جەنگی جیھانیی یەکەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''جەنگی جیھانیی یەکەم''' یان '''یەکەم جەنگی جیھانی'''، ئەو جەنگە بوو کە لە نێوان ساڵانی ١٩١٤ و ١٩١٨دا لە [[ئەورووپا]] دەستی پێکرد و پاشان ئەمریکا، ئیمپراتۆری عوسمانی، ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا و بەشەکانی دیکەی ئاسیای گرتەوە. لە لایەن هاوچەرخەکانەوە بە "جەنگی گەورە" ناودەبرێت. ئەم شەڕە یەکێک لە خوێناویترین ململانێکانی مێژووە کە 9 ملیۆن کەس لە شەڕدا کوژراون و زیاتر لە 5 ملیۆن خەڵکی مەدەنی بەهۆیبەھۆی داگیرکاری سەربازی، بۆردومان، برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستداوە. ملیۆنەهاملیۆنەھا مردنی دیکەش لە ئەنجامی کۆمەڵکوژییەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕوویدا. هەروەهاھەروەھا لە سەرەتای ساڵی ١٩١٨ پەتایەکی گەورەی ئەنفلۆنزای ناسراو بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە سەرانسەری جیهانداجیھاندا بڵاوبووەوە و بەهۆیبەھۆی جووڵەی ژمارەیەکی زۆر لە سەربازەکان خێراتر بوو.

لە ساڵی 1914،١٩١٤، زلهێزەکانیزلھێزەکانی ئەوروپائەورووپا دابەش ببوون بەسەر هێزیھێزی هاوپەیمانانھاوپەیمانان (فەرەنسا, ڕوسیا و بەریتانیا) لەبەرامبەری وڵاتانی ناوەند(یەکێتی سییانی) کە پێک ھاتبوو لە ئەڵمانیا و ئیمپراتۆرییەتی نەمسا-مەجەر و ئیتالیا. گرژییەکان کاتێک دەستی پێکرد کە ئیمپڕاتۆڕی نەمسا-مەجەر شانشینی سربیای گرت لە دەرئەنجامی کوژرانی شازادەی نەمسا-مەجەر و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی سربییەوە. [[ڕووسیا|رووسیا]] ھەستا بە کۆکردنەوەی ھێزەکانی یەک ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنی جەنگی [[نەمسا|نەمسا-مەجەر]] لەسەر [[سربیا]]، [[ئەڵمانیا]] ھێزی کۆکردەوە لە ٣٠ی تەممووز و [[فەرەنسا]] ھێزەکانی کۆکردەوە لە ٣٠ی ئاب. ئەڵمانیا لە ھەمان ڕۆژدا جەنگی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا دوای ئەوەی بینی ڕووسیا وەڵامی داوای ئەڵمانیا ناداتەوە بە ڕاگرتنی کۆکردنەوەی سوپا، پاشان جەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا، و [[بەلجیکا]]ی گرت کە ئەمەش وای لە [[بەریتانیا]] کرد بێتە ناو جەنگەکەوە.

ئاڵمانیائەڵمانیا لە هەرھەر دوو لاوە رووبەڕوی شەڕ ئەبۆوە. ستراتیژی ئەڵمانیا لە ساڵی 1914دا ١٩١٤دا ئەوە بوو کە یەکەم جار لە بەرەی ڕۆژئاوا فەڕەنسا بگرێت و پاشان هێزەکانیھێزەکانی خۆی بگوێزێتەوە بۆ بەرەی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و شکەست بە ڕووسیا بهێنێتبھێنێت. ىەڵام پێشکەوتنی ئەڵمانیا بۆ فەرەنسا شکستی هێناھێنا. لە کۆتایی ساڵی 1914دا١٩١٤دا بەرەی ڕۆژئاوا ڕووبەڕووی یەکتر بوونەوە کە تا ساڵی 1917١٩١٧دا هیجھیچ لالیەنێک پێشکەوتنی زۆری بە دەست نە‌هێنانە‌ھێنا. بەپێجەوانەوە سنوورەکانی بەرەی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات زۆرتر ئەگۆڕا. نەمسا-مەجەر و ڕووسیا خاکێکی زۆریان ئەگرت و لەدەستیان ئەدا. بەرە گرنگەکانی تر بریتی بوون لە بەرەی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و بەرەی ئیتالیا و بەرە بالکان و کێشانی بولگاریا و ڕۆمانیا و یۆنان بۆ ناو جەنگ.

تا سەرەتای ساڵی ١٩١٥ ڕووسیا یەک لەدوای یەک شکستی ئەخوارد لە شەڕی دووانەکەی تانێنبێرگ و شەڕی دەریاچەی ماسوریا. ڕووسەکان لە هەمووھەموو ئەو شەڕانەدا نزیکەی ٤٥٠ هەزارھەزار سەربازیان لەدەستدابوو، تا ئەو کاتە سوپاکەی لاواز ببوو و ئەڵمانییەکان بەشێکی زۆری سوپاکەی بەرەو بەرەی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ناردبوو. گەمارۆدانی پرزێمیشل بۆ ڕووسەکان سەرکەوتن بوو بەڵام لە مانگی نیسان ئەڵمانییەکان دەستیان کردبوو بە داڕشتنی پلان بۆ ڕزگارکردنی گالیسیا. لە مانگی ئایار ئەڵمانییەکان هێرشیھێرشی گۆرلیس-تارنۆیان دەستپێکرد، هێرشێکھێرشێک کە لە کۆتاییدا بوە هۆی پاشەکشەی ڕووسیا. لە ٥ی ئاب وارشۆ لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە داگیرکرا و دواجار لە ئەیلوولی ١٩١٥ تەواوی پۆڵەندا و بەشێک لە پارێزگای مینسک داگیرکرا.

کەموکورتیەکان بەهۆیبەھۆی گەمارۆی دەریایی و بەرگرتن بە کاڵا لە لایەن هاوپەیمانانەوەھاوپەیمانانەوە بووە هۆیھۆی ئەوەی کە ئەڵمانیا لە سەرەتای ساڵی 1917دا١٩١٧دا شەڕی ژێردەریایی بێ سنوور دەستپێبکات و ئەمریکا کە پێشتر بێلایەن بوو لە 6ی نیسانی 1917دا١٩١٧دا بچێتە ناو جەنگەوە. لە ڕوسیا بۆلشێڤیکەکان لە شۆڕشی تشرینی یەکەمی 1917دا١٩١٧دا دەسەڵاتیان گرتە دەست و لە دانوستان لەگەڵ ئەڵمانیا لە پەیماننامەی بریست-لیتۆڤسک لە 3ی ئازاری 1918دا١٩١٨دا ئاشتیان کرد و ژمارەیەکی زۆر لە سەربازانی ئەڵمانیایان ئازاد کرد. بەگواستنەوەی ئەم هێزانەھێزانە بۆ بەرەی ڕۆژئاوا، ستافی گشتی ئەڵمانیا پێیان وابوو کە پێش ئەوەی هێزەھێزە سەرەکیەکانی ئەمریکا بتوانن کاریگەرییان لەسەر جەنگەکە هەبێتھەبێت سەرکەوتن بەدەست ئەهێننئەھێنن. لە ئازاری 1918١٩١٨ھێرشی هێرشی بەهاریبەھاری ئەڵمانیایان دەستپێکرد و سەرەڕای سەرکەوتنە سەرەتاییەکان، بەخێرایی بە بەرگرییەکی زۆرەوە ڕاگیرا. لە مانگی ئابدا هاوپەیمانانھاوپەیمانان هێرشیھێرشی سەدان ڕۆژیان دەستپێکرد و هەرچەندەھەرچەندە سوپای ئیمپراتۆری ئەڵمانیا بەردەوام بوو لە شەڕی سەختدا، بەڵام نەیتوانی پێشڕەوییەکەیان بوەستێنێت.

بەرەو کۆتایی ساڵی 1918،١٩١٨، وڵاتە زلهێزەزلھێزە ناوەندییەکان دەستیان کرد بە داڕمان. بولگاریا لە 29ی٢٩ی ئەیلول، عوسمانیەکان لە 31ی٣١ی تشرینی یەکەم و پاشان نەمسا-مەجەر لە 3ی تشرینی دووەم ئاگربەستیان واژۆ کرد. قەیسەر ویلهێلمویلھێلم کە ڕووبەڕووی شۆڕشی ئەڵمانیا دەبێتەوە و هێزەھێزە دەریاییەکانی سەرپێچی ئەکەن، لە 9ی تشرینی دووەمدا دەست لەکار دەکێشێتەوە و حکومەتی نوێی ئەڵمانیا ئاگربەستی 11ی١١ی تشرینی دووەمی 1918ی١٩١٨ی واژۆ دەکات و بەم شێوە کۆتایی بە جەنگی جیهانیجیھانی یەکەم هاتھات. کۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵی 1919١٩١٩-1920دا١٩٢٠ چەند ڕێکەوتنێکی هەمەجۆریھەمەجۆری بەسەر زلهێزەزلھێزە شکست کەوتووەکاندا سەپاند کە بە ناوبانگترینیان پەیمانی ڤێرسای بوو. هەڵوەشانەوەیھەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕووسی, ئەڵمانی , عوسمانی و نەمسا-مەجەر بووە هۆیھۆی ڕاپەڕینی زۆر و دروستکردنی چەند دەوڵەتی سەربەخۆ وەک پۆڵەندا، چیکۆسلۆڤاکیا و یوگۆسلاڤیا. شکستهێنانشکستھێنان لە چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکی و ناسەقامگیریانەی جەنگی جیهانیجیھانی یەکەم بوە هۆیھۆی هەڵگیرسانیھەڵگیرسانی جەنگی جیهانیجیھانی دووەم لە ئەیلولی 1939١٩٣٩<ref>{{Citation|title=World War I|date=2022-07-29|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=World_War_I&oldid=1101046430|work=Wikipedia|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref>.

شەرەکە قوربانی گیانی وای بە خۆیەوە بینی کە پێشتر مێژوو نەیبنیبوو، بنەماڵە فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدارەکانی ئەورووپا ڕووخان کە دامەزراندیان ئەگەڕایەوە بۆ [[شەڕەکانی خاچپەرستی|ھەڵمەتە خاچپەرستییەکان]]،یەکان، و نەخشەی سیاسی ئەورووپا گۆڕانکاری بەسەردا ھات.

شەڕەکە سەرەتایەکی نوێی بۆ جیھانی نوێ پێک ھێنا و کۆتایی ئەرستۆقراتی و شانشینە ئەوروپییەکان بوو، ھەروەھا سەرەتایەک بوو بۆ شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) لە ڕووسیا کە ئەمیش بە ڕۆڵی خۆی سیایەتی گۆڕی لە [[چین]] و [[کووبا]]دا و ھەروەھا ڕێگەی جەنگی ساردی کردەوە لە نێوان ھەردوو زلھێز وڵاتە یەکگرتووەکان و یەکێتی سۆڤێتدا، و ھەڵکشانی نازییەکان دەرکەوت لە شکاندنی ئەڵمانیا لە شەڕەکەدا و چەندین کێشەی ھەڵپەساردراوی ھێشتووە لە دوای شەڕەکە، و شەڕ و جەنگەکان شێوەیەکی نوێیان وەرگرت بە ھاتنە ناوەوەی تەکنەلۆژیا بە شێوەیەکی گەورە و تێوەگلانی ھەندێک لایەن کە توانای شەریشەڕی نەبوو وەک خەڵکە مەدنییەکان، کاتێک پێشتر شەڕ لە گۆڕەپانەکانی جەنگا ڕوویان ئەدا دوور لە شارەکان، لەم شەڕەدا شارەکان بە دانیشتوانە زۆرەکەیانەوە بوونە گۆڕەپانی شەڕ و ئەمەش بوو بە ھۆی کەوتنەوەی ملیۆنان قوربانی.