مەترسیەکانی پیسبونی ھەوا
پیسبوونی ھەوا روودەدات کاتێک مەترسیەکی لە رادەبەدەر لە لایەن دەستەی پێنجینەی گازەکان کە بریتین لە (CO2,CO,SO2,NO,CH4,CFC Radon,etc.),وە ھەروەھا گەردی ( ئەندامی و نا ئەندامی) لەگەل گەردی زیندەوەری کە زیندەوەران پێشکەش بە زەوی دەکەن کە ئەمەش دەبێتە ھۆی نەخۆشی (ھەستیاری و مردنی کت و پڕ ) بۆ مرۆڤەکان وە ھەروەھا مەترسیدارە بۆ زیندەوەرە زیندووەکان وەکوو ئاژەڵەکان و خۆراکە دانەوێلەکان وە ھەروەھا دەبێتە ھۆی تێکشکانی سروشت یاخود بنیاتنانی ژینگەیی . پیسبوونی ھەوای ناوەوە شارستانیەتی ھەژار وە ھەروەھا جۆرێیەتی ھەوا وەکو دوو لە خراپترین پیسبوونە ژەھراویەکان کە کێشەکە لە ساڵی ٢٠٠٨ کە لە فێرگەی ئاسنگەری خراپترین پیسبوونی شوێنی جیھانی و پیسبوونی ھەوای دەرەوە تەنیا ھۆکار ٢.١ بۆ ٤.٢١ ملیون بۆ ھەر دەقەیەک ئەوا راپۆرت دەکرێ بە مردنی ساڵانە لە جیھان بە پێی رێکخراوی تەندروستی جیھانی لە ساڵی ٢٠١٤ کە وا راپۆرت کراوە پیسبوونی ھەوا لە ساڵی ٢٠١٢ کە بۆتە ھۆی مردنی ٧ ملیون مرۆڤ لە جیھاندا خەملێندراوە کە توندی دووپاتکراوەتەوە لە لایەن بریکاری ئەندازیارانی جیھانی.[١]
پیشاندان
دەستکاری
.jpg)
مەترسییەکانی پیسبوونی ھەوا کە بریتییە لە ڕێژەی مەترسی پیسکەرەکان وە ھەروەھا پێشاندانی پیسکەرەکان و پێشاندانی پیسبوونی ھەوا دەتواندرێ پەیوەندی بە ھەر تاکی کەسەوە بکرێ بۆ کۆمەلەیەکی باوەرپێکراو بۆ نموونە (گەرەک-شوێنی نیشتەجێ مندال لە وڵاتان) یاخود بۆ دانیشتوان بۆ نموونە کەوا دەتوانین ھەژماری بکەین بۆ پێشاندانی ڕێژەی مەترسییەکان لەسەر پیسبوونی ھەوا بۆ جوگرافیای زەوی کە پێکدێت لە بەشی جیاواز بەشێکی بچووکی ژینگە وە ھەروەھا تەمەنی کۆمەلەکە کە ئەمەش دەتوانین ھەژماربکەین وەکوو پێشاندانی ھەڵمژین کە دەتوانرێ وەکوو قەرزی رۆژانە پیشانبدرێ بە رێکخستنی جیاواز بۆ نموونە جیاوازی بەشێکی کەم لە ژینگەکە بەشی ناوەوەی وە دەرەوەی وە پێشاندانی پێویستی کە بەشی جیاواز لە تەمەن و کۆمەلەی ئامار و تایبەتمەندی خەلک بە تایبەتی (مندالی تازە لەدایکبوو-مندال-ئافرەتی دووگیان) وە ھەروەھا بەشە گروپی ھەستیار وە پێشاندانی پیسبوونی ھەوا کە دەبێ خەستی ناوەند بێت لە پیسبونی ھەوا لەگەل رێزگرتن لە کات بەفیرۆدان وە رێکخستنی ھەر بەفیرۆدانێک بۆ ھەر بەشە گروپێکی رێکخستن وەک (یاریکردن-چێشتلێنان-خوێندنەوە-کارکردن-کات سەرفکردن لە کاتی ھاتووچودا).
تایبەتمەندی هەوا لەناو خانو و بالەخانەکان
دەستکاریکەمی ڕێژەی ھەوا گۆرکێی بەشی ناوەوەی پیسبوونی ھەوا لەوکاتەدا زۆربەی مرۆڤەکان کەوا چەند گازێک بەکاردێنن لەوانە (رادۆن گاز-کارسینۆجین) کە دەبێتە ھۆی شێرپەنجە کە دەردەدرێ لە لایەن زەوی و لە شوێنیکی گەمارۆدراو لە ناو خانووەکان. ماددەکانی خانوەکان کە پێکدێن لە فەرش و وردە دار کەوا فۆرمەئەلدیھایدی گاز دەکەنە دەرەوە .بۆیەکان لەگەل تواوە بۆ بەدەستێنانی پێکھاتەی ئەندامی ھەڵچوو (VOCs)وەکو بۆیەی وشکی رەساسی دەتوانێ بەرەو خراپ بوون بچێت و ببێت بە تۆز وە ھەڵدەمژرێ ،پیسبوونی ھەوا لەگەل ھەوای خاوێن دەوروژێن وە ھەروەھا بۆن کە فرێدەدرێتە دەرەوە وە کۆنترۆلکردنی ئاگری دار لە جێی ئاگردان و شوێنی ئاگر دەتوانین بە زیادکردنی بەشێک بایەخی جگەرە لە ھەوا لە ناوەوە و لە دەرەوە پیسبوون مردنی مرۆڤ لە ناوەوە لەوانەیە بەھۆی بەکارھێنانی مێش کوژ یاخود بڕژێنەری زیاتری کیمیاوی بە بێ بەکارھێنانی سیفەتی ھەوا گۆرکێ. کاربۆن مۆنۆکساید ژەھراویبوون دەبێتە ھۆی مردنی مرۆڤ کە زۆربەی جار بەھۆی کەموکورتی لە بۆری ھەوا چوونە دەرەوەی ھەوا ھەڵکێش یاخود بەھۆی سووتانی رەژوو لە ناوەوە یاخود لە بۆشاییەکی سنوردارکراو کە وەکوو چادر. کاربۆن مۆنۆکسایدی درێژخایەنی ژەھراویبوون بەھۆی ئەنجامی خراپ چاکردنی فرۆکەوانی لە بەستن و بنیاتنانی شتومەکی خۆماڵی ، وە بۆری ھەوا بۆ پاراستنی زێراب گاز وە ھایدرۆجین سەلکەت لە بەشی ناوەوە و دەرەوە. جلوبەرگەکان دەنێرن بۆ چوارە کلۆریدی ئیسیلین یان لە شلەی خاوێنکردنی وشکی دیکە بۆ چەند رۆژێک دوای پاکردنەوەی.
شارەکان
دەستکاری
پیسبوونی هەوا بەزۆری لە ناوچە گەورەکانی چڕ دانیشتوودا چڕبووەتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا کە شارەکان گەشەیەکی خێرایان بەخۆوە بینیوە و ڕێساکانی ژینگە تاڕادەیەک لاوازن یان نەبوون. شارنشینی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی خێرای مردنی پێشوەختە بەهۆی پیسبوونی هەوای مرۆیی لە شارە گەرمەکاندا کە بە خێرایی گەشە دەکەن. [٢] بەڵام تەنانەت ناوچە دانیشتووەکانی وڵاتانی پێشکەوتوو ئاستی ناتەندروست لە پیسبوون بەدەست دەهێنن، کە لۆس ئەنجلۆس و ڕۆما دوون نموونە.[٣]ساڵی ٢٠٠٢ و ٢٠١١ ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجەی سییەکان لە پەکین نزیکەی دوو هێندە زیادی کردووە. لە کاتێکدا جگەرەکێشان وەک هۆکاری سەرەکی شێرپەنجەی سییەکان لە چین دەمێنێتەوە، بەڵام ژمارەی جگەرەکێشان لە دابەزیندایە لە کاتێکدا ڕێژەی شێرپەنجەی سییەکان بەرز دەبێتەوە. [٤]
| پیسترین شارەکانی جیهان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ | ٢٠٢٠ تێکڕای | ۲٠۱۹ تێکڕای |
|---|---|---|
| هۆتان، لە چین | 110.2 | 110.1 |
| غازی ئاباد لە هیندستان | 106.6 | 110.2 |
| بولاندشار، هیندستان | 98.4 | 89.4 |
| بیسراخ جەلالپور، هیندستان | 96.0 | - |
| بیوادی، هیندستان | 95.5 | 83.4 |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «Air pollution». www.who.int (بە ئینگلیزی). World Health Organization. لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «Rapid rise in premature mortality due to anthropogenic air pollution in fast-growing tropical cities from 2005 to 2018». Science Advances (بە ئینگلیزی). 8 (14): eabm4435. 2022-04-08. Bibcode:2022SciA....8M4435V. doi:10.1126/sciadv.abm4435. ISSN 2375-2548. PMC 8993110. PMID 35394832.
- ^ «Air Pollution and Daily Mortality in Rome, Italy». Occupational and Environmental Medicine. 55 (9): 605–10. 1998. doi:10.1136/oem.55.9.605. JSTOR 27730990. PMC 1757645. PMID 9861182.
- ^ The Daily Telegraph 8 January 2014 'Air pollution killing up to 500,000 Chinese each year, admits former health minister'.
- ^ «World's Most Polluted Cities in 2020 - PM2.5 Ranking | AirVisual». www.iqair.com (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ١ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «World Air Quality Index (AQI) Ranking | IQAir». www.iqair.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مەترسیەکانی پیسبونی ھەوا تێدایە. |
