گەشەی دانیشتووان

گەشەی دانیشتووان بریتییە لە بەرزبوونەوەی ژمارەی تاکەکەسەکان لە کۆمەڵگا. لە ١٨٠٠وە ژمارەی دانیشتووان لە ١ بلیۆنەوە زیادبووە بۆ ٧٬٨ بلیۆن^[٢]لە ٢٠٢٠ ھێشتا چاوەرێی زیاتر بوونی ژمارەکە دەکرێت، و بەپێی خەمڵاندنەکان ژمارەی دانیشتووان دەگات بە ٨٫٧ لە ناوەراستی ٢٠٣٠، ٩٫٨ بلیۆن لە ناوەراستی ٢٠٥٠ و ١١٫٢ بلیۆن لە نزیکی ٢٠١١^[٣]لەوانەیە ئەو نەتەوانەی ژمارەی دانیشتووانیان زۆر بێت شێوازی ژیانیان زەحمەت بێت و کوالێتییەکی خراپی ژیانیان ھەبێت، بە پێچەوانەشەوە لەوانەیە نەتەوانەی کەم دانیشتوون کوالێتی و ژیانێکی باشتر دابین بکەن بۆ خەڵکەکانیان^[٤]

مێژوو

دانیشتووانی جیھان بەبەردەوامی لە زۆربوون دایە دوای کۆتایی ھاتنی مردنی ڕەش لە نێوان ساڵی ١٣٥٠^[٥] ژمارەی دانیشتووان دەستی بە گەورە بوون کرد بە شێوەیەکی فراوان لە جیھانی ڕۆژاوا لەساتی شۆرشی پیشەسازی زۆرترین زۆربوون کە بەرچاو بوبێت بەشێوەی جیھانی لە کاتی ١٩٥٠کان بووە، بەشێوەیەکی سەرەکی بەھۆکاری پێشکەوتنی دەرمان سازی^[٦]و زیادبوون لە بەرھەمھێنانی کشتوکاڵی^[٧]

پرۆسەی ھابەر

بەشێوەی دراماتیکی، کاریگەری توانای مرۆڤ لەسەر بەرھەمھێنان و گەشەپێدانی خۆراک پڕۆسەی ھابەر، ناویلێنرا دوای ناوی لێنرا دوای داھێنەرەکان: کیمیازانی ئەڵمانی فریتز ھابەر کە خزمەتیکردووە وەک |تەقێنەرەوەی تەقینەوەی دانیشتووانی جیھان کە ڕێگای خۆشکرد بۆ دانیشتووانی جیھان بۆ ئەوەی گەشە بکەن لە ١٬٦ بلیۆن لە ١٩٠٠ بۆ ٧٬٧ بلیۆن لە تشرینی دووەمی ٢٠١٩^[٨]

سەرچاوەکان

^ «Absolute increase in global population per year». Our World in Data. لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٠ ھێنراوە. ٢٨ی شوباتی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ «World Population Prospects 2017» (بە ئینگلیزی). لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
^ «World Population Prospects: The 2017 Revision: Key Findings and Advance Tables» (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. p. 2. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
^ «2013 World Population Factsheet» (PDF). prb.org. Population Reference Bureau. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
^ «Black death 'discriminated' between victims». ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨. لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
^ «The contribution of vaccination to global health: past, present and future». Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. Vol. 369, no. 1645. Philosophical Transactions of the Royal Society. 19 June 2014. p. 20130433. doi:10.1098/rstb.2013.0433. PMC 4024226. PMID 24821919. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Armelagos, George J. , Alan H. Goodman, and Kenneth H. Jacobs. "The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health." Population and Environment 13.1 (1991): 9-22.
^ «Detonator of the population explosion» (PDF). Nature. 400 (6743): 415. 1999. Bibcode:1999Natur.400..415S. doi:10.1038/22672. S2CID 4301828. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی ئازاری ٢٠٢١ ھێنراوە.

بەستەرە دەرەکییەکان

ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

[1] «Absolute increase in global population per year». Our World in Data. لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٠ ھێنراوە. ٢٨ی شوباتی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[2] «World Population Prospects 2017» (بە ئینگلیزی). لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.

[3] «World Population Prospects: The 2017 Revision: Key Findings and Advance Tables» (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. p. 2. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.

[4] «2013 World Population Factsheet» (PDF). prb.org. Population Reference Bureau. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٨ی شوباتی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.

[5] «Black death 'discriminated' between victims». ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨. لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ھێنراوە.

[6] «The contribution of vaccination to global health: past, present and future». Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. Vol. 369, no. 1645. Philosophical Transactions of the Royal Society. 19 June 2014. p. 20130433. doi:10.1098/rstb.2013.0433. PMC 4024226. PMID 24821919. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[7] Armelagos, George J. , Alan H. Goodman, and Kenneth H. Jacobs. "The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health." Population and Environment 13.1 (1991): 9-22.

[Smil_1999-8] «Detonator of the population explosion» (PDF). Nature. 400 (6743): 415. 1999. Bibcode:1999Natur.400..415S. doi:10.1038/22672. S2CID 4301828. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی ئازاری ٢٠٢١ ھێنراوە.

[٢]

[٣]

[٤]

[١]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]