دروستکردنی سابون لە جەستەی مرۆڤ
دروستکردنی سابون لە جەستەی مرۆڤ لە ماوەی سەدەی بیستەمدا، بانگەشەی جۆراوجۆر بۆ ئەو سابوونە ھەبوو کە لە چەوری جەستەی مرۆڤ دروست کرابوو، لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا لە ڕۆژنامەکانی بەریتانیادا گوایە ئەڵمانیا کارگەیەکی تەرمی ھەیە کە تێیدا تەرمی سەربازەکانیان بۆ دروستکردنی گلیسیرین و سابون بەکاردەھێنن. لە کاتی جەنگی جیھانی دووەمدا پێیان وابوو کە سابوون بە ڕێژەیەکی زۆر لە تەرمی قوربانیانی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەی نازییەکان بەرھەم دەھێنرێت کە دەکەوێتە پۆڵەندا کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکراوە، لە کاتی تاقیکردنەوەکانی نورنبێرگدا بەڵگەکان پێشکەش کران کە دەری دەخەن توێژەرانی ئەڵمانی پرۆسەیەکیان پەرەپێداوە کە توانای بەرھەمھێنانی سابونیان پێداوە کە لە چەوری مرۆڤ دروست کراوە،[١][٢] یاد ڤاشێم ئاماژەی بەوەدا کە نازییەکان سابونیان بە چەوری دەرھێنراو لە تەرمی جولەکەکان لەسەر ئاستی پیشەسازی بەرھەم نەھێناوە وە وتی کە ڕەنگە نازییەکان بیکەن بە سابوون، بەرھەمھێنان و دابەشکردن بە بڵاوکردنەوەی دەنگۆیەک کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەتوانن چەوری لە تەرمی مرۆڤ دەربھێنن.[٣][٤][٥]
مێژوو
دەستکاری١٧٨٦
دەستکاریلە ساڵی ١٧٨٠دا گۆڕستانێک لە پاریس بەھۆی زۆر بەکارھێنانەوە داخرا. لە ساڵی ١٧٨٦ تەرمەکان دەرھێنران و ئێسکەکان گواسترانەوە بۆ کاتاکۆمبەکان،[٦] زۆرێک لە تەرمەکان بە شێوەیەکی ناتەواو شیبوونەتەوە و کەمبوونەتەوە بۆ چەورییە. لە کاتی پرۆسەی ھەڵکەندندا ئەم چەوریانە کۆدەکرانەوە و دواتر دەکرانە مۆم و سابون.[٧]
جەنگی جیھانیی یەکەم
دەستکاریئەو بانگەشەیەی کە ئەڵمانییەکان چەوری تەرمی مرۆڤیان بەکارھێناوە بۆ دروستکردنی بەرھەم، لەنێویاندا سابون، لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا کراوە. پێدەچێت ئەمە وەک دەنگۆیەک لە نێوان سەربازانی بەریتانیا و بەلجیکا سەری ھەڵدابێت. یەکەم ئاماژەی تۆمارکراو لە ساڵی ١٩١٥ بوو کاتێک سینتیا ئاسکویث لە یاداشتنامەکەیدا (١٦ی حوزەیرانی ١٩١٥) ئاماژەی بەوە کردووە: «باسمان لەو دەنگۆیە کرد کە ئەڵمانییەکان تەنانەت تەرمی خۆیان بەکاردەھێنن بە گۆڕینی بۆ گلیسیرین لەگەڵ بەرھەمی لاوەکی سابوون.» بوو بە چیرۆکێکی گەورەی نێودەوڵەتی کاتێک ڕۆژنامەی تایمزی لەندەن لە نیسانی ١٩١٧دا بڵاوی کردەوە کە ئەڵمانییەکان دانیان بەوەدا ناوە کە تەرمی سەربازە مردووەکانیان ڕادەستکردووە بۆ چەوری بۆ دروستکردنی سابوون و بەرھەمی دیکە.[٨]
جەنگی جیھانیی دووەم
دەستکاریدەنگۆی ئەوەی کە نازییەکان لە تەرمی زیندانییەکانی ئۆردوگای کۆکردنەوە سابونیان بەرھەمھێناوە لە کاتی شەڕدا زۆر بڵاو بووەوە. ئەڵمانیا لە جەنگی جیھانی دووەمدا بەدەست کەمی چەورییەوە دەناڵێنێت و بەرھەمھێنانی سابون خرایە ژێر کۆنترۆڵی حکوومەتەوە. ڕەنگە دەنگۆی "سابوونی مرۆڤ" لە داری سابونەکانەوە سەرچاوەی گرتبێت کە بە سەرەتای ناوەکانی RIF نووسراون، کە لەلایەن ھەندێکەوە بە Rein-Judisches-Fett ("چەوری پاکی جوولەکە") لێکدراوەتەوە؛ لە فۆنتەکەی ئەڵمانی Blackletter دا جیاوازی نێوان I و J تەنھا لە درێژیدایە. بەگوێرەی سەنتەری نیشتمانی بۆ دابینکردنی چەوری پیشەسازی (دەزگای حکوومەتی ئەڵمانیا بەرپرسیارە لە بەرھەمھێنان و دابەشکردنی سابون و بەرھەمەکانی جلشۆر لە سەردەمی جەنگدا)، سابونی RIF بەرھەمێکی جێگرەوەی کوالیتی خراپ بووە و ھیچ چەورییەکی تێدا نەبووە، مرۆڤ بێت یان نا، دەنگۆی سەرچاوە و مانای «RIF” لە خودی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەدا بڵاوبووەوە، نەفتالی کارچەر لە کتێبی “تەنیا لە ئاژاوەی توندوتیژدا: پێنج ساڵ وەک دیلێکی جەنگ لە پرۆسیای ڕۆژھەڵات» باس لە ساڵانی دیلبوونی خۆی دەکات وەک دیلێکی جوولەکە پۆڵەندی نووسەر لەبارەی ئەو سابونە خۆڵەمێشییە چوارگۆشەیانەی کە کوالیتی نزم و چوارگۆشەن دەنووسێت کە وەری گرتووە ئەو و دیلەکانی دیکەی جەنگ کە پیتەکانی “RIF” ھەڵکەندراوە. کاتێک یەکێک لە دیلەکانی جەنگ گلەیی لە سابونە نزم و نەرمییەکەی کرد، خانمی خێزانەکە، لە وەڵامدا وتی کە لە "Rein Judisches Fett" (چەوری پاکی جوولەکە) دروست کراوە، کاتێک پرسیاری لێکرا "لە چەوری مرۆڤەوە؟"، وەڵامی دایەوە "نا، تەنھا جوولەکە" وەشانێکی چیرۆکەکە لە کتێبی ڕەشی تەواوەتی ڕووسیدا ھاتووە جوولەکە، یەکێکە لە کۆنترین کۆمەڵە گێڕانەوەکان، باسێکی دەستی یەکەمی ھۆلۆکۆست، کە لەلایەن نووسەرانی سۆڤیەت ئیلیا ئێھرنبۆرگ و ڤاسیلی گڕۆسمان کۆکراوەتەوە، چیرۆکە تایبەتەکە بەشێکە لە ڕاپۆرتێک بە ناوی "قڕکردنی جولەکەکانی لڤیڤ".[٩]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ دادپەروەری لە نورنبێرگ، ڕۆبەرت ئی. کۆنۆت، بڵاوکەرەوەی کارۆل و گراف، ١٩٨٤، ل ٢٩٨–٩
- ^ «"رێوشوێنی دادگاییکردنی نورنبێرگ بەرگی ٧، شەست و دووهەمین ڕۆژی، ١٩ی شوباتی ١٩٤٦،». لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ بیل هوتمان، "نازییەکان هەرگیز سابونێکی چەوری مرۆڤیان دروست نەکردووە"، ڕۆژنامەی ئۆرشەلیم پۆست - چاپی نێودەوڵەتی، هەفتەی کۆتایی هاتنی ٥ی ئایاری ١٩٩٠.
- ^ "شارەزای هۆلۆکۆست ئەو تۆمەتە ڕەتدەکاتەوە کە نازییەکان سابونیان لە جولەکەکان دروستکردووە"، بولیتینی جوولەکەکانی باکووری کالیفۆرنیا، ٢٧ی نیسانی ١٩٩٠. (ناردنی JTA لە تەلئەبیبەوە، ٢١ی ئایاری ١٩٩٠، ل. ١٩
- ^ "باوەڕێکی هۆلۆکۆست ڕوون بووەوە"، شیکاگۆ تریبیون، ٢٥ی نیسانی ١٩٩٠، حوزەیرانی ١٩٩٠، ل. ٨
- ^ «"گۆڕستانی لێس ئینۆسێنتس لە پاریس"». لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٣٠ی ئازاری ٢٠٢٠.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «"تۆ (دوای مردنم) ژیانم ڕووناک دەکەیتەوە". بلۆگی زانستی ئەمریکی». لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٦.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ نایتلی، فیلیپ (٢٠٠٠). یەکەم قوربانی: پەیامنێری جەنگ وەک پاڵەوان و ئەفسانە ساز لە کریماوە تا کۆسۆڤۆ. پریۆن. لاپەرە. ١٠٥–١٠٦
- ^ «واکسمان، زۆی (٢٠٠٦). نووسینی هۆلۆکۆست: ناسنامە، شایەتحاڵی، نوێنەرایەتی. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد. لاپەرە. ١٦٨».