میکرۆب: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

میکرۆب
میکرۆب
	<img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/E_coli_at_10000x%2C_original.jpg/250px-E_coli_at_10000x%2C_original.jpg" decoding="async" width="250" height="182" class="mw-file-element" data-file-width="2598" data-file-height="1889">
لقی	ئۆرگانیزم
بەشێکە لە	consortium
لێکۆڵینەوە لەلایەن	میکرۆبناسی
بەستەر	http://data.wordlift.io/wl01714/entity/microorganisms
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە <img alt="دەستکاری" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/22px-Wikidata-logo.svg.png" decoding="async" width="22" height="12" class="mw-file-element" data-file-width="1050" data-file-height="590">

گۆڕانکاریی نوێتر ←

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

دیداریویکیدەق

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏١٢:٤٦، ١٩ی تەممووزی ٢٠٠٩

میکرۆئۆرگانیزم (microorganism ) یان میکرۆب بریتیە لە ئۆرگانیزمێک کە میکرۆسکۆپییە (واتە ئاساییانە زۆر بچووکتر لەوەیە کە بە چاوی ئاسایی ببینرێت). بە زانستی توێژینەوە دەربارەی میکرۆئۆرگانیزمەکان دەگوترێت میکرۆبناسی (میکرۆبیۆلۆژی). لە ساڵی 1675 وە پاش ئەوەی کە ئانتۆنی فان لیوێنھۆک (Anton van Leeuwenhoek) بە میکرۆسکۆپێک کە خۆی دروستی کردبووە میکرۆئۆرگانیزمەکانی دۆزیەوە، میکرۆبناسی وەکوو بوارێکی زانستی دامەزرا.

زنجیرەی میکرۆئۆرگانیزمەکان زۆر بەربڵاوە وە بریتیە لە بەکتریەکان، کارگەکان، ئارکیا (archaea)، و سەرەتاییەکان (protists)؛ ڕوەکە میکرۆسکۆپیەکان(کە پێیان دەگوترێت قەوزە سەوزەکان؛ وە ئاژەڵانێک وەکوو پلانکتۆن، پلەناریەن (planarian) و ئامیبا (amoeba).

ھەندێک لە میکرۆبناسەکان ھەروەھا ڤایرۆسەکانیش لە نێو ئەم دەستە دادەنێن، بەڵام ھەندێکی دیکە ڤایرۆسەکان بە نازیندو دەزانن.^[١]^[٢] زۆربەی میکرۆئۆرگانیزمەکان تەکخانەیین (واتە یەک خانەیان ھەیە)، بەڵام ئەمە شتێکی جیھانی نییە، چونکا ھەندێک لە چەندخانەییەکان (فرەخانەییەکان) میکرۆسکۆپین، لە حاڵێکدا کە ھەندێک لە سەرەتاییە تەکخانەییەکان و بەکتریەکان، وەکوو Thiomargarita namibiensis ماکرۆسکۆپین وە بە چاوی ئاسایی دەبینرێن.^[٣]

وردەئورگانەکان لە ھەموو بەشەکانی ژینگۆ دا دەژین، کە لەوێ ئاوی شل ھەیە. کەواتە وردئەندامەکان لە نێو خاک، کانیئاوی گەرم | کانیاوە گەرمەکان، لە سەر بنی ئۆقیانووس، لە ئاسمان لە نێو ئاتمۆسفێر و لە نێو دڵی بەردەکانی نێو پێستی زەوی دا ھەن. وردەئورگانەکان دووبارە بەکارھێنانەوەی (ریسایکلینگ) مادە خۆراکییەکان لە ئێکۆسیستەم دا چونکا ئەوان وەکوو داڕزێنەر کار دەکەن. بە ھۆی ئەوەی کە زۆرێک لە وردەئورگانەکان دەتواننن نیترۆژن جێگیر بکەن، ئەوان بەشێکی بنەڕەتین لە سیکلی نیترۆژن، وە توێژینەوەکان لەم دواییانە دەری خستووە کە ئەو میکرۆبانە کە لە ڕێگەی باوە دەگوازرێنەوە دەتوانن دەوریان ھەبێت لە بارین و کەش و ھەوا دا.^[٤]

ھەروەھا مرۆڤ لە بیۆتێکنۆلۆژی دا لە میکرۆبەکان کەڵک وەردەگرێت، ھەم بە شێوەی کۆنی بەرھەمھێنانی خۆراک و خواردنەوە، وە ھەم لە ئەو تێکنۆلۆژیە ئەمرۆژیانەی کە لە سەر بنەمای ئەندازیاریی ژێنێتیک دانراون. بەڵام، میکرۆبە نەخۆشخەرەکان زیانبارن، چونکا ھێرش دەکەنە سەر ئۆرگانیزمەکان، لە نێو ئەوان دا گەورە دەبن و دەبنە ھۆی نەخۆشیھایەک کە میلیۆنھا مرۆڤ، ئاژەڵ و ڕوەک لە ناو دەبات..^[٥]

مێژوو

ڕەوتی گۆڕان

پێش دروستبونی زانستی میکرۆبیۆلۆژی

مێژوی دۆزینەوەی میکرۆئۆرگانیزمەکان

ئانتۆنی فان لیوێنھۆک، یەکەم میکرۆبناس و یەکەم کەسێک کە میکرۆئۆرگانیزمەکانی بە میکرۆسکۆپ بینیوە.

پۆلێنکردن و پێکھاتە

داری ڕەوتی گۆڕان بنچینەی ھەر سێ دۆمەینی ژیان نیشان ئەدات.^[٦] بەکتریەکان بە ڕەنگی شین، یوکاریۆتەکان بە ڕەنگی سوور، و ئارکیا بە ڕەنگی سەوز دیاری کراون. جێگەی ڕێژەیی ھەندێک لە فیلۆمەکان (Phylum) بە دەوری ئەم دارەدا نیشان دراوە.

پرۆکاریۆتەکان

بەکتریەکان

بەکتریای ستافیلۆکاکۆس ئۆرێس (Staphylococcus aureus) کە نزیکەی 10000 جار گەورە کراوەتەوە.

ئارکیا

یووکاریۆتەکان

سەرەتاییەکان (Protists)

مۆرانەیەکی میکرۆسکۆپی لۆرییا فۆرمۆسا (Lorryia formosa).

ئاژەڵان

کارگەکان (Fungi)

ڕوەکەکان

زاگەکان و ئێکۆلۆژی

ئێکستریمۆفیلەکان

میکرۆبەکانی خاک

میکرۆبە ھاوژینیەکان

گرنگی

کەڵک و سوود لە خۆراک دا

کەڵک و سوود کە خاوێنکردنەوەی ئاو دا

کەڵک و سوود لە وزە دا

کەڵک و سوود لە زانست دا

کەڵک و سوود لە ئاسوودەیی ژیان دا

گرینگی بۆ تەندروستی مرۆڤ

توانای ھەرسی مرۆڤ

نەخۆشیەکان و ئیمیۆنۆلۆژی

گرنگبوون بۆ ئێکۆلۆژی

پاکژیی

ھاوبابەت

سەرچاوەکان

^ Rybicki EP (1990). "The classification of organisms at the edge of life, or problems with virus systematics". S Aft J Sci. 86: 182–6. ISSN 0038-2353.
^ LWOFF A (1957). "The concept of virus". J. Gen. Microbiol. 17 (2): 239–53. PMID 13481308.
^ Max Planck Society Research News Release Accessed 21 May 2009
^ Christner BC, Morris CE, Foreman CM, Cai R, Sands DC (2008). "Ubiquity of biological ice nucleators in snowfall". Science. 319 (5867): 1214. doi:10.1126/science.1149757. PMID 18309078.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: پێرستی نووسەران (link)
^ 2002 WHO mortality data Accessed 20 January 2007
^ Ciccarelli FD, Doerks T, von Mering C, Creevey CJ, Snel B, Bork P (2006). "Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life". Science. 311 (5765): 1283–7. doi:10.1126/science.1123061. PMID 16513982.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: پێرستی نووسەران (link)

بەستەری دەرەکی

Our Microbial Planet A free poster from the National Academy of Sciences about the positive roles of microbes.
"Uncharted Microbial World: Microbes and Their Activities in the Environment" Report from the American Academy of Microbiology
Understanding Our Microbial Planet: The New Science of Metagenomics A 20-page educational booklet providing a basic overview of metagenomics and our microbial planet.
Tree of Life Eukaryotes
Microbe News from Genome News Network
Microbes Patent List Microbes Related Patents
Medical Microbiology On-line textbook
Through the microscope: A look at all things small On-line microbiology textbook by Timothy Paustian and Gary Roberts, University of Wisconsin-Madison
MicrobeID.com Online Bacteria Identification Key and Probabilistic Identification Databases

سروشت یان خوەزا^[١] لە بەرینترین مانادا، ھاوسەنگە لەگەڵ جیھانی فیزیکی یان جیھانی ماددیدا. وشەی «سروشت» ئاماژە دەکات بە دیاردەکانی جیھانی فیزیکی و ھەروەھا ژیان بەگشتی. سروشت لە باری ئەندازەوە لە ژێرئەتۆمی ھەتا گەردوونی دەگرێتەوە.