بیتکۆین
بیتکۆین (بە ئینگلیزی: Bitcoin)[١] دراوێکی ڕەمزیی و سیستەمێکی پارەدانی جیھانییە کە وەکوو پارەی بێپاڵپشت بەکاردێت، بەڵام پارەبوون جێگایەکی یاسایی ھەیە و پارەبوونی بیتکۆین بێ قبووڵ کردنیی لەلایەن دەوڵەتەکانەوە وەکوو پارەیەکی فەرمی نابێ[ژێدەر پێویستە]. بیتکۆین لە سیستەمی یاساییی ھەندێک وڵاتدا، لە نێویاندا ژاپۆن و ئەڵمانیا، وەکوو کەلوپەلێکە کە دەتوانێ وەکوو ئامێری پارەدان بەکار بێت.
| بیتکۆین | |||
|---|---|---|---|
| |||
| دەسەڵات | نییەتی | ||
| ماڵپەڕ | https://bitcoin.org/ | ||
| ڕێکەوتی ناساندن | ٩ی ژانویەی ٢٠٠٩ (١٥ ساڵ لەمەوبەر) | ||
| بەکارھێنەر(ان) | لەسەر ئاستی ھەموو جیھان | ||
| ئاوسانی پارە | ٢٥ بیتکۆین لە ھەر بلۆک (بە نزیکەیی ھەر دە خولەک) ھەتا ناوەندی ٢٠١٦، و پاشان ١٢٫٥ بیتکۆین لە بلۆک بۆ ٤ ساڵ ھەتا ٢٠٢٠ و پاشان ٦٫٢٥ بیتکۆین لە بلۆک ھەتا دوو لەت کردنی داھاتوو. ئەمە دوولەت کردنە بەردەوام دەبێت ھەتا ٢١١٠–٢١٤٠، کاتێک ٢١ ملیۆن بیتکۆین بڵاو کرابێتەوە. | ||
| نیشان | ₿ | ||
| [[١]] | ₿19,591,231 (لە ٦ی ژانویەی ٢٠٢٤) | ||
مێژوی دراوی دیجیتاڵ دەستکاری
پێش بیتکۆین چەندین تەکنەلۆژیای کاشی دیجیتاڵی بڵاوکرانەوە، سەرەتا لە ئیکاشی دەیڤید چاوەوە لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا دەستیپێکرد. بیرۆکەی ئەوەی کە چارەسەرەکانی مەتەڵە حیساباتییەکان دەتوانن هەندێک بەهایان هەبێت بۆ یەکەمجار لەلایەن کریپتۆگرافەرەکان سینتیا دوۆرک و مۆنی ناور لە ساڵی ١٩٩٢ پێشنیارکرا. چەمکەکە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لەلایەن [Back|ئادەم باکەوە] دۆزرایەوە کە هاشکاشی پەرەپێدا، کە پلانێکی سەلماندنی کارە بۆ کۆنترۆڵکردنی سپام لە ساڵی ١٩٩٧ یەکەم پێشنیارەکان بۆ دراوە کریپتۆکراوەکانی دابەشکراو لەسەر بنەمای کەمی دیجیتاڵی لە سایفەرپانکەکان Wei Dai (b-money) و Nick Szabo (bit gold) لە ساڵی 1998. لە ساڵی 2004، Hal Finney یەکەم دراوی پەرەپێدا لەسەر بنەمای بەڵگەی دووبارە بەکارهێنەرەوە سەرکەوتوو نەبوون: چەمکی چاوم پێویستی بە کۆنترۆڵی ناوەندی هەبوو و هیچ بانکێک نەیدەویست واژۆ بکات، هاشکاش هیچ پارێزگارییەکی نەبوو لە دوو خەرجکردن، لەکاتێکدا پارەی بی و زێڕی بیت بەرگریان نەبوو بەرامبەر هێرشەکانی سیبیل.[٢]
بلۆکچەین دەستکاری
وەک سیستەمێکی لامەرکەزی، بیتکۆین بەبێ دەسەڵاتی ناوەندی یان یەک بەڕێوەبەر کاردەکات، بەجۆرێک هەرکەسێک دەتوانێت ناونیشانێکی نوێی بیتکۆین دروست بکات و مامەڵە بکات بەبێ ئەوەی پێویستی بە هیچ ڕەزامەندییەک هەبێت. ئەمەش لە ڕێگەی کتێبێکی تایبەتی دابەشکراوەوە بەدی دێت کە پێی دەوترێت بلۆکچەین کە مامەڵەکانی بیتکۆین تۆمار دەکات.[٣]
بلۆکچەین وەک لیستی ڕیزبەندی بلۆکەکان جێبەجێ دەکرێت. هەر بلۆکێک هاشێکی SHA-256 ی بلۆکی پێشووی تێدایە، "زنجیر"یان دەکات بە ڕێکوپێکی. بلۆکچەین لەلایەن تۆڕێکی هاوتا بۆ هاوتا بەڕێوەدەچێت. بلۆکی تاکەکەسی، ناونیشانی گشتی و مامەڵەکانی ناو بلۆکەکان زانیاری گشتین، و دەتوانرێت بە بەکارهێنانی گەڕانی بلۆکچەین پشکنینیان بۆ بکرێت
گرێکان مامەڵەکان پشتڕاست دەکەنەوە و پەخشیان دەکەن، هەریەکەیان کۆپییەکی بلۆکچەینەکە دەپارێزن بۆ پشتڕاستکردنەوەی خاوەندارێتی. بە تێکڕا هەر ١٠ خولەک جارێک بلۆکێکی نوێ دروست دەکرێت، کە زنجیرە بلۆکەکە لە سەرانسەری هەموو گرێکاندا نوێ دەکاتەوە بەبێ چاودێری ناوەندی. ئەم پرۆسەیە بەدواداچوون بۆ خەرجییەکانی بیتکۆین دەکات، دڵنیای دەدات کە هەر بیتکۆینێک تەنها جارێک خەرج دەکرێت. بە پێچەوانەی کتێبی سەرەکی تەقلیدی کە بەدواداچوون بۆ دراوی فیزیکی دەکات، بیتکۆینەکان بە شێوەیەکی دیجیتاڵی وەک بەرهەمی خەرجنەکراوی مامەڵەکان بوونیان هەیە.[٤]
شێوازی بیتکۆین دەستکاری
بیتکۆین یەکەم و بەناوبانگترین دراوی کریپتۆیە لە جیهاندا، کە فۆرمێکی دیجیتاڵییە لە پارە کە دەتوانرێت لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە بنێردرێت و وەربگیرێت بەبێ ئەوەی پێویستی بە نێوەندگیری وەک بانکەکان یان حکومەتەکان بێت. بیتکۆین لە ساڵی ٢٠٠٩ لەلایەن کەسێک یان گروپێکی بێناوەوە دروستکراوە کە ناوی ساختەی ساتۆشی ناکامۆتۆی بەکارهێناوە، کە دەیویست سیستەمێکی پارەدانی لامەرکەزی و هاوتا بۆ هاوتا دروست بکات کە ڕێگە بە هەر کەسێک بدات بەبێ سانسۆر یان سنووردارکردن بە شێوەی ئۆنلاین مامەڵە بکات.[٥]
بیتکۆین یەکەم دراوی دیجیتاڵی بێ ناوەندە، چونکە سیستەمەکەی بێ ھیچ بانکێکی ناوەندی یان بەرپرسێکی ناوەندی کار دەکات. ئەم تۆڕە ھاوسەنگ بە ھاوسەنگ (بە ئینگلیزی: Peer-to-Peer) یان ھاوتا بە ھاوتایە و کاردانەوەکانی (بە ئینگلیزی: transaction) ڕاستەوخۆ و بێ ناوبەند لە ناو بەکارھێنەراندا ئەنجام دەدرێت.
لە پاش پەتای کۆرۆنا ڤایرۆس نرخی بیتکۆین یەکجار بەرز بوەوە کە پێشتر گومان ئەکرا بەکار بھێنرێت. لە دوا ھەواڵیشدا کۆمپانیای بەناوبانگی تێسلا بڕیاری دا ترومبێلەکانیان بە بیتکۆین بفرۆشن[٦] و نەشی گۆڕنەوە بە دراوی فیات.
تایبەتمەندی بیتکۆین دەستکاری
بیتکۆین چەندین تایبەتمەندی ناوازەی هەیە کە وا دەکات جیاواز بێت لە دراوە تەقلیدییەکان. هەندێک لەو تایبەتمەندیانە بریتین لە:
دابینکردنێکی سنووردار دەستکاری
تەنها ٢١ ملیۆن بیتکۆین لە ئارادایە، ئەمەش واتە بیتکۆین کەم و بەرەو دابەزینە. بە پێچەوانەی ئەو دراوە فیاتانەی (پارە) کە دەتوانرێت بە ئارەزووی خۆیان لەلایەن دەسەڵاتدارانی ناوەندییەوە چاپ بکرێن، دابینکردنی بیتکۆین بە ئەلگۆریتمێکی بیرکاری کۆنترۆڵ دەکرێت کە دڵنیای دەدات لەوەی کە بیتکۆینی نوێ بە ڕێژەیەکی پێشبینیکراو و کەمبوونەوە دروست دەکرێت. ئەمەش وایکردووە کە بیتکۆین لە بەرامبەر هەڵاوسان و دابەزینی بەهای دراودا.
لامەرکەزیەت دەستکاری
بیتکۆین لەلایەن هیچ یەکە یان ڕێکخراوێکەوە کۆنتڕۆڵ ناکرێت. بەڵکو لەلایەن تۆڕێکی هەزاران کۆمپیوتەرەوە دەپارێزرێت، کە پێیان دەوترێت گرێ، کە مامەڵەکان پشتڕاست دەکەنەوە و تۆمارێکی هاوبەش لە تەواوی مێژووی بیتکۆین دەهێڵنەوە، کە پێی دەوترێت بلۆکچەین. هەر کەسێک دەتوانێت پەیوەندی بە تۆڕەکەوە بکات و بەشداری لە ئاسایش و کارکردنیدا بکات. ئەمەش وا دەکات بیتکۆین بەرگری لە سانسۆر و گەندەڵی و دەستکاریکردن بکات.
شەفافیەت دەستکاری
هەموو مامەڵەکانی بیتکۆین لەسەر بلۆکچەین تۆمار دەکرێن، کە کتێبی سەرەکی گشتی و نەگۆڕە کە هەر کەسێک دەتوانێت دەستی پێ بگات و پشتڕاستی بکاتەوە. ئەمەش بەو مانایەیە کە مامەڵەکانی بیتکۆین دەتوانرێت شوێنپێی بگیرێت و دەتوانرێت وردبینی بکرێت، بەڵام هەروەها ساختەکاریش دەکرێت، چونکە بەکارهێنەران پێویست ناکات ناسنامەکانیان ئاشکرا بکەن بۆ ئەوەی مامەڵە بکەن. ئەمەش بیتکۆین دەکاتە سیستەمێکی بێ متمانە و بێ مۆڵەت، کە بەکارهێنەران ناچار نین پشت بە لایەنی سێیەم ببەستن بۆ پشتڕاستکردنەوەی یان ئاسانکاری مامەڵەکانیان.
ئاسایش دەستکاری
مامەڵەکانی بیتکۆین بە کۆدی کریپتۆگرافی پارێزراون، کە لقێکی بیرکارییە کە مامەڵە لەگەڵ کۆد و کۆدکردندا دەکات. بیتکۆین جۆرێکی دیاریکراوی کریپتۆگرافی بەکاردەهێنێت، کە پێی دەوترێت کۆدی کلیلی گشتی، کە ڕێگە بە بەکارهێنەران دەدات جووتێک کلیل دروست بکەن: کلیلێکی گشتی و کلیلێکی تایبەت. کلیلی گشتی بۆ وەرگرتنی بیتکۆین بەکاردێت، لە کاتێکدا کلیلی تایبەت بەکاردێت بۆ واژۆکردن و ناردنی بیتکۆین. کلیلی تایبەت وەک وشەی نهێنی وایە کە تەنها خاوەنەکەی دەیزانێت و پێویستە بە نهێنی بهێڵێتەوە. هەرکەسێک دەستی بە کلیلی تایبەت بگات دەتوانێت ئەو بیتکۆینانەی کە پەیوەندییان بەوەوە هەیە بەسەر ببات، بۆیە زۆر گرنگە بە باشی هەڵیبگریت و پشتگیری بکەیت. هەروەها مامەڵەکانی بیتکۆین بە میکانیزمێکی کۆدەنگی پارێزراون، کە پێی دەوترێت سەلماندنی کار، کە پێویستە گرێکان بۆ چارەسەرکردنی کێشە بیرکارییە ئاڵۆزەکان بۆ پشتڕاستکردنەوەی مامەڵەکان و دروستکردنی بلۆکی نوێ. ئەمەش وایکردووە کە بیتکۆین زۆر قورس بێت بۆ ساختەکردن یان دووجار خەرجکردنی، چونکە پێویستی بە بڕێکی زۆر لە هێزی کۆمپیوتەر دەبێت بۆ سەرپێچیکردن لە تۆڕەکە.بیتکۆین تەنها دراوێک، هەروەها دیاردەیەکی جیهانییە کە ملیۆنان بەکارهێنەر و وەبەرهێنەر و گەشەپێدەر و ئارەزومەندانی هەموو چین و توێژەکانی ژیان و پاشخانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە. بیتکۆین ئیلهامبەخش بووە بۆ داهێنان و بەرنامە بێشومارەکان، وەک دراوە کریپتۆکراوەکانی بەدیل، گرێبەستی زیرەک، بەرنامە لامەرکەزیەکان و زۆر شتی تر. هەروەها بیتکۆین بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابووریی لێکەوتووەتەوە کە تەحەدای دۆخی ئێستا دەکات و تاکەکان بەهێز دەکات بۆ ئەوەی کۆنترۆڵی پارە و داتاکانی خۆیان بکەن.
دراوی دیجیتاڵ لە کوردستان دەستکاری
دراوی کریپتۆ، بە تایبەت بیتکۆین، بابەتێکی سەرنجڕاکێش بووە لە سەرانسەری جیهاندا، هەر وڵاتێک بە دیمەنی یاسایی ناوازەی خۆیدا دەڕوات. لە دوایین نوێکردنەوە لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٢، با چاوێکی کورت لە دۆخی یاسایی دەوروبەری بیتکۆین لە کوردستانی ئێران، عێراق، تورکیا، و سوریا بکەین.
ئێران دەستکاری
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکان لە ئێران کانگاکردنی دراوی کریپتۆ یاسایی بووە، بەڵام بەکارهێنانی بیتکۆین بۆ مامەڵەکان ڕووبەڕووی ئەو سنووردارکردنە بووەوە کە لەلایەن حکومەتەوە سەپێندرابوو. جێگای سەرنجە، گفتوگۆ سەبارەت بە ئەگەری خستنەبازاڕی دراوی کریپتۆ کە دەوڵەت پشتگیری دەکات، بە ئامانجی ئاسانکاری بازرگانی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر سزا ئابوورییەکان هەبوو.
عێراق دەستکاری
دۆخی یاسایی بیتکۆین لە عێراق کەمتر ڕوون بوو، وڵاتەکە لەگەڵ ئاستەنگە ئابوورییەکان دەجەنگێت. لە دوایین نوێکردنەوەمدا، هیچ ڕێسایەکی تایبەت نەبووە کە دراوە دیجیتاڵییەکان بەڕێوەببات، ئەمەش بەکارهێنەران و بازرگانانی بەشداربوو لە چالاکییەکانی دراوی کریپتۆدا لە دۆخێکی نادڵنیاییدا بەجێهێشتووە.
تورکیا دەستکاری
بیتکۆینی وەک یاسایی ناساند، ئەمەش بازاڕێکی تاڕادەیەک چالاک بوو بۆ دراوی کریپتۆ. بەڵام نادڵنیایی ڕێکخراوەیی بەردەوام بوو، چونکە حکومەت ڕێوشوێنی وەک قەدەغەکردنی بەکارهێنانی دراوی کریپتۆ بۆ پارەدان جێبەجێ کرد. هەروەها بانکی ناوەندی کۆماری تورکیا پلانەکانی بۆ ناساندنی دراوی دیجیتاڵی بانکی ناوەندی (CBDC) ڕاگەیاند.
سوریا دەستکاری
لە سوریا، نەتەوەیەک کە ڕووبەڕووی ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری بووەتەوە، دۆخی یاسایی بیتکۆین بە نادیاری ماوەتەوە. پێدەچێت ململانێی بەردەوام و تەحەددای ئابووری ڕێگری لە پەرەپێدانی ڕێسای ڕوون بۆ بەکارهێنانی دراوی کریپتۆ کردبێت. نەبوونی چوارچێوەیەکی ڕێکخراوەیی جێگیر مەترسییەکانی بۆ ئەو کەسانە دروست کرد کە بەشداری چالاکییەکانی دراوی کریپتۆ دەکەن لە ناو هەرێمەکەدا.
زۆر گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە دیمەنی دراوی کریپتۆ دینامیکییە، و ژینگە ڕێکخراوەییەکان دەتوانن بە خێرایی پەرەبسەنن. لەم کورتە تێڕوانینە گشتییەدا، پێشنیار دەکرێت بۆ وەرگرتنی وردترین و نوێترین زانیاری لەسەر دۆخی یاسایی بیتکۆین لەم وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ڕاوێژ بە نوێترین سەرچاوە و نوێکارییە یاساییەکان بکرێت.
ئاڵوگۆڕی دراوی دیجیتاڵ لە کوردستان دەستکاری
لەناو ئیکۆسیستەمی داینامیکی دراوی کریپتۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە داڕشتنی دیمەنەکەدا. جێگای سەرنجە، کوردواڵێت وەک ئاڵوگۆڕێکی گەورەی دراوی کریپتۆ سەریهەڵداوە کە لە عێراق و هەرێمی کوردستان و ئێران کاردەکات. ئەم پلاتفۆرمە لەناو کۆمەڵگەی کریپتۆی کوردیدا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێناوە، کەشێکی پارێزراو و بەکارهێنەر دۆستی بۆ بازرگانیکردن بە سەروەت و سامانی دیجیتاڵی جۆراوجۆر پێشکەش بە بەکارهێنەران دەکات. یەکێکی دیکە لە یاریزانە بەرچاوەکانی کوردکۆین کە تایبەتە بە بازاڕی عێراق. ئەم ئاڵوگۆڕە ناوخۆییە گرنگی بە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە تایبەتمەندەکان دەدات بۆ دابینکردنی داواکارییە ناوازەکانی کۆمەڵگەی دراوی کریپتۆی عێراق.
بە تێپەڕین لە ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەکان، پلاتفۆرمە نێودەوڵەتییە گەورەکانیش جێگەی خۆیان لەنێو بەکارهێنەرانی ناوچەکەدا دۆزیەوە. ئۆک ئێکس ئاڵوگۆڕی دراوی کریپتۆی جیهانییە، خۆی وەک پایەیەکی سەرەکی لە تورکیا جێگیر کردووە و بەکارهێنەرانی کۆمەڵگەی کریپتۆی تورکیا بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە.
هاوکات کۆمپانیای باینانس کە یەکێکە لە گەورەترین ئاڵوگۆڕەکانی دراوی کریپتۆ لە جیهاندا، کاریگەریی خۆی بۆ ناو سوریا درێژکردووەتەوە. ئەم ئاڵوگۆڕە نێودەوڵەتیانە، بە پێشکەشکردنی بەرفراوان و نەختینەیی خۆیان، بوونەتە یاریزانی سەرەکی لە فەزای فراوانتری کریپتۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کە بژاردەی جۆراوجۆر بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان بۆ بەکارهێنەران دابین دەکات. لەگەڵ بەردەوامی پەرەسەندنی دیمەنی کریپتۆ، ئەم ئاڵوگۆڕانە، چ ناوخۆیی و چ نێودەوڵەتی، بەشدارییەکی بەرچاو لە گەشەکردن و گەشەسەندنی کۆمەڵگەی کریپتۆی کورد و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەکەن.
ئەمانەش ببینە دەستکاری
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ Vigna, Paul (2015). The age of cryptocurrency: how bitcoin and digital money are challenging the global economic order. St. Martin's Press. Retrieved 17ی Julyی 2020.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ^ https://queue.acm.org/detail.cfm?id=3136559
- ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Blockchain#Structure_and_design
- ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Bitcoin#cite_note-Antonopoulos2014-14
- ^ کوردواڵێت
- ^ "Tesla cars can be bought in Bitcoin". BBC News (بە ئینگلیزی). 2021-03-24. Retrieved 2021-03-26.
- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «[[[:fa:بیت‌کوین]] بیت‌کوین]»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ٢٥ی شوباتی ٢٠١٨.
بەستەرە دەرەکییەکان دەستکاری
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بیتکۆین تێدایە. |
- Bitcoin.org وێبگەی
- بیتکۆین لە کوردستان ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.