پێکھاتەی بازاڕ

لە ئابووریدا پێکھاتەی بازاڕ واتە ژمارەی ئەو کۆمپانیایانەی کە ھەمان بەرھەم دەھێنن. شێوازی جۆراوجۆری پێکھاتەی بازاڕ ئەمانەن:

• پێکھاتەی بازاڕی پێشبڕکێ: لەم حاڵەتەدا کڕیاری زۆر و ژمارەیەکی زۆر لە فرۆشیارلە بازاڕدا ھەن.
• پێکھاتەی پێشبڕکێی قۆرخکاری: لەم حاڵەتەدا ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە فرۆشیارانی بەرھەمێکی دیاریکراو و ژمارەیەکی زۆر کڕیار ھەن، بەڵام فرۆشیارەکان بە دروستکردنی جیاوازی یەک لە بەرھەمەکانیان وەک گۆڕینی پێچانەوە، باشترکردنی کوالێتی …. پێشبڕکێ بکەن
• پێکھاتەی پاوانکاری فرەلایەنە (Oligopoly): لەم حاڵەتەدا فرۆشیار و کڕیاری زۆر کەمە. دواپۆلی پێی دەوترێت دواپۆلی لە حاڵەتی تایبەت کە تەنھا دوو فرۆشیار لە بازاڕدا ھەیە.
• پێکھاتەی قۆرخکاری: ئەمە لەکاتێکدا کە تەنیا یەک فرۆشیار و کڕیاری زۆر لە بازاڕدا ھەیە.
• Monopsony: کاتێک تەنیا یەک کڕیار و ژمارەیەکی زۆر لە دابینکەرانی بازاڕ ھەیە.
• پێکھاتەی پاوانکاری فرەلایەنی لایەنی داواکاری (Oligopsony): لەم حاڵەتەدا ژمارەی فرۆشیاری بەرھەم لە بازاڕدا زۆر بەرزە، بەڵام کڕیاری کەم ھەیە لە بازاڕدا.

پێکھاتەی بازاڕ

چوار پۆلێنی یەکەم پەیوەندی بەلایەنی دابینکردنی ئابوورییەوە ھەیە و دوانەی دواییان پەیوەندی بەلایەنی داواکاری ئابورییەوە ھەیە لە ڕاستیدا توخمە سەرەکییەکانی پێکھاتەی بازاڕ، ژمارە و قەبارەی دەزگاکان لە بازاڕدا، مەرجەکانی چوونە ژوورەوە و ڕادەی جیاکاریلە بازاڕی بەرھەم یان کاڵایەکی دیاریکراو. ھەر یەکێک لەمانەی سەرەوە مەرج و تایبەتمەندی ھەیە کە پێکھاتەی تەواو ڕکابەری تێیدا بەسوودترینە. چونکە لەو حاڵەتەدا خواستی ڕاستەقینەی کڕیارئاشکرا دەبێت و ھەموو دابینکەر بەرھەمەکانیان لە ئاستی نرخ و کوالیتی کە کڕیاران دەیانھەوێت پێشکەش دەکەن، ئەگەر خەرجی فرۆشیاریش دابین بکرێت. بە وتە، کێبڕکێی تەواو بەرژەوەندی پیشەگەران و بەکاربەرەکان یەکدەخەیت، دەبێتە ھۆی ئەوەی فرۆشیارەکان تێچوونی ڕاستەقینە یان ئاشکرا بکەن

بە پوختی، لەم خشتەی خوارەوەدا، شێوازی جیاوازی پێکھاتەی بازاڕ دەردەبرێت.

پێشبڕکێیەکی تەواو(Perfect Competition)

یەکێک لە مۆدەکانی پێکھاتەی بازاڕ کێبڕکێی تەواوە، کە تێیدا ژمارەیەکی زۆر لە پیشەگەرو ژمارەیەکی زۆر لە بەکاربەر ھەیە لە بازاڕێکی پڕ لە پێشبڕکێدا، ھەموو کۆمپانیاکان نرخیان بۆ دیاری کراوە بە واتەیەکی تر ھیچ دەزگایەک توانای ئەوەی نییە کاریگەری لەسەر نرخی بەرھەمەکانی بازاڕ دروست بکات.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکان

• ژمارەیەکی زۆر لە فرۆشیارو کڕیاران : وەک باسکرا لەم جۆرە بازاڕەدا ژمارەیەکی زۆر لە بەکارھێنەران ھەن کە ئارەزوومەندن و بە نرخێکی دیاریکراو دەتوانن بەرھەم بکڕن. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە پیشەگەران ھەن کە حەز یان لە بەرھەمھێنانی ئەم جۆرە بەرھەمە ھەیە.
• نەبوونی بەربەست بۆ چوونە ژوورەوە و دەرچوون: لە بازاڕی تەواو پێشبڕکێدا ھیچ بەربەستێک نییە بۆ ئەو دامەزراوانەی کە دەچنە ژوورەوە و چوونە دەرەوە ھەر کەسێکی ڕاستەقینە کە ئارەزووی قازانج کردن لەو بازاڕە بکات، بە ھیچ نرخێک دەچێتە بازاڕەوە (بە کەمترین تێچوون).
• زانیاری تەواو : نرخ و کوالیتی ھەموو بەرھەمەکان بە ھەموو پیشەسازو بەکاربەرەکان ناسراوە.
• ھیچ ڕامەیەک نییە بۆ ئاڵوگۆڕکردن: کڕیاران و فرۆشیاران ھیچ ڕمووچێک بۆ ئەنجامدانی ئاڵوگۆڕەکانیان ئەنجام نادەن.
• قازانجی ماکسیمیزبوون : ئامانجی کۆمپانیاکان لەم جۆرە بازاڕانەدا، زیادکردنی قازانجە. ئەمەش کاتێک ڕوودەدات کە تێچوونی پەراوێزی یی مەبەرستیی یەکسان بێت بە داھاتی پەراوێزی خۆیان و یەکسانن بە نرخی بەرھەم. بۆیە ھیچ دەزگایەک ناتوانێت لەم جۆرە بازاڕانەدا قازانجێکی ئابووری بکات.
• بەرھەمە ھۆمۆجینۆسەکان : لەم جۆرە پێکھاتەی بازاڕەدا تایبەتمەندی ھەموو بەرھەمەکانی ناو بازاڕ لەگەڵ گۆڕانی دابینکەر ناگۆڕێ و وا دادەگرێت کە ھەموو دابینکەرەکان بە ھەمان تایبەتمەندییەوە بەرھەم پێشکەش بکەن.
• نەبوونی تەبانییە و سازشکردن : لەم بازاڕەدا ھیچ تەبانییەک لە نێوان بەرھەمھێنەران یان بەکاربەردا نییە، کە ئەمەش بەھۆی فرەبوونیانەوە لەم بازاڕەدا.

لەم جۆرە بازاڕەدا وا دادەگرێت کە ھەر دەزگایەک، بە دەستگەیشتنی ئاسان بە تەکنەلۆژیای بەرھەمھێنانی بەرھەم، دەتوانێت بە خێرایی و بە ئاسانی بچێتە ناو ئەم بازاڕەوە. لە ڕاستیدا ئەمە تایبەتمەندییەکە کە وا دەکات ھیچ سازش و تەبایەک لەم جۆرە بازاڕەدا ئەنجام نەدریت. ھەروەھا ئەم تایبەتمەندییە وادەکات ھیچ دەزگایەک لەم جۆرە بازاڕەدا ھێزی بازاڕی تێدا نییە.

ئاستی ئەدا

لەم جۆرە بازاڕەدا جگە لە حاڵەتەکانی کاڵای گشتی و کاریگەرییە لاوەکییەکانی ھەر ھاوسەنگییەک لە بازاڕی تەواو پێشبڕکێدا، بیم بیمی. بە وتەیەکی تر ھەر زیادکردنێک لە پەسەندکردن بۆ ھەر بەکاربەرێک بە بێ کەمکردنەوەی کەمکردنەوەی لێکەوتوانی کەسانی تر نابێت. ھەروەھا بە بیینگ بە (behering) دەگوترێت کە لە شیوازێکی کۆمەڵایەتی بە وتەیەکی تر دەکرێت بلێین کاراترین دۆخی پێکھاتە لە بازاڕدا ھەمان پێکھاتەیە کە ھەر ھاوسەنگییەک لە باری کەمی یەکەدا گونجاو بێت و ھیچ دەزگایەک توانای ئەوەی نەبێت قازانجی ئابووری بکات.

ڕێگەی جیاواز

لە ڕووی مێژوویییەوە لە ئابووری نیۆکلاسیکدا دوو ڕێگەی جیاواز لە بازاڕی تەواو پێشبڕکێدا ھەیە. یەکەم نزیکبوونەوە لەسەر ئەو ڕاستییە سەرچاوەی دەکەوێ کە ھەموو دەزگایەک توانای کاریگەری لەسەر نرخەکان نییە. ئەمەش بەو ڕاستییە دەگەرێتەوە کە قەبارەی ھەر پیشەسازێک یان بەکاربەرێک ئەوەندە بچووکە کە بوون یان نەبوونیان بە نرخی ھاوسەنگی بێ کاریگەر بێت. نزیکبوونەوەی دووەمی کێبڕکێی تەواو لەسەر ئەو ڕاستییە سەرچاوەی دەگرێ کە دەزگاکان ھەوڵ دەدەن بە بەکارھێنانی دەرفەتی ئاڵوگۆڕ و کەمکردنەوەی کاتی ئاڵوگۆڕ قازانج بکەن. تا ئەم ئاڵوگۆڕانە خێراتر ڕووبدات، بازاڕەکان زیاتر پێشبڕکێ دەکەن. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە تا بازاڕ لەژێر ئەم پێناسەیەدا زیاتر پێشبڕکێ بکات، خێراتر نرخی تێکڕای بازاڕ خۆی دەگۆڕێ بۆ دابینکردن و خواست، بەدوایدا نرخێک یەکسان دەبێت بە تێچوونی پەراوێز.

در این ڕوویکرد، ڕقابت کامل، بدین معنی است کە این تطبیق در سریعتر زمان ممکن اتفاق می افتد. امروزە، ڕوویکرد غالب در تعریف بازار ڕقابت کامل، ڕوویکرد اول است کە در آن تمام بنگاەھا قیمت پذیر در نظر گرفتە می‌شوند. البتە بە این نوع ڕوویکرد، انتقادات فراوانی وجود دارد مبنی بر کە برخی از فروض آن با واقعیت‌ھای بیرونی فاصلە زیادی دارند. فرض ھمگن بودن محصولات، آزاد بودن ورود بە بازار، دسترسی آسان بە تکنولوژی، وجود اطلاعات کامل از قیمت و کیفیت کلیە محصولات و سایر فروض با واقعیت سازگاری ندارند کە این موضوعات موجب تکمیل این نظریات شدەاست.

پێشبرکێی پاوانخواز (Monopolistic Competition)

پێشبڕکێی تایبەت شێوازێکی تری پێکھاتەی بازاڕە کە ژمارەیەکی زۆر لە پیشەگەران بەرھەمەکانیان بە جیا لە یەکتری بازاڕ دەکەن. (ئەم بەرھەمانە وەک یەکن، بەڵام لە ھەندێک حاڵەتدا وەک جۆر، براند و . . ئەوان جیاوازن لە کێبڕکێی تایبەت دا کۆمپانیاکان دەتوانن لە کورتماوەدا وەک مۆنۆپۆلەکان بنۆشن و قازانج بکەن بە بەکارھێنانی ھێزی بازاڕ، بەڵام لە درێژخایەندا کۆمپانیاکانی تر دەچنە ناو بازاڕەوە و بە ئەنجامدانی جیاکاریلە بەرھەمەکاندا دەبێتە ھۆی تەواو بوونی کێبەرکێ لە بازاڕدا و بە زیادکردنی ژمارەی کۆمپانیاکان ناتوانن قازانجی ئابووری بکەن. زۆر جار مۆدێلی پێشبڕکێی تایبەت بۆ پیشەسازییە مۆدێلەکان بەکاردەھێنرێ. Edward hasting chambrlin پێشبرکێی پاوانخواز لە ساڵی ١٩٩٣ خستەرو. بازاڕەکانی پێشبڕکێی تایبەت ئەم تایبەتمەندیانەی خوارەوەیان ھەیە:

• لە بازاڕدا چەندین پیشەگەر و ژمارەیەکی زۆر لە بەکارھێنەران ھەن، بەڵام ھیچ دەزگایەک ناتوانێت بە تەواوی کۆنترۆڵی نرخی بازاڕ بکات
• بەکارھێنەران بۆیان ڕوون بووکەھیچ جیاوازییەکی نرخ لەنێوان بەرھەمی پێشبڕکێکاراندا نییە
• کەم کۆسپ ھەیە بۆ چوونە ژوورەوە و چوونە دەرەوە لە بازاڕ.
• پیشەگەران پلەی کۆنترۆڵی لەسەر نرخی بازاڕ ھەیە

تایبەتمەندییە درێژخایەنەکانی پێشبڕکێی تایبەت لە ڕکابەری تەواو دەچێت. بەڵام لە کێبڕکێی تایبەتدا کاڵاکان ناتەبان بەڵام لە پێشبڕکێیەکی تەواودا ھەموو کەلوپەلەکان ھاوڕەگەزن لەم حاڵەتەدا کۆمپانیا دەتوانێت لە کورتماوەدا دەسکەوتی ئابووری بەدەست بھینە. بەڵام لەدرێژخایەندا بەھۆی زۆربوونی ڕێژەی بەرھەمھێن و کەمبوونی خواست و بەرزبوونەوەی تێکڕای تێچوونی تێکڕایی، قازانجی ئابووری کۆمپانیاکان بەرەو سفر دەچێت. لەم حاڵەتەدا ھەندێک جار بەھۆی دڵسۆزی کڕیارەوە بۆ براندێکی دیاریکراو، کۆمپانیا دەتوانێت بەبێ کەمکردنەوەی کڕیارەکانی نرخەکانی زیاد بکات. ئەمەش بەو مانایە دێت کە چەماوەی داواکاری کۆمپانیاکە لێژێکی بەرەو خواری ھەیە، بە پێچەوانەی دۆخی تەواو ڕکابەری.

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی پێشبڕکێی تایبەت

تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی پێشبڕکێی تایبەت ئەمانەن:

• جیاوازی لە بەرھەمەکاندا: لە حاڵەتی پێشبڕکێی تایبەت، بەرھەمی پیشەسازان جیاوازییان لەگەڵ یەکتر ھەیە، بەڵام بەو ڕادەیە نا کە جێگرەوەی تەواویان لە ناودەبرێت لە ڕاستیدا نرخی بەرزو نزمی خواست لە نێو کاڵاکان ئەرێنی دەبێت لە ڕاستیدا، کاڵاکان جێگرەوەیەکی تەواو نەکراون کاڵاکان ھەمان کرداریان ھەیە و لە جۆری، ڕواڵەت، براند، ناوبانگ و. ئەوەیە
• ئازادی چوونە ژوورەوە و چوونە دەرەوە لە بازاڕ لە درێژخایەندا : لە حاڵەتی پێشبڕکێی تایبەتدا، ئازادی چوونە ژوورەوە و چوونە دەرەوە لە درێژخایەندا ھەیە. ھەر کۆمپانیایەک بییەوێت بچێتە ناو بازاڕبۆ قازانج دەتوانێت بە بەرھەمی ناوازەی خۆی بچێتە ناو بازاڕەوە، یان ھەر کۆمپانیایەک نبێت توانای داپۆشینی تێچووەکانی ھەبێت، دەتوانێت بە ھیچ نرخێک لە بازاڕ بچێتە دەرەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە کە ھیچ تێچوونێکی نقوم (Sunk cost) بوونی نییە.
• سەربەخۆیی لە بڕیارداندا : کۆمپانیاکان لە حاڵەتی پێشبڕکێی تایبەت دەتوانن ھەر بڕیارێک سەبارەت بە دابینکردنی کاڵاکانیان بە سەربەخۆیی بۆ بازاڕ بدەن و ھیچ باکی بەوە نییە کە بڕیارەکەیان چ کاریگەرییەکی لەسەر ڕکابەرەکان دەبێت. لەڕاستیدا کۆمپانیاکان ھەر جۆرە کردەوەیەک ئەنجام دەدەن بەبێ ئەوەی ترسیان لەوە زیاتر بێت ھێزی بازاڕ : کۆمپانیا پێشبڕکێیە تایبەتەکان ھەندێک ھێزی بازاڕیان ھەیە. ھێزی بازاڕ واتە کۆمپانیا کۆنترۆڵی بەسەر مەرجەکانی ئاڵوگۆڕەکانی ناو بازاڕدا ھەیە. ھەر کۆمپانیایەک دەتوانێت نرخەکەی زیاد بکات، بەبێ ئەوەی کڕیارەکانی کەم بکات. ھەروەھا کۆمپانیاکە دەتوانێت نرخەکانی دابەزاندنی بێ ڕکابەرییەکی زۆر لە نێوان ڕکابەرەکاندا ھۆکاری بوونی ھێزی بازاڕ بۆ کۆمپانیاکان، بوونی بەربەست نییە بۆ ئەوانەی تر دەچنە بازاڕەوە. ھۆکاری ھێزی بازاڕ بۆ کۆمپانیاکان لەم جۆرە بازاڕە ئەوەیە کە دەتوانن بەرھەمەکانیان بفرۆشن بە دروستکردنی جیاکاری لەگەڵ بەرھەمەکانی تردا. ھۆکارێکی تری بەھێزی بازاڕ بۆ کۆمپانیاکان ئەوەیە کە ژمارەی ڕکابەرەکانی ناو بازاڕ لەکورتماوەدا زۆر نییە.
• زانیاری تەواو: لەم حاڵەتەدا کڕیارەکان بە تەواوی دەزانن چ کاڵایەک ھەیە؟ لەکوێ پێشکەش دەکرێت؟ کاڵاکان چ جیاکارییەک لەگەڵ یەکتردەکەن؟ نرخەکەی چییە؟ و ھەروەھا دەزانن کە ئایا کۆمپانیاکە قازانج دەکات و تا چەند؟

ئاستی ئەدا

لە بازاڕەکانی پێشبڕکێی تایبەت، ناکارامەیی ھەیە ئەم ناکارامەییە بۆ دوو ھۆکار دەگەڕێتەوە. یەکەم، لە دۆخی گونجاودا، کۆمپانیاکە نرخێک دیاری دەکات کە لە تێچووەکانی پەراوێزی خۆی بەرزتر بێت. کۆمپانیا پێشبرکێی تایبەت قازانجەکانیان زیاد دەکەن کاتێک تێچوونەکانی پەراوێزی یان یەکسانە بە داھاتی پەراوێزی (MR=MC). لەوەتەی کەلێژی چەماوەی داواکاری کۆمپانیاکە لەم حاڵەتەدا ڕیشی ھەیە، ئەمە مانای ئەوەیە کە کۆمپانیاکە توانای دانانی نرخێکی لەسەروو مۆدی MC دەبێت. لەم حاڵەتەدا ھەندێک زیادەی بەکاربەر و بەرھەمی زیادە لە دەست دەچێت. ھۆکاری دووەم ناکارامەیی ئەوەیە کە کۆمپانیاکانی ناو پێکھاتەی پێشبڕکێی قۆرخکردن لەڕاستیدا سەرەڕای توانای زیادە کار دەکەن، لەو حاڵەتەدا زۆرترین بەرھەمی قازانجی کۆمپانیاکە کەمترە لەو بڕەی کە لە کەمترین تێکڕای تێچوونی مۆدی (AC) دا ڕوودەدات.

نموونەی دۆخی بازاڕی پێشبڕکێی تایبەت بازاڕی کەرەستەکانی بیناسازییە لە ئێران، کە ژمارەی پیشەسازان و ژمارەی بەکاربەرەکان بەرزە و ھەر پیشەگەرێک نیشانەی بازرگانی و کوالێتی و نرخی خۆی ھەیە

قۆرخکاری فرەلایەنە

لە ئابووریدا قۆرخکاری فرەلایەنە دۆخی پێکھاتەی بازاڕە کە کەم بەرھەمھێنەر تێیدا زاڵن بەسەر بازاڕیان یان پیشەسازییەکی تایبەتدا. ئۆلیگۆپۆلی لە یۆنانیدا لە پلورالی دوو وشە دا دێت کە ئۆلیگۆی واتە نزم و پۆلین واتە فرۆشتن. چونکە کەم پیشەگەر ھەیە زاڵ بێت بەسەر بازاڕدا و ھەر یەکێکیان ئاگاداری چالاکی پیشەگەرانی تر بێت بڕیاری یەکێکیان کاریگەری لەسەر بڕیارەکانی ئەوانی تر دەبێت و کاریگەری لەسەر بڕیارەکانیان ھەیە لەم حاڵەتەدا پلانی ستراتیژی لەلایەن ھەر یەکێکیانەوە ئەوە دەخوازێت کە وەڵامی ھەر ڕکابەرێک بە باشی لەبەرچاو بگیرێت پێشبڕکێ لە فەزای پاوانکاریی فرەلایەنەدا دەکرێت لە مەودایەکی فراوانی بەرھەمی جیاوازدا جێ بگرێت لەم بارودۆخانەدا، کۆمپانیاکان لەوانەیە چالاکی سنوورداری وەک تەبانییەکردن، دابەشکردنی بازاڕ و … ئەنجام بدات و سنوورداری بەرھەمھێنان بکات و نرخ بەرز بکاتەوە، کە بەشێکی بە مەرجەکانی تەواو بوون دروست دەبێت کە لەوێ ڕێککەوتنێکی فەرمی بۆ ئەو جۆرە تەبانییە ھەیە، ئەم پراکتیزەیە بە کارتێڵ ناسراوە.

کۆمپانیاکان زۆرجار تەبادەکەن بۆ جێگیرکردنی بازاڕی ناسەقامگیر بۆ کەمکردنەوەی مەترسی ەبۆماوەیی وەبەرھێنان و بەرھەمھێنان لەم جۆرە بازاڕانەدا. زۆربەی کات لە زۆربەی وڵاتان دا سنووردارکردنی یاسایی لەسەر ئەو جۆرە تەبانییە ھەیە حکوومەتەکان ھەوڵدەدەن ڕێگری بکەن لە تەباکردنی لەو جۆرە لە ھەندێک پیشەسازی و بازاڕدا لە بارودۆخەکانی تردا، پێشبڕکێ لە نێوان فرۆشیارەکاندا لە قۆرخکاریی فرەلایەنەدا دەتوانێت ئەوپەڕی بێت، دەبێتە ھۆی دابەزاندنی نرخ و بەرزبوونەوەی بەرھەم. ئەم مۆدە دەتوانێت ببێتە ھۆی دروستکردنی ئەدای تەواو بازاڕ ھاوشێوەی پێشبڕکێی تەواو. ئەم پێشبڕکێیە ھەندێک جار زۆر لەوە توندترە کە لەو بارودۆخانەی کە ژمارەی بەرھەمھێنەرانی بازاڕ لە دۆخی پاوانکاری فرەلایەنە دا گەورەترە. لە ئابووریدا گفتوگۆی قورس لە تیۆری یاری دا بۆ شیکردنەوەی ھەڵسوکەوتی پاوانکاریفرەلایەنە بەکار دەھێنرێ.

تایبەتمەندییەکانی قۆرخکاری فرەلایەن

• زۆرترین مەرجەکانی قازانج: لە بازاڕێکی قۆرخکاری فرەلایەندا، ھەر کاتێک داھاتی پەراوێزییەکسان بوو بە تێچوونی پەراوێز، قازانج زیاد دەبێت.
• توانای ڕێکخستنی نرخ : کۆمپانیاکانی پیشەسازی لە بازاڕی قۆرخکاری فرەلایەنەدا ڕێکخەری نرخن و وەک ئەوە نییە کە نرخدانان وەک بازاڕی تەواو پێشبڕکێ بێت.
• چوونەژوورەوە و دەرچوون: بەربەستەکانی چوونە ژوورەوە لەم حاڵەتەدا زۆر گەورەن. گرنگترین کۆسپەکانی ئەم حاڵەتەش پاشەکەوتی پێوەرو داھێنان و دەستڕاگەیشتن بەتەکنەلۆژیای ئاڵۆزو گرانبەھاو چالاکییە ستراتیژییەکان نکە لەلایەن کۆمپانیا قۆرخکراوەکانەوە ئەنجامیاندەدات بۆ ڕێگرتن و لەناوبردنی کۆمپانیا دەرکەوتووەکان لەبازاڕدا.
• ژمارەی کۆمپانیاکان : لەم حاڵەتەدا ژمارەی کۆمپانیاکان ئەوەندە کەمە کە چالاکی کۆمپانیایەک کاریگەری لەسەر کۆمپانیاکانی تر ھەیە.
• قازانجی درێژخایەن: کۆمپانیا فرەلایەنە قۆرخکارییەکان دەتوانن قازانجی نائاسایی درێژخایەن بکەن. ئەو ئاستەنگە زۆرەی کە ڕووبەڕووی تازەھاتووەکان دەبێتەوە ڕێگرن لە چوونە ناو بازاڕ و نزیککردنەوەی سوودە ئابوورییەکانی پاوانکاران لە سفر
• جیاکاری لە بەرھەمەکاندا : لەم جۆرە بازاڕانەدا ڕەنگە بەرھەمەکان ستاندارد بکرێن، وەک پۆڵا یان ڕەنگە لە یەکتری جیابن وەک ئۆتۆمبێل.
• زانیاری تەواو : لەم حاڵەتەدا کۆمپانیا قۆرخکراوەکان زانیاری تەواویان ھەیە لەسەر تێچوون و کاری داواکارییان، بەڵام ڕەنگە زانیاری تەواویان نەبێت لەسەر کۆمپانیاکانی تر. کڕیاران زانیاری تەواویان لەسەر نرخ و کوالیتی بەرھەمەکان نییە
• پشت بەستن بە یەک : تایبەتمەندییە دیارەکانی بازاڕی پاوانکاری فرەلایەنە بوونی پشت بەستنە بە یەک بوون تێدا. بە زۆری چەند کۆمپانیایەکی گەورە لەم جۆرە بازاڕانەدا ھەن ھەموو کۆمپانیایەک ئەوەندە گەورەیە کە ئەدای کار دەکاتە سەر بارودۆخی بازاڕ. بۆیە کۆمپانیا کێبڕکێکارەکان ئاگاداری ئەدای ئەو کۆمپانیایەی ترن و وەڵامی دروستی ئەدای ئەو یان دەداتەوە

واتە ھەر کۆمپانیایەک بۆ ئەوەی ھەر کارو کردەوەیەک لە بازاڕدا ئەنجام بدرێت، دەبێت وەڵامی ڕکابەرەکانیشی لەبەرچاو بێت و بەپێی وەڵامەکانیان چالاکییەکانیان ڕێک بخستێت. بۆ نموونە ئەگەر کۆمپانیایەک بڕیاری دا بەدابەزاندنی نرخی بەرھەمەکانی، دەتوانێت مەزەندەی ئەوە بکات کە ڕکابەرەکانی ھەروەھا نرخی بەرھەمەکانیان زیاتر دابەز دەکات، ئەوەش دەبێتە ھۆی کێبڕکێیەکی توند لە نرخدا. یان ئەگەر کۆمپانیا بییەوێت نرخی بەرھەمەکانی زیاد بکات، دەبێت مەزەندەی ئەوە بکات کە ڕکابەرەکان نرخی بەرھەمەکانیان زیاد یان کەم دەکەن. ئەمەش ڕەنگدانەوەی بەرزی پلەی سەربەخۆیی نێوانە لە بازاڕەکانی قۆرخکاری فرەلایەنەدا، کە لە پێکھاتەکانی تردا بوونیان نییە

نموونەی بازاری قۆرخکاری فرەلایەنە لە ئێران پیشەسازی ئۆتۆمبیلە، کە کەم بەرھەمھێنەر و ژمارەیەکی زۆر لە بەکاربەر ھەیە.

پاوانکاری تەواو(Monopoly)

لە یۆنانیدا مۆنۆس(monos) واتە " تاک " و پۆلەین(polein) واتە بۆ فرۆشتن. لە باری ئابووریدا قۆرخکاری لە حالەتێکدایە کە کۆمپانیایەک کۆنترۆڵی تەواو و تەواوی ھەیە بەسەر بەرھەم یان بەرھەمێکی تایبەت و دەتوانێت بەربەستێک بۆ کۆمپانیاکانی تر دروست بکات بۆ چوونە ناو بازاڕەوە. قۆرخکاری لە نەبوونی کێبڕکێی ئابووری لە نێوان کاڵای ناوبەڕست دروست دەبێت. لەم حاڵەتەدا قۆرخکاری ڕێکخەری نرخە و ھێزی تەواوی بازاڕی ھەیە. لەبەر ئەم ھۆیە، پاوانکاری بە زۆری کاڵایەکی کەمتر بەرھەم دەھێنێت و بە نرخێکی زیاتر دەفرۆشێت و ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی کە سوودی ئابووری بۆ ی ھەبێت. مۆنۆپۆلی ھەم بە شێوەیەکی سروشتی و ھەم لە تێکەڵکردنی ستوونی و ئاسۆیی ڕوودەدات. لە ھەندێک وڵاتدا یاسای پێشبڕکێ ھەیە کە سنوور بۆ پاوانکردن ناچار دەکات قۆرخکاری لە بازاڕی باڵادا دژی یاسا نییە. لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک لەچالاکییەکانی کۆمپانیای مۆنۆپۆلکردن بۆ ژینگەی بازرگانی نەشیاوە و بەیاسای دژە قۆرخکاری ڕێگرییان لێدەکرێت.

ھێزی بازار

ھێزی بازاڕ توانای کاریگەری لەسەر پەیوەندی و مەرجەکانی ئاڵوگۆڕلەبازاڕدا ھەیە، تا نرخی بەرھەم لەلایەن کۆمپانیای قۆرخکارەوە ڕێکدەخرێت. (نرخ بە مەرجێ پێشبڕکێی تەواو لەلایەن بازاڕەوە نەسەپێنرێت). ھەرچەندە ھێزی بازاڕی پاوانکاری یی بەرزە، بەڵام پاوانکاریی لەلایەن بەرەی داخوازی ی بازاڕەوە سنووردارە. ئێکسلۆوسیڤستێک ڕوو لە لێژییەکی نێگەتیڤ دەکات لەسەر چەماوەی داواکاری، نەک چەماوەی تەواو نەسووتەین. لەگەڵ ئەوەی لە مێشکدا نرخی بەرزبوونەوەکە ھەر چییەک بێت، پاوانخواز ژمارەیەک کڕیاری خۆی لە دەست دەدەن . [٣]

ھۆیەکانی دەسەڵاتی پاوانخواز

ھێزی بازاڕی پاوانخواز بەھۆی ئەو ئاستەنگانەوەیە کە لە ڕێگای ڕکابەرەکانی تر دروست دەکات کە دەچنە ناو بازاڕەوە یان توانای کێبڕکێکردن لەگەڵ ڕکابەرەکان. بەگشتی سێ جۆر بەربەست ھەیە بۆ چوونە ناو بازاڕەوە.

• بەربەستی ئابووری
• بەربەستی یاسایی
• ئاستەنگی بە ئەنقەست

ھەر یەکێک لەم کۆسپانە لە خوارەوە باس دەکرێت.

بەربەستی ئابووری

بەربەستە ئابوورییەکان بریتین لە:

• پاشەکەوت لە پێوەر: مۆنۆپۆلەکان دەتوانن بە بەرھەمھێنانی بەکۆمەڵ و قەبارەی گەورەی بەرھەمھێنان تێچوونەکانیان کەم بکاتەوە. ھەروەھا مۆنۆپۆلەکان دەتوانن نرخەکانیان دابەزبکەن لە تێچوونی کارپێکردنی تازەھاتووەکان و پاڵپێوەنانیان بۆ دەرەوەی پیشەسازی.
• پێداویستی وەبەرھێنان: پرۆسەکانی بەرھەمھێنان پێویستی بە وەبەرھێنانی سەرەتایی بەرز ھەیە یان نرخی بەرزی R&D سنوورداری ژمارەی ئەو کۆمپانیایانە دەکات کە دەچنە ناو پیشەسازییەوە. ھەروەھا تێچوونی زۆر زەحمەت دەکات بۆ کۆمپانیا بچووکەکان بچنە ناو پیشەسازییەوە و گەشەیان پێبکەن
• نایابی تەکنەلۆژی : قۆرخکاری ڕەنگە باشتر بتوانێت باشترین تەکنەلۆژیای گونجاو لە پرۆسەی بەرھەمھێنانی بەرھەمدا پەیدا بکات و بەکاری بھێنێت ، لەکاتێکدا تازەھاتووەکانی تری پیشەسازی ناتوانن ئەم تەکنەلۆژیایە بەکار بھینن.
• نەبوونی کاڵای جێگرەوە: سەرکەشییەک بەرھەمێک دەفرۆشێت کە ھیچ جێگرەوەیەکی نزیکی بۆ نییە. نەبوونی کاڵای لاوەکی دەبێتە ھۆی نەگۆڕینی بەرھەمەکان، کە دەبێتە ھۆی ئەوەی قۆرخکارییەکان بۆ دەستکەوتنی ئابووری ئەرێنی بەدەست بھێنن.

بەربەستی یاسایی و یاسایی

مافی یاسایی دەتوانێت لە بازاری بەرھەمدا دەرفەت بۆ قۆرخکارییەکان بڕەخسێنێت. مافی تایبەتمەندی ھزری، لەوانە داھێنەکان و مافی چاپ، ڕێگە بە قۆرخکارییەکان دەدات کە کۆنترۆڵی بەرھەمھێنان و فرۆشتنی ھەندێک بەرھەمی دیاریکراو بکەن. مافی موڵکێتی فیکری ڕێگە بەکۆمپانیا دەدات زاڵ بێت بەسەر ئەو ماددانەی کە پێویستە بۆ بەرھەمھێنانی ھەندێک بەرھەمی دیاریکراو.

ئاستەنگی بە ئەنقەست

کۆمپانیایەک کە دەیھەوێت لە بازاڕدا قۆرخی بکات، چەندین چالاکی بە ئەنقەست ئەنجام دەدات بۆ نەھێشتنی ڕکابەری و دەرچوون لە ڕکابەرەکان لە بازاڕ. ئەم جۆرە چالاکیانە بریتین لە تەباکردن و لۆبیکردنی ڕێکخراوە حکومی و حکومییەکان و بەکارھێنانی بەزۆر.

مۆنۆپۆلی سروشتی

یەکێک لە مۆدی سەرکەشی یی سروشتییە کۆمپانیای قۆرخکاری سروشتی کۆمپانیایەکە کە لە مەودای بەرھەمھێناندا لە مەودای بەرھەمھێناندا کاری بەرھەمھێنانی زیادکردووە. قۆرخکاری سروشتی کاتێک ەکە تێکڕای تێچوونی بەرھەمھێنان لە کۆی گشتی خواستی بەرھەمدا کەم بێتەوە. «مەودای داواکاری بەرھەم» لەو شوێنەدایە کە تێکڕای تێچوون لە خوار چەماوە داواکارییەکە دایە. کاتێک حاڵەتی لەم جۆرە ڕوو دەدات، ھەمیشە دۆخی گونجاو کاتێکە کە کۆمپانیایەکی گەورە داواکاری تەواوی بازاڕەکە جێبەجێ بکات نەک چەند کۆمپانیایەکی بچووک لە بازاڕی دابینکەردا لەڕاستیدا نەبوونی دەستێوەردانی حکوومەت لەم جۆرە بازاڕانەدا بەشێوەیەکی سروشتی ڕێگا بۆ پاوانخواز دەکاتەوە. ھەمیشە ئەو کۆمپانیایانەی زووتر لەوانی تر چوونە ناو بازاڕەوە و خێرا گەشەیان کردووە دەتوانن مۆنۆپۆلی سروشتی دروست بکەن.

قۆرخکاری سروشتیش دەبێتە ھۆی ناکارامەیی لە بازاڕدا. باوترین میتۆدی بەکارھاتوو بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ مۆنۆپۆلی سروشتیدا دەرکردنی ڕێنمایییەکانی حکوومەتە. ڕێنمایییەکانی حکوومەت بەگشتی نەھێشتنی ئاڵۆزیی لەخۆ دەگرێت بۆ ئەوەی نرخی ئەو بەرھەمە لەبازاڕدا ڕێکبخەم بۆ ئەوەی نرخ کەم بکاتەوە و بەرھەمی پاوانکاری سروشتی زیاد بکات، زۆرجار ئەو دامەدانە ڕ نرخی تێکڕای تێچوون بەکار دەھێنێت . لەژێر «تێکڕای نرخ»، نرخ و بڕی بەرھەمەکەی بە یەکتربڕی تێکرای چەماوەی تێچوون و چەماوەی خواست دیاری کراوە. لەژێر ئەم میکانیزمەی نرخداناندا، چونکە نرخییەکسانە بەتێکڕای تێچوون، ھەر سوودێکی ئابووری پۆزەتیڤی لێ ببڕدریت. تێکڕای نرخی تێچوون تەواو نییە. چونکە دەبێت ئەنجومەنی یاسادانان تێکڕای تێچوونەکەی بخەمڵێنێ کە لە ھەڵە کردن بێ بەلاش نابێت.

قۆرخکاریی حکوومەتی داواکراو

قۆرخکاریدەوڵەت داوای فۆرمی پاوانکاری ئیمتیجالی دەکات کە تێیدا دەوڵەت ئیمتیازاتێکی تایبەت بە تاک یان کۆمپانیایەکی تایبەت دەدات تا تاکە دابینکەری ئەو بەرھەمە یان خزمەتبێت لە بازاڕدا، ڕکابەرە شاراوەکان بە یاسا یان ڕێسا یان میکانیزمەکانی تری حکومی ئیبدامی لە دەرەوەی بازاڕ دەھێڵدرانەوە. مافی چاپ و داھێنانەکانی مافی داھێنان داوای نموونەیان کردووە لە قۆرخکاری دەوڵەت.

پیشەسازی توتن لە ئێران نموونەی ەکە لە کۆی پاوانکاری. لەم حاڵەتەدا حکوومەت بەتەواوی بەشدارە لەکۆنترۆڵکردنی خستنەڕوو و نرخی بەرھەمەکان.

مۆنۆپۆلی تەواو لەسەر داواکاری (Monopsony)

وشەی مۆنۆپسنی وشەیەکی یۆنانییە و لە کۆی دوو وشەی مۆنۆس واتە تاک و ئۆپسۆنی واتە بۆ کڕین پێکھاتوون. قۆرخکاریی تەواو لە بەرەی خواستدا دۆخی پێکھاتەی بازاڕە کە تێیدا تەنیا یەک کڕیار و ژمارەیەکی زۆر لە فرۆشیاران ھەیە.

وەک قۆرخکردنی لایەنی دابینکردن، ئەم مۆدە بێ دەسەڵاتییە و ھیچ کێبڕکێیەکی تەواو لەم حاڵەتەدا نییە. بەو جۆرەی کە تەنیا کڕیاری ئەو بەرھەمە لە بازاڕدا (Monopsonist)، دەکرێت مەرجەکانی مامەڵە بەسەر دابینکەردا بسەپێنێ. وەک ئەو مەرجانەی کە قۆرخکردنی لایەنی دابینکاری کۆنترۆڵی بازاڕ دەکات و مەرجی مامەڵەکان بەسەر بازاڕدا دەسەپێنێت . ھەروەک چۆن دەستەواژەی دەسەڵاتی پاوانخواز لە مۆدی پاوانکاری لایەنی دابینکردندا ھەبوو، دەسەڵاتی پاوانکاریش لە بەرەی داخوازیدا ھەیە.

نموونەی ئەمە بازاڕی گەنمە لە ئێراق کە بەرھەمی گەنمی زۆری تێدا ھەیە، بەڵام تاکە کڕیار حکوومەتە.

قۆرخکاری فرەلایەنە لە بەرەی داواکاری(Oligopsony)

لە یۆنانیدا ئۆلیگۆ واتە نزم و ئۆپسۆنی واتە بازاڕکردن. قۆرخکاریفرەلایەنی لایەنی داواکاری دۆخی بازاڕە کە ژمارەی کڕیاران لەبازاڕدا کەمە، لەکاتێکدا دەکرێت ژمارەی فرۆشیارەکان زۆر بێت. ئەمە بە زۆری لە بازاڕی ھۆکارەکانی بەرھەمھێناندا (بە تایبەت سەرچاوە مرۆیییەکان) ڕوو دەدات کە کەم کۆمپانیا بۆ بەدەستھێنانی فاکتەری بەرھەمھێنان کێبڕکێ لەگەڵ یەکتر دەکەن.

سەرچاوەکان

1. Body of Knowledge on Infrastructure Regulation ئارشیڤ کراو لە ٢٧ جوون ٢٠٠٩ توسط Wayback Machine “Market Structure: Introduction. ”
2. Monopolistic Competition. Encyclopedia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390037/monopolistic-competition
3. Mas‐Colell, Andreu, Michael D. Whinston & Jerry R. Green: Microeconomic Theory; Oxford University Press;1995