Barzyakram
بۆماوە دەستکاری
هەروەك هەموومان دەزانین خێزان سیستەمێكی كۆمەڵایەتیە كە لەسەر بنەمایەكی بایولوجی دروست دەبێت ، هەرچەندە پێكهێنانی خێزان لەسەر بنەمای سۆزو خۆشەویستی یەكتر ویستنی ئەو دوو كەسە دروست دەبێت لەهەمان كاتدا پێویستە لەسەر بنەمایەكی بایولوجیش بێت كە ئایا تا چەند ئەو دوو كەسە لەرووی بایولوجیەوە گونجاون تا چەند دەتوانن لە داهاتوو نەوەیەك بخەنەوە كە لە رووی تەندروستیەوە باش بێ . نەبوونی ئەو پشكنینانەی كە لە پێش پرۆسەی هاوسەرگیری دەكرێت یاخود ئەنجام نەدانی ئەو جۆرە پشكنینانە لەلایەن ئەو كچ و كوڕانەی كە بریاڕ دەدەن لەسەر دروست كردنی خێزان كاریگەریەكی نێگەتیڤی هەیە لەسەر داهاتووی خێزانیان ڕەنگە ئەو كاریگەریە راستەو خۆ لەسەر خۆیان دەرنەكەوێ بەڵكو لەسەر ئەو منداڵەی كە دەیخەنەوە.گەر ئێمە بێین لە رووی بایولوجیەوە باس لە زانستێك بكەین كە خێزانیكی تەندروستی لەسەر بنیاد دەنرێت ئەویش زاستی بۆماوەزانی یە (Genetics) كەساڵی 1860 و 1868 ساڵانی هەرە گەورەی شۆرشێكی بایولوجی سەرتاسەری بوو شۆرشێك بوو كە بۆیەكەم جار لە مێژوودا سەرەتاكانی نهێنی ژیان و گواستنەوەی سیفەتەكان لە باوانەوە بۆ وەچەكان دەركەوت كە لەسەر دەستی قەشەی نەمساوی (گریگۆر یۆهان مەندڵ) بۆچەند ساڵێك توانی نهێنی گواستنەوەی سیفەتەكان لە ڕێگای تاقی كردنەوە بدۆزێتەوە كە دەتوانرێ بوترێت ئەم زانایە باوكی زانستێك بووە كە مرۆڤایەتی لەوەو پێش بەخۆیەوە نەیدیوە ئەویش زانستی بۆماوەزانی بوو. هەروەكو دەزانین كە خانەی مرۆڤ بە ئاسایی 46 كرۆمۆسۆمی تێدایە،ئەم كرۆمۆسۆمانەش بەشێوەی جووت جوتن لەبەرئەوە بە 23 جووت دادەنرێت .44 لەو كرۆمۆسۆمانە واتە 22 جووت لێپرسراوی هەموو سیفەتەكانی لەشن وەكو باڵاو شێوەی دەم و چاو،ئەندامەكان و پێست و هتر، لەبەر ئەوە پێیان دەوترێت كرۆمۆسۆمە لەشیەكان(autosomal (chromosomeدووانەكەی تر توخمین (sex) كە ئایا كەسەكە نێرە یان مێیە لەبەر ئەوە پێیان دەوترێت كرۆمۆسۆمە توخمیەكان (sex chromosome) كەواتە ئەو 23 جووت كرۆمۆسۆمە كە لەناو خانەكانی لەشی مرۆڤەكەدا لە ناو ناوكی بڵاو بوەنەتەوە،كاتێك مرۆڤ گەمیت(gamet) دروست دەكات : واتە هێلكە (ova) كە لە كچەوە دروست دەبێت وە تۆ (sperm) كە لە كوڕەوە دروست دەبێت، ئەوا جووتە كرۆمۆسۆمەكە لە یەكتری جیا دەبنەوە بەو شێوەیە هەر گەمیتە 23 تاك كرۆمۆسۆمی تێدا دەبێت تاكو لە كاتی یەكگرتنەوەی تۆو هێلكە بەكرداری پیتێن (fertilization) ئەوا جارێكی دیكە 46 كرۆمۆسۆمەكە لە منداڵە ساواكە دروست بكەنەوە.كە هەریەك لەم كرۆمۆسۆمانە ژمارەیەك لە جینیان هەڵگرتووە ئەم جینانەش هەڵگری هەموو ئەو سیفاتەنەن كە لە دایك و باوكدا هەن دواتر دەگوازرێتەوە بۆ منداڵ لە ڕێگەی ئەو جینانە. ئەوەی گرنگە كە ئێمە لەسەری بدوێین ئەویش ئەو نەخۆشیە بۆماوەیانەیە كە لە دایك و باوك دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەكان كە دایك و باوك لێی بێ ئاگان بگرە خۆیان منداڵێكی ناتەندروست دروست دەكەن، ئێمە قسەمان لەسەر ئەوە نیە كە منداڵێك بە ناتەندروستی لەدایك دەبێت كە ڕەنگ بێت هۆكاری نەخۆشیەكەی ژینگە بێت دایكەكە خۆی بەرپرسیار بێت لەو كاتەی منداڵەكە لە سكی دایە .بەڵكو قسەمان لەسەر ئەوەیە ئەو منداڵانەی كە لەدایك دەبن و نەخۆشی بۆماوەیان تێدایە كە هەریەك لە نەخۆشیانە چارەسەرێكی ئەوتۆی نیە،كە ئەو منداڵە بەم نەخۆشیەوە دەناڵێنێ تا كۆتایی ژیانی. پێویستە ئاماژە بەو پشكنینە بۆماوەییانە بكەین ڕەنگە تا ئێستا زۆر لەو پشكنینانە نەبینرێن لە كوردستانی خۆمان وەكو پێویست تەنانەت ئەو پشكنینانەی كە دەشبینرێن كچ و كوڕی خۆمان بە پێویستی نازانن بیكەن پێش ئەوەی بچنە ناو پرۆسەی هاوسەر گیریەوە یاخودلە دادگادا پێویستە بكرێت بە بڕیارێكی ڕەها كە نابێ هیچ كەسێك خێزان دروست بكات تا ئەو پشكنینانە بە سەركەوتوویی ئەنجام نەدات وە وەزارەتی تەندروستی دەبێ ئەمە بە بەرپرسیاریەتیەكی گەورەی خۆی بزانێ بە دابین كردنی ئەو پێداوسیتیانەی كە بۆ ئەم پشكنینانە پێویستە كە ڕەنگ بێت ئەمانە لە ووڵاتانی دراوسێ بەدی بكرێت،هەندێك لەو پشكنینانە ڕەنگە ڕاستەوخۆ دەربكەوێ كە ئایا ئەم كوڕو كچە ناتوانن زەواج بكەن لەگەڵ یەكتری،بۆنمونە پشكنینی خوێن كە لە ڕێگەیەوە دەزانرێت ئایا ئەو كەسە نەخۆشی تالاسیما یاخود كەم خوێنی anemia)) كە هەروەك پێویستن بە خوێنەوە كە ڕەنگە منداڵی لەم جۆرە بخەنەوە بۆداهاتوو لە ووڵاتی ئێمەدا ڕۆژانە دەبیستین كە فڵان كەس مناڵی بۆ نامێنێت یان منداڵەكانی ناتەواون بەڵام كام كەس لە ئێمە بیری لە جۆری خوێن و گروپی خوێن كردۆتەوە كە راستەوخۆ كاریگەریان هەیە . وە ڕەنگ بێت گواستنەوەی ئەم جۆرە نەخۆشیانەلەنێوان كورو كچێكەوە كەمتر بێت كە خزمی یەكتری نەبن كە منداڵ دەخەنەوە ئاسایتر بێت بەڵام گەر بێت ئەو كورو كچە خزمی یەكتری بن ئەو جۆرە نەخۆشیە لەناویاندا باو بێت ئەوا بێگومان راستەوخۆ دەگوازرێتەوە بۆمنداڵەكان ڕەنگە ئەو كەسە هەست نەكات كە نەخۆشیەك لە نەخۆشیەكانی بۆماوەیی تێدا هەیە چونكە هیچ نیشانەیەك لەسەر ئەو كەسە بەدیار ناكەوێت بەڵام ڕەنگ بێت هەڵگری سیفەتی یەكێك لەو نەخۆشیە بۆماوەیانە بێت كە لە باو باپیرانەوە بۆیان ماوەتەوە لە ئەنجامدا كە زەواج لەگەڵ كەسێك دەكات ئەو كەسەش بەهەمان هەڵگر بێت ئەوا ئەو منداڵەی دەیخەنەوە ئەو نەخۆشیە بۆماوەی تێدا دەردەكەوێت. زۆر گرنگە لێرەدا هەریەك لە كورو كچ بزانێ چ نەخۆشیەك لەناو خێزانەكانیان هەیە و ئایا هەریەك لەم نەخۆشیانە دەگوازرێنەوە؟ ئایا ئەو كورەی یان ئەو كچەی كە زواجی لەگەڵ دەكات ئەم نەخۆشیە بۆماوەیە لەناو خێزانی ئەویش هەیە؟ زۆر گرنگە پرۆسەی زەواج تەنها لەسەر بنەمای خزمایەتی و یاخود سۆزو بڕیار نەدرێت بەڵكو پێویستە ئەو بنەما بایولوجیانەش لەبەرچاو بگیرێ. تائێستا نزیكەی 6500 نەخۆشی بۆماوەیی لە مرۆڤدا دەست نیشان كراوە كە بەشی هەرە زۆری دەگەرێتەوە بۆتێكچوون لە پێكهاتەی جینەكان یان نەمان و وونبونی هەندێك لەو جینانە،رەنگ بێت هەندێك لەو نەخۆشی بۆماوەیانە تەنها لە ڕێگەی باوك بگوازرێتەوە دایك هیچ پەیوەندیەكی پێوەی نیە یان بە پێچەوانەوە بۆنموونە گەر ئاماژە بە نەخۆشیەك بكەین كە یەكێكە لە نەخۆشیە بۆماوەیەكان ئەویش نەخۆشی فێ (صرع) كەیەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە لەرێگەی دایكەوە دەگوازرێتەوە تەنها بۆكچەكەی بۆ كورەكە ناگوازرێتەوە كە دواتر كاریگەری لەسەر باری تەندروستی و باری دەروونی كچەكەوە دەبێت، وە رەنگیشە ئێمە چارەسەری نەخۆشی فێ هەبێ بەڵام ئەمە بەشێوەیەكی درێژخایەنە چارەسەرێكی بنبرمان بۆ ئەو نەخۆشیە نیە.ڕەنگە ئەو ئافرەتە تەنها هەڵگری ئەم نەخۆشیە بێت لە كاتەدا كاریگەریەكی نیگەتیڤی نابێ بەڵام گەر نەخۆشیەكەی هەبوو ئەوا راستەوخۆ دەگوازرێتەوە، گەر تەماشای كۆمەڵگای خۆمان بكەین ئێستا ئەو نەخۆشیە بۆماوەیانە زۆربوونە بۆیە پێویستە چارەسەرێك بدۆزرێتەوە ئەویش بەهۆشیار كردنەوەی ئەو كورو كچانەی كە دەیانەوێ بچنە ناو پرۆسەی زەواج بەئەنجامدانی ئەو پشكنینانەو یاخود خویندنەوەیان لەسەر هەریەك لەو نەخۆشیە بۆماوەیانە هەبێت تا ۆداهاتوو منداڵێكی تەندروست چاو بە دونیا هەڵبهێنێت. وە پێویستە ئاماژە بە بابەتیكی تر بكرێت ئەویش تەمەنە كە ڕەنگ بێت كاریگەریەی نێگەتیڤی هەبێت لەسەر دروست بوونی ئەم جۆرە نەخۆشیە بۆماوەیانە وە گواستنەوەیان بۆنەوەكانیان لێكۆڵینەوەكان دەریان خستوە ئەو دایكانەی كە تەمەنیان لە 30 ساڵ زیاترە ئەگەری خستنەوەی ئەو جۆرە منداڵانەیان زیاترە چونكەئەگەری تێكچوونە كرۆمۆسۆمیەكان زیاتر دەبێت...لەوانە نەخۆشی مەنگۆڵی و دیاریدەی ئەدواردو دیاریدەی پاتاو و زۆر نەخۆشی تر.