ئەژدیھای کۆمۆدۆ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

بەھۆی قەبارەیەناوە، ئەو مارمێلکانە بەسەر ناوچەی ژیانیاندا زاڵبوونە.<ref name=":6">Tim Halliday (Editor), Kraig Adler (Editor) (2002). ''Firefly Encyclopedia of Reptiles and Amphibians''. Hove: Firefly Books Ltd. pp. 112, 113, 144, 147, 168, 169.</ref> ئەژدیھای کۆمۆدۆ [[بێبڕبڕەکان]]، [[پەلەوەر|باڵندەکان]] و [[گوانداران|شیردەرەکانیش]] ڕاودەکەن. وە دەشوترێ کە گەستنیان ژەھراویە؛ دوو ڕژێنیان ھەیە لە شەویلگەی خوارەوە کە چەند پڕۆتینێکی ژەھراوی و دەرمانی دژە مەیین دەردەکەن. خواردنی سەرەکی ئەژدیھای کۆمۆدۆ بەزۆری ئاسکە، بەڵام بڕێکی بەرچاوی گۆشتی بۆگەن و مردارەوەبووش دەخۆن.<ref name=":0" /> وە تەنانەت مرۆڤیش لە مەترسیان بەدەر نییە.<ref>"هێرشی مارمێلکەی گەورە: ئەژدیهایەکی کۆمۆدۆ گاز لە ژنێکی پیر دەگرێ لەسەر دورگەی ڕینکا"،ڕۆژنامەی ''The Jakarta Post'', ١٣ ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢.</ref>

لە سرووشتدا، ئەژدیھایەکی پێگەیشتووی کۆمۆدۆ کێشی نزیکەی ٧٠ کیلۆگڕامە، بەڵام ئەو ئەژدیهایانەی کە لە پاڕکە نیشتیمانییەکان دەژین کێشیان زۆرترە.<ref name=":3">Burnie, David; Don E. Wilson (2001). ''Animal''. New York: DK Publishing. pp. 417, 420.</ref> بەپێی [[ئینسایکڵۆپیدیای گینس|کتێبی گینس بۆ ڕیکۆردی جیھانی]]، نێرینەیەکی ئاسایی کێشەکەی دەگاتە ٧٩ بۆ ٩١ کگ و درێژیەکەشی دەگاتە ٢.٥٩ م، وە مێیەنەکی ئاساییش کێشەکەی دەگاتە ٦٨ بۆ ٧٣ کیلۆگڕام و درێژییەکەشی دەگاتە ٢.٢٩ م.<ref>Wood, Gerald (1983). ''The Guinness Book of Animal Facts and Feats''.</ref> گەورەترین ئەژدیھاش درێژییەکەی ٣.١٣ م بوو و کێشەکەشی ١٦٦ کگ بوو.<ref name=":0" /> ئەژدیھای کۆمۆدۆ کلکێکی ھەیە بەقەد خۆی درێژە، لەگەڵ ٦٠ ددانی تیژ کە زوو زوو دەیانگۆڕێت. ددانەکانی درێژیان دەگاتە ٢.٥ سم. وە زمانێکی زەردی دووسەرەی ھەیە. پێستی ئەژدیھای کۆمۆدۆ بە پوولەکەی زرێپۆش داپۆشراوە، کە ئێستی بچووکی تێدایە ئەمەش وەکو زرێیەکی سرووشتی لێکردووە.<ref>[http://library.sandiegozoo.org/factsheets/komodo_dragon/komodo.htm#4 ئەژدیهای کۆمۆدۆ، Varanus komodoensis ١٩٩٨]. باخچەی ئاژەڵانی جیهانیی سان دیێگۆ ١٩٩٨.</ref>

[[پەڕگە:Komodo_dragons_video.ogv|left|thumb|ئەژدیهای کۆمۆدۆ لەکاتی بەکارهێنانی زمانی بۆ هەستکردن بە دەورووبەری.]]ئەژدیھای کۆمۆدۆ تەنھا یەک ئێسکی گوێی ھەیە بۆ گواستنەوەی لەرینەوە لە پەردەی گوێ-وە بۆ [[لوولپێچ]]. ئەمەش وادەکا کە تەنیا گوێیان لەو دەنگانە بێت کە ھێزەکەیان لەنێوان ٤٠٠ بۆ ٢٠٠٠ [[ھێرتز]] دایە، لەکاتێکدا کە مرۆڤ دەتوانێ گوێی لەدەنگبێ بە ھێزی ٢٠ بۆ ٢٠,٠٠٠ ھێرتز.<ref name=":0" /> پێشتر وادەزاندرا کە [[کەڕی|کەڕە]]،ئەمەش دوای ئەوەی کە لێکۆڵینەوەیەک ڕایگەیاند کە ھیچ وەڵامێکی بۆ چرپە، دەنگی ئاسایی و ھاوارکردن نییە. ڕاستی ئەو ڕایە کەوتە ژێر پرسیارەوە دوای ئەوەی کە کارمەندێکی [[باخچەی زوولۆجی لەندەن]] ئەژدیھایەکی ڕاھێنا بۆ ئەوەی بێت بۆ نانخواردن تەنیا بە بانگکردن، تەنانەت ئەگەر ئەژدیھاکە ڕاھێنەرەکەشی نەدیبایە.<ref name=":4">David Badger; photography by John Netherton (2002).''Lizards: A Natural History of Some Uncommon Creatures, Extraordinary Chameleons, Iguanas, Geckos, and More''. Stillwater, MN: Voyageur Press. pp. 32, 52, 78, 81, 84, 140–145, 151.</ref>

ئەژدیھای کۆمۆدۆ زمانی بەکاردەھێنێت بۆ تامکردن وە وەکو زۆربەی خشۆکەکان، بۆ بۆنکردن [[ئەندامی یاکۆبسۆن]] (jacobson's organ) بەکاردەھێنێت لە جیاتی کونی لووتەکانی.<ref>"[http://web.archive.org/web/20061127173608/http://www.szgdocent.org/resource/rr/c-komodo.htm Komodo Dragon]". Singapore Zoological Gardens. </ref> ئەندامی یاکۆبسۆن لە زۆربەی گیانەوەران ھەیە و دەکەوێتە نزیک ئێسکی لووت. بەیارمەتی با، ئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ بۆنی گۆشتی بۆگەن بکا لە دووری ٤ بۆ ٩.٥ کم.<ref name=":2" /> وە پێستە ڕەقەکەشی ھەستی بەرکەوتنی بۆ دابین دەکات. پێستی لە دەورووبەری گوێ، لێو، چەناگە و ژێرەوەی پێکانی لە ھەموو شوێنەکانی تری ھەستیارترە.<ref name=":5">Tara Darling (Illustrator). ''Komodo Dragon: On Location (Darling, Kathy. on Location.)''. Lothrop, Lee and Shepard Books.</ref>

ئەژدیھای کۆمۆدۆ شوێنی گەرم و وشکی پێ خۆشە، وە بە گشتیش لە شوێنی وشک و نزم دەژیێت. لەبەر ئەوەی [[خوێن سارد|خوێن ساردە]]، واتا ناتوانێ پلەی گەرمیی لەشی بە جێگیری بھێڵێتەوە، زۆرتر بە ڕۆژ چالاکە. ئەژدیھاکان بەتەنیا دەژین و تەنیا بۆ [[زاوزێ]] و نانخواردن کۆدەبنەوە. دەتوانن بۆ ماوەی کورت بەخێرایی ڕابکەن و خێراییان دەگاتە ٢٠ کم/ک وە دەشتوانن تا قوڵایی ٤.٥ م مەلە بکەن. کاتێک لاون زۆر لێھاتوون لە بەسەر دارکەوتن بە یارمەتی چنگە بەھێزەکانیان.<ref name=":3" /> وە بۆ گرتنی ئەو نێچیرانەی کە کە نایانگەنێ، دەتوانن لەسەر قاچەکانی دواوەیان بوەستن و کلکیان وەکو پاڵپشتی بەکاربھێنن.<ref name=":4" /> بەڵام کە ھەراش دەبن، چڕنووکەکانیان زۆرتر وەکو چەک بەکاردەھێنن و بەھۆی گەورەبوونی قەبارەشیان ناتوانن بە باشی بەسەرداردا ھەڵگەڕێن.<ref name=":5" />

بۆ پەناگەش، ئەژدیھای کۆمۆدۆ چاڵ ھەڵدەکۆڵێت بەھۆی چنگ و پەلە بەھێزەکانی کە دەکرێ ١ بۆ ٣ مەتر بەرینبێت.<ref name=":7">consultant editors, Harold G. Cogger & Richard G. Zweifel; illustrations by David Kirshner (1998).''Encyclopedia of Reptiles & Amphibians''. Boston: Academic Press. pp. 132, 157–8. </ref> وە بەھۆی ئەوەی قەبارەی گەورەیە و لەناوچاڵ دەخەوێت، ئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ گەرمی لەشی بپارێزێت بە درێژایی شەو و بەمشێوەیەش پێویستیی خۆدانەبەر خۆر لە ڕۆژدا کەم دەکاتەوە.<ref name=":7" /> ئەژدیھای کۆمۆدۆ لە پاش نیوەڕۆیان ڕاودەکات، بەڵام لە کاتە زۆر گەرمەکانی ڕۆژ لەژێر سێبەردا دەمێنێتەوە .<ref>[http://www.komodo-gateway.org/faq1.html "پاڕکی نیشتیمانی کۆمۆدۆ پرسیارە هەمیشە دووبارە بووەکان"]. دامەزراوەی کۆمۆدۆ.</ref>

ئەژدیھای کۆمۆدۆ [[گۆشتخۆر|گۆشتخۆرە]]. ھەرچەندە زۆرتر گۆشتی بۆگەن و ئاژەڵی مرادرەوەبوو دەخۆن،<ref name=":8">Chris Mattison, (1992) [1989]. ''Lizards of the World''. New York: Facts on File. pp. 16, 57, 99, 175.</ref> بەڵام [[بۆسە]]<nowiki/>ش بۆ ئاژەڵی زیندوو دادەنێنەوە. کە نێچیرێکی شیاو نزیک دەبێتەوە لە بۆسەی ئەژدیھای کۆمۆدۆ، ئەژدیھاکە کتوپڕ ھێرش دەبا و گەرووی نێچیرەکە بەئامانج دەگرێت.<ref دەتوانێتname=":5" />وە دەشتوانێت شوێنی نێچیرەکەی بدۆزێتەوە بە بەکارھێنانی ھەستی بۆنکردنی، کە دەتوانێت ھەست بە لاشەی ئاژەڵی مردوو بکات لە دووری ٩.٥ کم. وە ئەو جۆرە خشۆکە بینراوە کە بەرازی گەورە و ئاسک لەپێ بخات بە بەکارھێنانی کلکە بەھێزەکەی.<ref>Attenborough, David (2008). ''Life in Cold Blood''. Princeton, N.J.: Princeton University Press.</ref>

ئەژدیھای کۆمۆدۆ لەکاتی خواردنی نێچیرە گەورەکان پێی لەسەر لاشەی نێچیرەکەی دادەنێ و پارچەی گۆشتی گەورە لە نێچیرەکەی لێدەکاتەوە و بەیەکجار قووتی دەدات. بۆ نێچیری بچووکیش، بۆ نموونە بە قەد قەبارەی [[بزن|بزنێک]]، شەویلگەکانی تا ئاستێک لێک دەبنەوە کە دەتوانێ نێچیرەکە بە تەواوی قووت بدات.<ref name=":9">Alison Ballance; Morris, Rod (2003). ''South Sea Islands: A Natural History''.</ref> لیکی ناو دەمی خواردنەکە نەرم دەکاتەوە، بەڵام ھێشتاش قووتدانی نێچیرەکەی کاتێکی زۆری دەوێت (نزیکەی ١٥-٢٠ خولەکی پێویستە بۆ قووتدانی بزنێک). ئەژدیھای کۆمۆدۆ لەوانەیە ھەوڵی خێرا قووتدانی نێچیرەکەی بدات، ئەویش بەھۆی پاڵنانی لاشەی نێچیرەکە بە درەختێک لەکاتی قووتدانی بۆ ئەوەی بە قوڕگی خۆی دا بیباتە خوارەوە. ھەندێک جار ئەوەندە بەھێز پاڵ بە دارەکەوە دەنێت، دارەکە بەردەبێتەوە.<ref name=":9" /> وە بۆ ئەوەی نەخنکێ لەکاتی خواردندا، بەھۆی لوولەیەکی بچووکی ژێر زمانی ھەناسە دەدات کەوا بە [[سی (ئەندام)|سییەکانییەوە]] بەستراوەتەوە.<ref name=":5" /> وە دەشتوانێ لە یەک ژەمدا، بەقەد %٨٠ کێشی خۆی خواردن بخوات.<ref name=":6" /> دوای نانخواردنیش دەچێتە بەر ھەتاو بۆ خێرا [[ھەرسکردن|ھەرسکردنی]] ژەمەکەی، لەبەر ئەوەی خواردنەکە لەوانەیە بۆگەن ببێت و ئەژدیھاکە ژەھراوی بکات ئەگەر درەنگ ھەرسی بکات. بەھۆی [[مێتابۆلیزم|مێتابۆلیزمە]] ھێواشەکەی، ئەژدیھایەکی گەورە دەتوانێ تەنھا بە ١٢ ژەم بژیێت لە ساڵێکدا.<ref name=":5" /> دوای ھەرسکردن، ئەژدیھای کۆمۆدۆ موو، قۆچ و ددانەکانی نێچیرەکەی لە ڕێگەی دەمییەوە فڕی دەداتە دەرەوە.<ref name=":5" />

ئەژدیھای کۆمۆدۆ چەندین زیندەوەر دەخوات لەوانە: [[بێبڕبڕەکان]]، [[خشۆک|خشۆکەکانی]] دیکە (تەنانەت ئەژدیھای بچووکتر لەخۆیانیش دەخۆن)، [[پەلەوەر|باڵدارەکان]]، ھێلکەی باڵندەکان، [[گوانداران|شیردەرە]] بچووکەکان، مەیموون، ئاسک، [[ئەسپ]] وە گامێشی ئاوی.<ref>Vidal, John (12 June 2008). [http://www.guardian.co.uk/world/2008/jun/12/indonesia "The terrifying truth about Komodo dragons"]. London: guardian.co.uk. </ref> ئەژدیھا بچووکەکان [[مێروو]]، ھێلکە، [[مارمێلکە]] و شیردەری بچووک دەخۆن.<ref name=":8" /> ھەندێک جار ئەو ئەژدیهایانە ھێرش دەکەنە سەر [[مرۆڤ]] و گازی لێدەگرن. وە ھەندێک جاریش ئەگەر گۆڕێک بدۆزنەوە زۆر قووڵ نەبێت، گۆڕەکە ھەڵدەکۆڵن و لاشەکەی ناوی دەخۆن.<ref name=":4" /> ئەمەش وای لە دانیشتوانی دورگەی کۆمۆدۆ کردووە کە کۆمەڵە بەرد لەسەر گۆڕەکانیان دابنێن بۆ ئەوەی بیانپارێزن لە ئەژدیھاکان.<ref name=":9" />

وە لە کاتی ئاو خواردنەوەشدا، ئەژدیھای کۆمۆدۆ دەمی پڕ ئاو دەکات دواتر سەری بەرز دەکاتەوە بۆ ئەوەی ئاوەکە بڕژێتە ناو قوڕگی.<ref>Auffenberg, Walter (1981). ''The Behavioral Ecology of the Komodo Monitor''. Gainesville, Florida: University Presses of Florida.</ref>