تیۆریی ئەتۆمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''بیرۆکەی ئەتۆمی''' بەردی بناخەی زانستی کیمیای نوێیە. تێگەیشتن لە پێکهاتەیپێکھاتەی [[ئەتۆم]] ودانوستانەکانی، یەکەمین پلەی تێگەیشتن لە زانستی کیمیایە.<br />

یەکەمین بیرۆکەی ئەتۆمی دەگەڕێتەوە بۆ [[یۆنان|یۆنانی کۆن]] ، هەرچەندھەرچەند لەوانەیە ئەم باسە بۆ کۆنتر لەمەش بگەڕێتەوە. بە گوێرەی بیرۆکەی ئەتۆمی [[دێمۆکریتۆس]] ، دابەش بوونی بەردەوامی ماک، بە ئەتۆمەکان کۆتایی دێ، کە ئیدی دابەش نابن.

== بیرۆکە سەرەتاییەکان ==

*# [[توخمی کیمیایی|توخمە کیمیاییەکان]] لە وردیلەی زۆر بچووک بە ناوی ئەتۆم پێک هاتوونھاتوون. هەمووھەموو ئەتۆمەکانی توخمێک وەک یەکن و ئەتۆمەکانی توخمە جیاوازەکان، جیاوازن.

*# یەک گرتن و یەک بەردانی ئەتۆمەکان، لە [[کارلێکی کیمیایی|دانوستانە کیمیاییەکاندا]] ڕوودەدات. لەم دان و ستانانەدا هیچھیچ ئەتۆمێک دروست نابێ ، تیاناچێ و بە ئەتۆمی توخمێکی جیاواز دەرنایێ.

*# تێکەڵ بوونێکی کیمیایی، بەرهەمیبەرھەمی تێکەڵ بوونی ئەتۆمەکانی دوو یا چەن توخمی کیمیاییە. جۆری ئەتۆمەکان و ڕێژەی بەشدارییان لە تێکەڵێکدا هەمیشەھەمیشە وەک خۆی دەمێنێتەوە.<br />

بیرۆکەی داڵتۆن هێشتاھێشتا لە برەو نەکەوتووە. هەرچەنھەرچەن بنەمای یەکەمی پێویستی بە چاکسازی هەیەھەیە. داڵتۆن لەم بڕوایەدا بوو کە هەمووھەموو ئەتۆمەکانی توخمێکی کیمیایی، [[کێشی ئەتۆمی]] یەکسانیان هەیەھەیە. ئەمڕۆکە دەزانین کە زۆربەی توخمەکان چەندین [[ئیزۆتۆپ|ئیزۆتۆپیان]] بە تەنی ئەتۆمی جیاوازەوە هەیەھەیە. بەڵام بەم حاڵەشەوە دەتوانین بڵەین کە هەمووھەموو ئەتۆمەکانی توخمێک لە باری شیمیاییەوە وەک یەکن، هەروەهاھەروەھا بۆ ئەتۆمەکانی هەرھەر توخمێکی کیمیایی [[کێشی ئەتۆمی نێوانە]] دەسنیشان کراوە.

* یاسای [[بمێنی جرم]] (Conservation of mass / matter) : جرم لە سیستەمێکی داخراودا سەرەڕای ئەو ڕەوتانەی لە ناو خۆیدا ڕوودەدا، نەگۆڕە و بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە.

* یاسای(law of definite proportions): تێکەڵێکی بێخەوش هەمیشەھەمیشە لەخۆگری توخمگەلی یەکسان لەگەڵ ڕێژەی تەنی یەکسانە.

بەم دوو یاسایە داڵتۆن توانی یاسای سێهەمیسێھەمی تێکەڵە کیمیاییەکان، واتە [[یاسای ڕێژەگەلی چەندانە]] ئاراستە بکا. بە پێی ئەم یاسایە، کاتێ کە دوو توخمی A و B زۆرتر لە تەنێک پێک بهێنن،بھێنن، ڕێژەی A بە B لەم تەنانەدا، ژمارەیەکی بچووک و ڕێکە.

== مۆدێلی ئەتۆمی تامسۆن ==

[[جۆزێف جۆن تۆمسۆن]] لە تاقی کردنەوەی [[تیشکی کاتۆدی|تیشکە کاتۆدییەکاندا]] بە مۆدێلێک لە پێکهاتەیپێکھاتەی ئەتۆم گەیشت کە بە مۆدێلی کەیکی کشمیشی یان مۆدێلی [[شووتی]] ناوی دەرکرد. بە پێی [[مۆدێلئ تۆمسۆن]]:

** [[ئێلێکترۆن]] بە باری (-) لە ناو هەورێکھەورێک لە باری(+) دا بڵاو بووە.

** [[ئەتۆم]] بە گشتی (بێ بار)ە، ڕێژەی باری (+) و (-) پێکەوە بەرابەرە.

** ئەم تۆپە هەورەھەورە (+)ە، [[تەن|تەنی]] نییە و [[کێشی ئەتۆمی|کێشی ئەتۆم]] بۆ ژماری ئیلێکترۆنەکانی دەگەڕێتەوە.

** کێشی زۆری ئەتۆم بۆ ژمارەی زۆری ئێلێکترۆنەکانی دەگەڕێتەوە.

ئەزموونەکانی (پەڕەی زێڕ)ی [[ئێرنست ڕەدەفۆرد|ڕەدەرفۆرد]] ئەم مۆدێلەی هەڵوەشاندەوەھەڵوەشاندەوە و مۆدێلێکی نوێی بۆ پێکهاتەیپێکھاتەی ئەتۆم ڕانا کە بە (ئەتۆمی ناوکدار) دەناسرێت. <br />

دوای مۆدێلی ئەتۆمی ناوکدار، [[نیلس بۆر]] بیرۆکەیەکی لە سەر ئەتۆمی تاک ئێلێکترۆنی دەربڕی. ئەگەرچی ئەم بیرۆکە لە چاو بیرۆکەکانی پێشوودا سەرتر بوو، بەلام بە هۆیھۆی نەگونجان لە گەڵ [[بنەمای نامسۆگەری هایزنبرگھایزنبرگ]] و بەستەزمانی لە ئاست دەربڕینی سیستەمە چەن ئێلێکترۆنییەکان، وەلانرا. دواتر بیرۆکەی کوانتۆمی [[ئێرڤین شروێدینگەر|شروێدینگەر]] هاتەھاتە ئاراوە کە لە هەڵسوکەوتیھەڵسوکەوتی شەپۆل ئاسای ئێلێکترۆنەکان دەدوا. بنەمای ئەم بیرۆکە- کە بە چاوی شەپۆل بۆ ماک دەڕوان- پێچەوانەی بیرۆکەی فۆتۆئێلێکتریکە کە بە چاوی مادییەوە بۆ [[تیشک]]ی دەڕوانێ.

== بروانە ==

* [[کیمیا]]

* [[کارلێکی کیمیایی]]

* [[کێشی ئەتۆمی]]

* [[یاسای بمێنی جرم]]

== سەرچاوە ==