زنجیرەچیای کاردامۆم

زنجیرەچیای کاردامۆم (خمر: ជួរភ្នំក្រវាញ،)(تایلەندی: ทิวเขาบ)، یان شاخەکانی کراڤان، زنجیرەیەکی چیایە لە باشووری ڕۆژاوای کەمبۆدیا و ڕۆژھەڵاتی تایلەند. زۆربەی زنجیرەکە لەناو خاکی کامبۆدیادایە.

زنجیرەچیای کاردامۆم
وڵات	کەمبۆدیا، تایلەند
جێ	Cardamom Mountains rain forests
پۆتانی شوێن	١٢°٠′٠″N ١٠٣°١٥′٠″E
بەرزترین خاڵ	Phnom Aural
بەرزی لە ئاستی دەریا	١٬٨١٣ مەتر
ماددەی بەکارھاتوو	conglomerate
سەردەم	Cambrian
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

بناری چیاکانی کاردامۆم لەناو پارێزگای ترات لە تایلەند دەست پێدەکات.

ھەڵکەوتەی شوێن

زنجیرەچیایەکە درێژ دەبێتەوە بە درێژای بەری باشووری ڕۆژھەڵات و بەری باکووری ڕۆژاوا لە پارێزگای شانتابوری لە تایلەند، ھەروەھا دەکەوێتە پارێزگای کۆنگ لە کەمبۆدیا نزیک لە کەنداوی تایلەند، بۆ ناوچەی ڤێل ڤێنگ لە پارێزگای پورسات درێژ دەبێتەوە بۆ باشووری ڕۆژھەڵات. بەشی تایلەندی زنجیرەکە بە شێوەیەکی چڕ خاکەکە لە پارچە شاخ داپۆشراوە وەک شاخەکانی خاو سا باپ و خاۆ سۆی داۆ و چیاکانی وۆنگ، کە ھەریەکەیان بەشی ڕۆژھەڵات و باکوور و ڕۆژاوای شانتابوری دەورەداوە.

ئەم زنجیرە چیایە کەوتووەتە ناوچەی ھێڵی کەمەرەیی زەوی بۆیە بەدرێژایی ساڵ بارانیان لێ دەبارێت و دارستانی کەمەرەییان دروست کردووە. ساڵانە ٣٨٠٠ تا ٥٠٠٠ ملم بارانی لێ دەبارێت. لەگەڵ ئەوەشدا تەنیا ١٠٠٠ بۆ ١٥٠٠ ملم باران لەبەری ڕۆژھەڵاتی دەبارێت. چونکە ئەم زنجیرە چیایە ناوچەی سێبەری بارانی دروست کردووە لە زەوییە تەختەکانی ناو کەمبۆدیا ھەربۆیە بوونەتە دەشت لەبری دارستان، زۆربەی ناوچەکانی ئەم شاخانە ناوچەی کێوی و دوورەدەستی مرۆڤن زۆر چڕن بەدارستان و نزیکەی ھیچ دانیشتووانێکی لێ ناژی و چالاکییە مرۆیییەکان زۆر کەمن، بەڵام لەبەری بناری ڕۆژھەڵات، کاردۆم و بیبەر بەشێوەیەکی سنووردار بازرگانی گەورە دەکرێن و نزیکەی سەدەیەکە چەندین پڕۆژەی بیناسازیی بەرفراوان دەستیان پێکردووە، کە بوونەتە مەترسی بۆ ژینگۆ ناوچەکە.

لووتکەکان

بەرزترین بەرزایی چیاکانی کاردامۆم پێنۆم ئاورالە لە باکووری ڕۆژھەڵات کە ١٨١٣ م بەرزە. ئەمە بەرزترین لووتکەی کەمبۆدیایە.

لووتکە گرنگەکانی تر لە بەشەکانی کامبۆدیا بریتین لە:

لووتکە گرنگەکانی تر لە بەشەکانی تایلەند بریتین لە:

میژوو

چیاکان چەندین شوێنی مێژوویی تێدایە کە دەگەڕێنەوە بۆ سەدەی ١٥-تا ١٧، لەوانە ٦٠ سانتیمەتری کۆنی سیرامیکی نامۆی تێدایە و تابوتی لۆگۆی زبری تێدایە کە لەسەر بەردی سروشتی و پەرتەوازە لە دەورووبەری چیاکاندا ھەیە. بەخاکسپاردنەکانی مردوانیان تایبەتمەندییەکی بێوێنەی ئەم ھەرێمەیە و لە مێژووی ڕۆشنبیری خمردا کردارێکی بەخاکسپاردنی پێشوەخت پێکدێنێت ئەفسانە ناوخۆیییەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ئێسکەکان پاشماوەی پاشایەتی کامبۆدیایە.

شوێنەوارێکی ھونەری بەردی ناوازەی ھەیە ناسراوە بە «کەنام فیلە کۆنەکان» و «فیل سوارەکان» و ئاسک و مانگای کێوی (گامێش) بە ڕەنگی سووری ئۆچرێ وێنا کراون. شوێنەکە دەکەوێتە بەشی ڕۆژھەڵاتی کاردامۆس لە نزیک شارۆچکەی کراڤان (پارێزگای پورسات). کاردامۆمەکان ماڵی یەکێک لە گەورەترین دانیشتووانی فیلە کێوییە پارێزراوەکان لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیایە. سوارە مرۆیییەکان لەوانەیە نوێنەرایەتی چالاکی گرتنی فیل و ڕاھێنان بکەن - نەریتێکی گەورەی کەلتووری لە نێوان گرووپە جۆراوجۆرەکانی ناوچەکە ھەبوو تا ساڵانی ١٩٧٠. نەریت و شارەزایان و دانیشتووانی فیلەکان لەلایەن ڕژێمی خمر ڕۆگەوە کەمکرانەوە.

دەشکەوت و تابلۆکان ڕۆڵی گرنگیان ھەبووە بۆ ڕێوڕەسم و بۆ کاری جادووگەری بەکارھێنراون بۆ داپۆشینی باو باپیران و ڕۆحەکان؛ گەڕان بۆ پاراستن (گرتنی فیل زۆر مەترسیدارە).

ھەندێک لە تابلۆکان لەوانەیە جۆری جۆراوجۆری مانگای کێوی یان گامێش بن. زەحمەتە بۆ جیاکردنەوەی مانگای گونجاو لە ئاسکەکان بەھۆی شێوازی سادەی سیھۆت. ھەرچۆنێک بێت، مانگایەکان زۆر گرنگن بۆ لاسۆ و پەتی و سنار و تەگەرە کە پەیوەندی بە گرتنی فیلەوە ھەیە. مامۆستاکانی فیلی ناوخۆیی بانگەشەیان دەکرد کە نەریت و جادوویەکی زیاتر ھەیە کە پەیوەندی بەو کەلوپەلە زۆر گرنگانەوە ھەیە لە ھەموو ئەوانی تر کە پەیوەندیان بە گرتنی فیلەوە ھەیە. بەم شێوەیە، مانگای کێوی یان نوێنەرایەتیی گامێش لەوانەیە جێگرەوەی بێت.

نوێنەرایەتییەکی گەورەی ئاسک لەوانەیە پەیوەندی بە بازرگانی گەورەی دیرسکینەوە ھەبێت بۆ ژاپۆن لە سەدەی ١٥–١٧. دانیشتووانی ئاسکەکانی تایوان بەھۆی داواکارییە نەویستراوەکان بۆ زرێپۆشی سامورایی و ئێکسسوارەکانی ژاپۆنی کە لە دیرسکین دروست کراون نزیکەی لەناوچوون بوون. دێرسکین بۆ کەمبۆدیا و تایلاند گۆڕدرا کاتێک دانیشتووانی ئاسکەکان کەمبووەنەوە. ڕاوچییە ناوخۆیییەکان ھەروەھا لەوانەیە پەنایان بۆ وەبەرھێنانی زیاتر لە سیحر و نەریتدا ھێنابێت بۆ ئەوەی یارمەتی لە باوباپیران و ڕۆحەکان وەربگرن بۆ زیادکردنی بەخت. وێنەکان وا بیر دەکرێنەوە کە تا ئێستا لە سەردەمی ئەنگکۆری کۆتایییەوە لە ڕێگەی سەردەمی پاش ئەنگکۆرەوە پەیرەو کراون. شوێنەکە لەوانەیە لە سەرەتای سەردەمی فونان بێت (سەدەی ١–٦) کاتێک کرداری گرتن و ڕاھێنان و بازرگانیکردنی فیلە زیندووەکان بۆ یەکەم جار لە ڕووی مێژوویییەوە تێبینی کرا (ئەرکێک لە ساڵی ٣٥٧ی زایینی بە فیلی مەشقپێکراوەوە نێردرا بۆ چین وەک بەشێک لە دیارییە سێ قەڵغانەکان بۆ ئیمپراتۆر مووی جین).

ئەم تابلۆیانە یارمەتی تێگەیشتن لە مێژووی ئیکۆلۆجی دەدەن. گرووپە ئەتنیکە ناوچەیییەکان توانیان دانیشتووانە فیلەکان بپارێزن، بەردەوام بن و برەو بدەن بە پەیوەندییەکی تا ڕادەیەک ھاونیشتیمانی تا سەدەی ٢٠. ئاسک و مانگا/گامێشە کێوی، بەڵام، لەوانەیە لە سەدەی ١٥–١٧دا لە نزیک لەناوچوون ڕاو کرابن. ئاسک و مونتجاک و سامبار و گەور و کۆپری و بانتنگ لەوانەیە لە ڕابردوودا زۆر زیاتر بڵاو بووبن.

خەڵکە ڕەسەنەکەی

بەشێک لە شاخەکان ماڵی خەڵکی ڕەسەنن، لەوانە ھۆزی چونگ لە ھەردوو وڵاتی تایلەند و کەمبۆدیا، ھەروەھا پیۆرە ڕەگەزییەکان (یان پیر) لە پارێزگای پورسات لە کەمبۆدیا. ئەوان ھەموویان سەر بەو گرووپەن کە بە خەڵکی پیری ناسراون لە کەمبۆدیا خەڵکی ڕەسەن بە کۆمەڵ بە خمر لۆو ناودەبرێت.

خمر ڕۆج

ئەم زنجیرە چیایە سەرەتا بە تەواوی نەدۆزرایەوە تا یەکێک لە دوا قەڵاکانی خمر ڕۆجی نەگیرا، کە لە کاتی جەنگی کامبۆدی-ڤێتنامی لەلایەن ھێزەکانی ڤێتنامەوە دارووخان سنووری تایلەند لە ڕۆژاوا وەک سنوورێک بۆ پشتگیری چینییەکان و لە کۆتاییدا پەناگەیەکی ھەڵاتنی شەڕڤانانی خەمر و پەنابەران بوو.

پەرەسەندنی مۆدێرن

نەگونجاوەی گردەکان سەختی خاکەکەی یارمەتی داوە بۆ پاراستنی دارستانی سەرەکی و ژینگۆی ناوچەکە تا ڕادەیەک دەست گەیشتنی مرۆڤ ئاسان نییە. لە ساڵی ٢٠٠٢دا، لەگەڵ ئەوەشدا، ڕێگای گشتی ترانسبۆردەر بۆ تایلەند لە باشووری کاردامۆمس تەواو بوو، بە درێژایی کەنارەکە. ئەو ڕێگایە زەمینگەی پارچەپارچەیی ھەیە بۆ ماشناڵە گەورەکانی وەک فیل، پشیلە گەورەکان و مەیموونەکان. ھەروەھا ڕێگاکە بۆ پرۆژەی بڕینی کشتوکاڵی و سووتانی و ھەلپەرستانە بۆ ئاژەڵە مەترسی لێکراوەکان کرایەوە، کە ھەمووی بەھا سروشتییەکان و ژینگە دارستانەکان دەپارێزێت.

گەشت و گوزار تا ڕادەیەک تازەیە بۆ چیاکانی کاردامۆم. لە ساڵی ٢٠٠٨ ھاوپەیمانی کێوی لە گوندی چی-فات بەرنامەیەکی ئیکۆتۆریزمی سەر بە کۆمەڵگا دەستپێکرد، کە وەک دەروازەی کاردۆمەکان بازاریان کرد سەردانیکەرانی گەشتیار بۆ چی-فات بەردەوامن لە گەشەدان و کۆمەڵگەکە بە مۆدێلێک دادەنرێت بۆ ئیکۆتۆریزمی کۆمەڵگە، کە نزیکەی ٣٬٠٠٠ سەردانیکەری ساڵانە زیاتر لە $US ١٥٠٬٠٠٠ بۆ کۆمەڵگەی ناوخۆیی بەرھەم دەھێنن

ڕێکخراوەکانی پاراستنی نێودەوڵەتی کە لە ناوچەکە کار دەکەن بریتین لە ھاوپەیمانی کێوی و پاراستنی نێودەوڵەتی و فاونا و فلۆرا ئینتەرناسیۆنال لە ساڵی ٢٠١٦دا بناری باشووری چیاکانی کاردامۆم وەک پارکێکی نوێی نەتەوەیی دیاریکرا.

ژینگۆی ئاژەڵان

کەش و ھەوای شێدار و سروشتی نائاشکرای شاخە بەردینەکان وا دەردەکەوێت کە ڕێگەی داوە جۆرەھا دەوڵەمەندی ئاژەڵی کێوی گەشە بکات، ھەرچەندە کێوی کاردامۆم و فیل بە خراپی گەشە دەکەن و ئەو ئاژەڵە کێوییەی کە وا گومانی لەناوچوونی لێ دەکرێت ھێشتا بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن کە ئەوان ماڵی زیاتر لە ١٠٠ مێتاڵن وەک ئاژەڵی گەورەی ھیندی و ئاژەڵی بەنگ، و لە ھەمووی گرنگتر وا بیردەکرێتەوە چیاکان بە لایەنی کەمەوە ٦٢ جۆری ئاژەڵی ھەڕەشەلێکراوی جیھانی و ١٧ دار لە ئاستی جیھانیدا ھەڕەشەیان لێکراوە، کە زۆر لەنێو ئاژەڵەکاندا چواردە جۆر لە مەترسی و ھەڕەشە لە ماکیلەکان ھەیە، کە گەورەترین ژمارەی فیلی ئاسیایی لە کەمبۆدیا و لەوانەیە تەواوی ئیندۆچینا بێت، ھەرچەندە ھێشتا پێویستە ئەمە بسەلمێنرێت مامەلەکانی تر، کە زۆربەیان ھەڕەشەیان لێ دەکرێت بریتین لە پڵنگی ھیندوچینی، پلنگێکی ھەوراوی (پاردۆفلیس نیبۆسۆسا)، دۆل (سەگێکی کێوی) (کوون ئەلپینوس)، گاور (بۆس گاوروس)، بانتینگ (بۆس جاونیکوس)، کیتینگ. ورچی خۆری مالەیان، گیبۆنی (ھیلۆباتس پیلیاتۆس)، سوماتران سۆروو (کاپریکۆرنیس سوماترێنسیس)، پانگۆلینی سوندا و مشکی سپی تینسەریم. لانی کەم ٣٤ جۆری ئەمفیبین ھەیە، کە سێیان لێرەوە وەک جۆری نوێ بۆ زانست وەسفیان کردووە. ڕووبارەکان ماڵن بۆ ھەردوو دۆلفینی ئاوراوادی و ھەمپباک و ماڵن بۆ ھەندێک لە دوا دانیشتووان لەسەر زەوی لە زۆر دەگمەنی کرۆکۆدیلەکانی سیامی و تاکە نزیکەی لەناوچوونی باکووری ڕووباری تراپین، یان لاک پشتە شاھانە لە کەمبۆدیا ماونەتەوە. لەکاتێکدا دارستانەکان بۆ زیاتر لە ٤٥٠ جۆری باڵندە نیشتەجێن، نیوەی کۆی کامبۆدیا کە چواریان، پەرداخی سەر بە چیستۆن، زیوکەی لوویس (لوفورا نیڤێنتمەرا لویسی)، پێفۆڵی سەوز (پاڤۆ موتیکوس) و پارچەی سیامی (ئاربۆرۆفیلا دیڤەرسا) بۆ ئەم شاخانە ڕاپرسییەکی خزن و ئەمفیبین لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٠٧ لەلایەن دکتۆر لی گریمەر لە زانکۆی لا سیرا لە ڕیڤەرساید لە کالیفۆرنیا و ڕێکخراوی پاراستنی فاونا و فلۆرا ئینتەرناسیۆنال ڕوەکی نوێی ئاشکرا کرد.