گونجاندن
لە زانستی زیندەزانی دا چەمکی گونجاندن سێ واتای ھەیە. یەکەم، بریتییە لەو ڕێکارە پەرەسەندنە جوڵاوەی وا لە زیندەوەران دەکات لەگەڵ ژینگەکەیان دا بگونجێن و یارمەتیدەرە لە باشترکردنی ڕادەی شیاوی پەرەسەندنیان. دووەم: بریتییە لە بارێکی بەدەستھاتوو لەلایەن ئەو زیندەوەرانەوە لەڕێی ئەو ڕێکاری پەرەسەندنەوە. سێیەم: بریتییە لە خەسڵەتی خۆگونجاندن لەگەڵ ئەرکێکی کرداری بۆ ھەر تاکە زیندەوەرێک کە پارێزراوە و پەرەیسەندووە بەھۆی ھەڵبژاردەی سروشتییەوە.
لەڕووی مێژوویەوە گونجاندن باسکراوە لە سەردەمی فەیلەسوفە یۆنانییە کۆنەکان دا وەک ئیمپێدکلیس و ئەرستۆ. لە باوەڕی سروشتی سەدەی ھەژدەھەم و نۆزدەھەم دا، گونجاندن وەک بەڵگەی بوونی خوداوەند بەکاردەھات و دواتر چارڵز داروین ھەستا بە پێشنیارکردنی شی کردنەوەی گونجاندن بە (ھەڵبژاردەی سروشتی).
دیاردەی گونجاندن پەیوەستە بە شیاوی زیندەییەوە کە ھەڵدەستێت بە دیاریکردنی خێرایی ڕادەی پەرەسەندن وەک پێوانەکردنی ڕێژەی گۆڕانی جینەکان. زۆرجار دووجۆر زیندەوەر یان زیاتر پێکەوە گونجاندن دەکەن یان پێکەوە پەرەدەسێنن.
گونجاندن بابەتێکی سەرەکییە لە فەلسەفەی زیندەزانی دا کە پەیوەستدارە بە ئەرک و مەبەستەوە. ھەندێک لە زیندەزانان ھەوڵ دەدەن خۆیان بەدووربگرن لە بەکارھێنانی ئەو دەستەواژانەی واتای «مەبەست» دەگەیەنن لە دیاردەی گونجاندن دا چونکە وشەکە پێشنیار و واتای نیازی خوداوەندێک پیشان دەدات و ھەندێکی تر پێیان وایە کە دیاردەی گونجاندن خۆی لە خۆی دا مەبەستدارە.
بنەما گشتییەکان
دەستکاری«دەکرێت لە گرنگی گونجاندن تێبگەین تەنھا لەڕێی تێگەیشتنی تەواوی زیندەزانی جۆرەکانەوە.»
جولیان ھەکسڵی، پەرەسەندن: لێکدانە نوێیەکە.[١]
گونجاندن بە شێوەیەکی سەرەکی ڕیکارێکە نەک شێوەیەکی جەستەیی یان بەشێکی جەستە.[٢] بۆ نموونە مشەخۆرێکی ناوەکیی دەکرێت زیاتر جیاوازی دیاردەکە ڕوونبکاتەوە، ئەم بوونەوەرە دەکرێت بنیادێکی جەستەیی زۆر سادەی ھەبێت بەڵام بەڕادەیەکی زۆر خۆی گونجاندووە لەگەڵ ژینگەکەی چواردەوری دا. بۆیە لەمەوە دەردەکەوێت کە گونجاندن تەنھا لە خەسڵەتە بینراوەکان دا خۆی نابینێتەوە بەڵکو گونجاندنەکان لە تەواوی سووڕی ژیانی زیندەوەرەکەدا ڕوودەدەن. وەک دەستەواژەیەکی درووست و کرداری تر و جیاوازی نێوان گونجاندن و خەسڵەتی گونجاندن ئەوا گونجاندن دەربڕینێکە بۆ کۆتا ئەنجام (بەرھەم) ی زیندەوەرەکە بەکاردێت لە ڕێی دەرکەوتنی ھەموو ئەو خەسڵەتانەی ھاتوونەتە کایەوە بە درێژای دیاردەکە و بۆ ڕێکاری پەرەسەندن بەکاردێت، لە کاتێک دا دەستەواژەی «خەسڵەتی گونجاندن» بۆ بەش یان ئەرکێکی جەستەیی تایبەت بەکاردێت.[٣][٤][٥]
ئەم پێناسانەی خوارەوە لەلایەن زانای زیندەزانی پەرەسەندن (سیۆدۆسیس دۆبژانسکی) ەوە کراوە:
- گونجاندن ڕێکارێکی پەرەسەندنە کە زیندەوەرێک توانای ژیانکردنی باشتر دەبێت لە نیشتتنگە یان ژینەگەی خۆی دا.[٦][٧]
- توانای گونجاوی بریتییە لە بارێک کە زیندەوەرەکە بتوانێ خۆی بگونجێنێت، بە واتایەکەی دی توانای زیندەوەرێک بۆ ژیان و زاوزێ کردن لە چەند نیشتتنگە و ژینگەیەک دا.[٨]
- خەسڵەتی گونجاندن لایەنێکی ڕەوتی گەشەسەندنی زیندەوەرە کە توانا و ئەگەری زیندەوەرەکە زیاد دەکات لە بەردەوامی و زۆربوون.[٩]
گونجاندن جیاوازە لە ھەر یەک لە دیاردەکانی (توانای مانەوە، ڕاھاتن و فێربوون) کە ھیچ یەکێک لەم گۆڕانانەی زیندەوەران ناگوزێرێتەوە بۆ وەچەکان. توانای مانەوە، بڕ و ڕادەی پەیوەستداری زیندەوەرێکە بۆ بەردەوام بوونی لە ژیان لە ژینگە جیاوازەکان دا و بە بەشێک لە خەسڵەتی (جۆرە تایبەتییەکان) دادەنرێت. ڕاھاتن دیاردەی ڕێکخستنی خودکاری جەستەییە لە ماوەی ژیان دا و فێربوون بە واتای بەرەوپێشچوونی کارایی ھەڵسوکەتە لە ماوەی ژیان دا.[١٠]
جۆرەکانی گونجاندن
دەستکاری«گونجاندن دڵ و رۆحی پەرەسەندنە.»
نایڵز ئێڵدرج، داھێنانەوەی داروین: گفتوگۆ مەزنەکەی بیردۆزی پەرەسەندن.[١١]
- گۆڕان لە نیشتتنگە یان ژینەگە دا.
- جین گۆڕان.
- پێکەوە گونجاندن.
- لاسایی کردنەوە.
- گۆڕینەوە.
قڕبوون و پێکەوە قڕبوون (لەناوچوون)
ئەگەر کۆمەڵەیەکی زیندەوەران نەتوانن بە لێھاتووی و بە پێی پێویست بجوڵێن یان بگۆرێن بۆ ھێشتنەوە و بەردەوامی بۆ ماوەیەکی درێژخایەن ئەوا بە دڵنیاییەوە قڕدەبن و لەناودەچن. دیاردەی قڕبوون ڕوودەدات کاتێک تێکڕای مردنی تەواوی جۆرە زیندەوەرەکە تێکڕای لەدایکبوون تێ دەپەڕێنێت بۆ ماوەیەکی کاتی کە بەس بێت بۆ دیارنەمان و لەناوچوونی جۆرەکە.
ھەروەک چۆن پێکەوە گونجاندن ھەیە بەھەمان شێوەش پێکەوە قڕبوون ھەیە کە دەبێتە ھۆی لەناوچوونی جۆرە زیندەوەرێک بەھۆی قڕبوونی جۆرە زیندەوەرەێکی تر کە پێکەوە گونجاندن لە نێوانیان دا ڕوویداوە. بۆ نموونە، زیندەوێکی مشەخۆر دەکرێت لەناوبچێت دوای لەناوچوونی ئەو زیندەوەرەی مشەخۆرەکە لەسەری دەژیا یان قڕبوونی گوڵێک دوای لەناوچوونی زیندەوەری گوازەرەوەی تۆوەکانی یان قڕبوونی گوڵەکە لە کاتی تێکچوون و پچڕانی زنجیرەی خۆراکی.[١٢][١٣]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «adaptation». A Dictionary of Science. Oxford Paperback Reference (6th ed.). Oxford University Press. 2010 [First published 1984 as Concise Science Dictionary]. p. 13. ISBN 978-0-19-956146-9. LCCN 2010287468. OCLC 444383696.
Any change in the structure or functioning of successive generations of a population that makes it better suited to its environment.
- ^ Price 1980
- ^ Bowler 2003, p. 10
- ^ Patterson 1999, p. 1
- ^ Williams 1966, p. 5: "Evolutionary adaptation is a phenomenon of pervasive importance in biology."
- ^ «Out of Tanganyika: Genesis, explosive speciation, key-innovations and phylogeography of the haplochromine cichlid fishes» (PDF). BMC Evolutionary Biology. 5 (17): 17. February 21, 2005. doi:10.1186/1471-2148-5-17. PMC 554777. PMID 15723698. لە 2015-08-15 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر) - ^ «African Cichlid Fishes: Model Systems for Evolutionary Biology». Annual Review of Ecology and Systematics. 31: 163–196. November 2000. doi:10.1146/annurev.ecolsys.31.1.163.
- ^ Margulis & Fester 1991
- ^ Hutchinson 1965. The niche is the central concept in evolutionary ecology; see especially part II: "The niche: an abstractly inhabited hypervolume." (pp. 26–78)
- ^ Dobzhansky 1968, pp. 1–34
- ^ Price، Trevor D. (June 2006). «Phenotypic plasticity, sexual selection and the evolution of colour patterns». The Journal of Experimental Biology. 209 (12): 2368–2376. doi:10.1242/jeb.02183. PMID 16731813.
- ^ Maynard Smith 1993, p. 33
- ^ Endler 1986, pp. 33–51
