspx|title=Embassy of Sweden New Delhi – Science & Technology|publisher=Swedenabroad.se|accessdate=2009-05-06}}</ref>
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ژماره‌ی دانیشتوانی که‌مه به‌ڵام به‌گوێره‌ی ئه‌و ڕێژه که‌مه زانای گه‌وره‌ی لێ هه‌ڵکه‌وتوه،زانایه‌کانیان جێگای متمانه‌و لێکۆلینه‌وه زانستیه‌کانن له استی جیهان دا.
سوێد به پله‌ی یه‌که‌م و دووه‌م دێت بۆ ڕاپۆرته زاندتیه‌کان له ئاستی جیهان،به‌تایبه‌ت له بواری پزیشکی و سروشت و ئه‌ندازیاری.
شۆڕشی زانستی سوێد له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م سه‌ری هه‌ڵدا،له 1739 "ئه‌کادیمیای پاشایه‌تی سوێد بۆزانست" دامه‌زرا .
<ref name="si91e">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.sweden.se/upload/Sweden_se/english/factsheets/SI/SI_FS91e_Swedish_inventions_and_discoveries/Swedish_inventions_and_discoveries_FS91e_Hires.pdf|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071029030823/http://www.sweden.se/upload/Sweden_se/english/factsheets/SI/SI_FS91e_Swedish_inventions_and_discoveries/Swedish_inventions_and_discoveries_FS91e_Hires.pdf|archivedate=2007-10-29|format=PDF|title=Swedish inventions and discoveries|accessdate=2007-10-28|year=2007|month=January|work=Fact Sheet FS 91 e|publisher=Swedish Institute}}</ref>
تاوه‌کو ئێستاش ئه‌ندازه‌ی پیشه‌سازی میللی ،ڕۆڵێکی به‌رچاویان هه‌یه له داهێنانه‌کان .<ref name="si91e">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.sweden.se/upload/Sweden_se/english/factsheets/SI/SI_FS91e_Swedish_inventions_and_discoveries/Swedish_inventions_and_discoveries_FS91e_Hires.pdf|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071029030823/http://www.sweden.se/upload/Sweden_se/english/factsheets/SI/SI_FS91e_Swedish_inventions_and_discoveries/Swedish_inventions_and_discoveries_FS91e_Hires.pdf|archivedate=2007-10-29|format=PDF|title=Swedish inventions and discoveries|accessdate=2007-10-28|year=2007|month=January|work=Fact Sheet FS 91 e|publisher=Swedish Institute}}</ref>
== دیمۆگرافیا ==
[[پەڕگە:Estocolmo_de_Noche....._"_Blue_hour_".jpg|ڕاست|وێنۆک|200x200پیکسڵ|ستۆکهۆڵم پایته‌خت و گه‌وره‌ترین شاری سوێده.]]
ژماره‌ی دانیشتوانی سوێد له 2009 به 9,354,462 که‌س خه‌مڵێنرا.<ref>Statistics Sweden.</ref> بۆ یه‌که‌م جار له 12 ئۆگست 2004 ژماره‌ی دانیشتوانی بۆ نۆ ملیۆن تێپه‌ڕاند. نزیکه‌ی %85 ی سوێدیه‌کان له‌به‌شی باکوور ده‌ژیین،نزیکه‌ی 800 هه‌زار که‌س له ستۆکهۆڵم ده‌ژین <ref name="publikationer2007">Statistics Sweden. </ref> له‌دوای ئه‌ویش شاره‌کانی گۆته‌نبێڕگ و ماڵمۆ دێت.
له‌سه‌ر ژمێری 2007 ده‌رکه‌وت که % 13.4 له‌دایک بوان له په‌نابه‌رانن.<ref>Statistics Sweden. [http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____26040.aspx] </ref> سوێد له‌کاتی چه‌نگه جیهانیه‌کانی یه‌که‌م و دووه‌م هاوڵاتیان جێیان دههێشت به‌ره‌و ئه‌مه‌ریکا، به‌ڵام له هه‌شتاکان ئه‌م کۆچه پێچه‌وانه بویه‌وه که له‌سه‌رجه‌م وڵاتانی جیهان ڕویان تێکرد به‌مه پێک هاته‌ی دیمۆگرافیای گۆڕدر،که‌ته‌نها له 2008 101.171 که‌س ڕوی تێکرد.<ref>Statistics Sweden. [http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____26046.aspx] </ref>
[[پەڕگە:Invandrare_utvandrare_Sverige_1850-2007.svg|وێنۆک|400x400پیکسڵ|کۆچکه‌ران و په‌نابه‌ران له نێوان 1850-2007]]
زۆرترین ڕێژه‌ی له‌دایک بوانی په‌نابه‌ران له 2008 بریتین له فنله‌ندا (175,113) و ئێراق (109,446) و یۆگسلافیا (72,285) و پۆڵه‌ندا (63,822) و ئێران (57,663) و بۆسنه و هه‌رسیگۆڤینیا(55,960) و دانماڕک (44,310)و نه‌رویژ (44,310) و چیلی (28,118)و تایله‌ند (25,858) و سۆمالیا (25,159) و لوبنان (23,291)..<ref>Statistics Sweden. </ref>
له ماوه‌ی نێوان 1820-1930 نزیکه‌ی 1.3 ملیۆن سوێدی بۆ ئه‌مێریکا کۆچیان کرد ،ئێستا 4.4 ملیۆن سوێدی له یه‌مێریکا ده‌ژین <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://factfinder.census.gov/servlet/ADPTable?_bm=y&-geo_id=01000US&-ds_name=ACS_2006_EST_G00_&-_lang=en&-_caller=geoselect&-format=|title=U.S. Census|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=2008-04-13}}</ref> وه 330.000 که‌سیش له که‌نه‌دا ده‌ژین.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www12.statcan.ca/english/census06/data/highlights/ethnic/pages/Page.cfm?Lang=E&Geo=PR&Code=01&Data=Count&Table=2&StartRec=1&Sort=3&Display=All&CSDFilter=5000|title=Ethnocultural Portrait of Canada Highlight Tables, 2006 Census|accessdate=2008-06-30}}</ref><center class="">
{| align="center" style="text-align:center; width:60% !important; margin-right:10px; font-size:90%"
! colspan="7" style="background:#e9e9e9; padding:0.3em;" |گه‌وره‌ترین شاره‌کانی سوێد <br>
<ref>[http://www.scb.se/Pages/ProductTables____13001.aspx 2010A01O]</ref>
|-
! rowspan="21" |
[[پەڕگە:GamlaStan_from_Katarinahissen_Stockholm_Swe.jpg|135x135پیکسڵ]]
<small>[[ستۆکھۆڵم|ستۆکهۆڵم]]</small>
[[پەڕگە:Göteborg_03.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>گۆته‌نبێرگ</small>
[[پەڕگە:3000'_ovanför_Västerås.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small> ڤاسته‌رۆس</small>
[[پەڕگە:Örebro_castle_in_Sweden.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>ئۆڕه‌بڕۆ </small>
! style="text-align:center; background:#f5f5f5;" | <small>#</small>
! style="text-align:left; background:#f5f5f5;" | شار
! style="text-align:center; background:#f5f5f5;" | دانیشتوان
! rowspan="21" |
[[پەڕگە:Turning_torso_by_night1.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>ماڵمۆ</small>
[[پەڕگە:Uppsala_Cathedral.JPG|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>ئۆپساڵا </small>
[[پەڕگە:Stora_torget,_Linköping,_juli_2005.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>لينشوبينغ</small>
[[پەڕگە:Helsingborg-300px.jpg|سنوور|135x135پیکسڵ]]
<small>هلسينغبورغ</small>
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 1
| align="left" | '''ستۆکهۆڵم'''
| 2,019,182 (2010)
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 2
| align="left" | '''گۆته‌نبێرگ'''
| 926,654
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 3
| align="left" |'''ماڵمۆ'''
|635,224
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 4
| align="left" |'''ئۆپساڵا'''
|197,356
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 5
| align="left" | '''ڤاسته‌رۆس'''
| 135,936
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 6
| align="left" |'''ئۆڕه‌بڕۆ'''
|135,421
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 7
| align="left" | '''لینشۆپینگ'''
| 127,100
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 8
| align="left" |'''هێڵسنگ بۆڕگ'''
| 97122
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 9
| align="left" |'''یۆن شۆپینگ'''
|89396
|-
| style="text-align:center; background:#f0f0f0;" | 10
| align="left" | '''نۆڕ شۆپینگ'''
| 129,867
|}
</center>
=== زمان ===
[[پەڕگە:Distribution-sv.png|ڕاست|وێنۆک|دابه‌شبونی زمانی سوێدی]]
زمانی فه‌رمی له سوێد بریتیه له زمانی سوێدی یه‌کێکه له لقه‌کانی خێزانی زمانه‌کانی ئه‌ڵمانیای باکور ،وه زۆر نزیکه له‌گه‌ڵ دانماڕکی و نه‌رویژی ،نه‌رویژیه‌کان قورس له سوێدیه‌کان ده‌گه‌ن،به‌ڵام سوێدیه‌کان له دانمارکی و نه‌رویژیه‌کان ده‌گه‌ن، وه دان به زمانی فنله‌ندی ده‌نرێت وه‌ک زمانێکی لاوه‌کی.
زۆرینه‌ی سوێدیه‌کان به ئینگلیزی ده‌دوێن ئه‌میش به‌هۆی نزیکی له زمانه‌که‌یان ،هه‌روه‌ها به‌وه‌ی زمانی زانسته‌و حکومه‌ت وه‌ک سوێدی گرنگی پێده‌دات.جگه له‌مه‌ش به‌هۆی کۆچی سوێدیه‌کان له‌کاتی جه‌نگ ڕوویان له ئه‌مێریکا و که‌نه‌دا و ئینگڵته‌را کرد،بۆیه %89 سوێدیه‌کان ده‌توانن به ئینگلیزی بدوێن.<ref>http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc631_en.pdf</ref>
=== ئایین ===
سوێدیه‌کان تاوه‌کو سه‌ده‌ی یازده‌هه‌م له‌سه‌ر ئایینی "نۆڕدی" بوون که خواوه‌ند (ئه‌یسێر)یان ده‌په‌رست که بنکه‌ی سه‌ره‌کیان له ئۆپساڵا بوو،به‌ڵام به هاتنی ئایینی کریستیانی یاساکانی وڵات گۆڕدرا و تا سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ئایینی "نۆڕدی"قه‌ده‌غه‌کرا.
له دوای چاکسازیه‌کانی پڕۆتستانتی له سی یه‌کانی سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م ،له‌ڕێچکه‌ی کاسۆلۆکی لایان دا و له کڵێسای ئیتاڵیا جیا بوونه‌وه،له 1593 کڵێسای سوێدی دامه‌زرا به‌سه‌ربه‌خۆیی.
[[پەڕگە:Uppsala_Cathedral.JPG|ڕاست|وێنۆک|کاتیدڕاڵی ئۆپساڵا]]
{| align="left" cellpadding="3" cellspacing="0" rules="all" style="margin: 1em; background: #ffffff; border: 2px solid #aaa; font-size: 100%;" width="250" class=""
| align="center" colspan="8" | '''کڵێسای سوێدی <ref>(سويدية) [http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?di=23758&refdi=23673 Svenska Kyrkan Statistiek pagina Medlemmar 1972–2008 excel file]</ref><ref>(سويدية) [http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=340397 Svenska kyrkans medlemsutveckling år 1972–2009</ref>''' <br>
|- align="center" bgcolor="#f0f0f0"
!ساڵ
! دانیشتوان
! ئه‌ندامانی کڵێسا
! ڕێژه‌ی سه‌دی
|- align="center"
| 1972
| 8,146,000
| 7,754,784
| 95.2%
|- align="center"
| 1980
| 8,278,000
| 7,690,636
| 92.9%
|- align="center"
| 1990
| 8,573,000
| 7,630,350
| 89.0%
|- align="center"
| 2000
| 8,880,000
| 7,360,825
| 82.9%
|- align="center"
| 2005
| 9,048,000
| 6,967,498
| 77.0%
|- align="center"
| 2006
| 9,119,000
| 6,893,901
| 75.6%
|- align="center"
| 2007
| 9,179,000
| 6,820,161
| 74.3%
|- align="center"
| 2008
| 9,262,000
| 6,751,952
| 72.9%
|- align="center"
| 2009
| 9,325,429
| 6,664,064
| 71.3% <ref name="Swedes depart church in droves">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.thelocal.se/26878/20100527/|title=Swedes depart church in droves|publisher=Thelocal.se|accessdate=2010-08-25}}</ref>
|}
تاوه‌کو کۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م جگه له کریستیانی هیچ ئایینێکی تر ڕێگا پێدراو نه‌بوو ،له 1951 یاسای ئازادی ئایین ده‌رچوو،له 2000 ئایین له حکومه‌ت جیا کرایه‌وه.
به‌هۆی په‌نابه‌رانه‌وه ئایینی ئیسلام گه‌یشته سوێد ،که نزیکه‌ی نیو ملیۆن موسڵمان ده‌بێت،که به ئازادی چاڵاکیه ئایینیه‌کانیان جێبه‌جێ ده‌که‌ن.
<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://sydsvenskan.se/sverige/article140868.ece|title=Sydsvenskan (a Swedish newspaper) – in Swedish|publisher=Sydsvenskan.se|date=2006-02-08|accessdate=2010-08-25}}</ref>
به‌هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی زانست ڕێژه‌ی باوه‌ر بوون به ئایین و بو خودا که‌می کردوه ،له کۆتایی 2000 ڕێژه‌ی بێ باوه‌ڕی بۆ %85 به‌رز بویه‌وه ،له‌سه‌ر ژمێریه‌کی 2010 ته‌نها %23 ی سوێدیه‌کان باوه‌ڕیان به ئایین و هه‌بونی خوا هه‌یه.<ref>Zuckerman [http://web.archive.org/web/20070610084208/http://www.pitzer.edu/academics/faculty/zuckerman/atheism.html pitzer.edu]</ref>
=== ته‌ندروستی ===
ئاستی خزمه‌ت گوزاریه ته‌ندروستیه‌کان له‌و په‌ڕی پێشکه‌وتن دایه،یه‌کێکه له پێنج وڵاته هه‌ره پێشکه‌وتوه‌کانی جیهان له بواری ته‌ندروستی،سوێد به‌رنامه‌ی پزیشکی خێزانی په‌یره‌و ده‌کات بۆ پاراستنی هاوڵاتیانی.
== ڕۆشه‌نبیری ==
[[پەڕگە:Swedish_flag_with_blue_sky_behind_ausschnitt.jpg|ڕاست|وێنۆک|180x180پیکسڵ|ئاڵای سوێد.]]
[[پەڕگە:Nationalmuseum_Stockholm.jpg|چەپ|وێنۆک|213x213پیکسڵ|ته‌ڵاره‌کانی ستۆکهۆڵم.]]
=== مۆسیقا ===
[[پەڕگە:Abba_28011977_15_200.jpg|چەپ|وێنۆک|211x211پیکسڵ|ئاگنیتا فاڵتسکۆگ ،ئاوازخوێنێکی سوێدی له‌کاتی گۆرانی گوتن 1977]]
[[پەڕگە:Carl_Michael_Bellman,_portrayed_by_Per_Krafft_1779.jpg|وێنۆک|191x191پیکسڵ|کاڕڵ مایکڵ .]]
[[پەڕگە:Franz_Berwald_Photo.jpg|ڕاست|وێنۆک|223x223پیکسڵ|فڕانز بڕۆد]]
[[پەڕگە:GoteborgsOperan.jpg|چەپ|وێنۆک|195x195پیکسڵ|ئۆپێڕای گۆته‌نبێڕگ]]
=== ته‌ڵارسازی ===
[[پەڕگە:Kalmar.jpg|ڕاست|وێنۆک|188x188پیکسڵ|کاتدراڵی کاڵماڕ]]
=== ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندن ===
=== وێژه ===
[[پەڕگە:Portrait_of_August_Strindberg_by_Richard_Bergh_1905.jpg|چەپ|وێنۆک|نووسه‌ر و شانۆ نووس ئۆگه‌ست سترێندبێڕگ.]]
=== جه‌ژن و پشوه فه‌رمیه‌کان ===
[[پەڕگە:Valborgsbrasa-1.jpg|چەپ|وێنۆک|بڵێسه‌ی ئاگرێکی شه‌وانی سوێد.]]
=== چێشتخانه ===
[[پەڕگە:Knaeckebroed.jpg|چەپ|وێنۆک|نانی سازی سوێدی.]]
=== سینه‌ما ===
=== نمایشی جل و به‌رگ ===
=== وه‌رزش ===
[[پەڕگە:Globen_Stockholm_February_2007.jpg|ڕاست|وێنۆک|180x180پیکسڵ|ئه‌ریکسۆن گڵۆپ.]]
[[پەڕگە:Robin_Söderling_at_US_Open_2010.jpg|چەپ|وێنۆک|270x270پیکسڵ|ڕۆبن سۆدرلینگ]]
[[پەڕگە:Råsunda,_south_stand_June_19.JPG|چەپ|وێنۆک|180x180پیکسڵ|یاریگای ڕاسۆندا.]]
== سه‌رچاوه‌کان ==
{{Reflist|2}}
== به‌سته‌ره ده‌ره‌کیه‌کان ==
* [http://www.sweden.se/ د]ه‌روازه‌ی سوێد
* [http://www.sweden.gov.se/ ح]کومه‌تی سوێد
* [http://www.riksdagen.se/default____56.aspx پ]ه‌ڕله‌مانی سوێد
* [http://www.royalcourt.se/ پ]ێگه‌ی فه‌ڕمی کۆشکی شاهانه
[[پۆل:وڵات و مەڵبەندە ئاڵمانییەکان]]
[[پۆل:وڵاتانی ئەندام لە یەکیەتی ئەورووپا]]
[[پۆل:پاشایەتییە دەستوورییەکان]]
[[پۆل:سکاندیناڤیا]]
[[پۆل:سوید]]
[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]]
[[پۆل:وڵاتەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:دیموکراسیی ئازاد]]
[[پۆل:ئەورووپای باکووری]]
| |||