ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
|
|
|
{{ڕێکخستن}}
'''برایم ئە‌فخە‌میئەفخەمی''' لە ساڵی ١٢٩٩ی ھە‌تاویداھەتاویدا لە ئاوایی گۆل دە‌وروبە‌ریدەوروبەری شاری [[بۆکان]] ھاتمە دونیاوە. ئە‌مئەم جارە بە پە‌ڕۆوپاڵپەڕۆوپاڵ دە‌ستدەست ولاق ولە‌شولەش وئە‌ندامیوئەندامی شە‌تە‌کشەتەک دام. وک زە‌ڕنە‌قوتەزەڕنەقوتە لە نێو ھێلانە‌یھێلانەی سیپاڵدا نوقمی کردم. حە‌وتوویە‌کحەوتوویەک مە‌لۆتکەمەلۆتکە بووم وسە‌ریوسەری حە‌وتەحەوتە بە فە‌رمانیفەرمانی باوکم (خودالێ خۆشبوو میرزا مە‌حموودیمەحموودی ئە‌فخە‌مە‌یئەفخەمەی) کە مونشی و کاربە‌دە‌ستیکاربەدەستی سە‌ردارانیسەردارانی بۆکان بوو ناویان نام ئیبراھیم و ئە‌مئەم جار لە گرتووخانە‌یگرتووخانەی سیپاڵ وتیتاڵە شڕە‌وشڕەو خستیانمە نێو گۆڕی دارینی لانکە‌ولانکەو. بە‌دە‌سرازە‌وبەدەسرازەو و سە‌رسینگەسەرسینگە ھە‌میسانھەمیسان دە‌ستدەست ولاقم وکوو دیلی تاوانبار بە‌ستراوبەستراو بە دە‌نگدەنگ وئاھە‌نگیوئاھەنگی دڵنە‌وازیدڵنەوازی لایە‌لایە‌یلایەلایەی دایک خرپ دە‌کرامەدەکرامە خە‌وخەو. زۆرباش لێدە‌نووستملێدەنووستم چونکە ئە‌مئەم ئاھە‌نگەئاھەنگە دڵبزوینە موسیقای گیان بوو لە قووڵایی و سە‌رچاوە‌یسەرچاوەی دڵی پڕلە بە‌زە‌ییبەزەیی دایکی میھرە‌بانمیھرەبان وشە‌ووشەو نە‌نووستوونەنووستوو دە‌ھاتەدەھاتە گوێمە‌وەگوێمەوە. ھێندیکی پێ چوو ھە‌تاھەتا لە (خڕکانە، کۆخە ڕەشە،ڕەشە، مە‌ڵاشوومەڵاشوو کەوتن،کەوتن، سوورێژە، مێکوتە، دریلە، ھاوڵە یا خوریلکە) ڕزگاریم ھات. بە‌ڕاستیبەڕاستی ئە‌مانەئەمانە مڵۆزمی ساغێتی کۆرپە ساواکانن. لە چە‌نگیچەنگی مڵۆزمی دیکە‌شدیکەش وکوو پە‌لاماردانیپەلاماردانی (ئاڵ، شەو،شەو، مووەتە) خە‌لاسخەلاس بووم کە ئە‌مانەئەمانە بە قە‌ولیقەولی مامانە قە‌دیمیقەدیمی یە‌کانیەکان مڵۆزمی منداڵ و ئافرە‌تیژنی زە‌یستاننزەیستانن. لە ئامێز وباوە‌شیانوباوەشیان دە‌گرتمدەگرتم وھە‌ڵیانوھەڵیان دە‌کوشیمدەکوشیم. کۆچکە‌یانکۆچکەیان لەلەسەر سە‌ردەکردم، دە‌کردم، بە‌روانکە‌یانبەروانکەیان لە بە‌رکردمبەرکردم بە میھرە‌بانییمیھرەبانیی وو دە‌یاندەیان دواندم ھە‌تاکووھەتاکوو بزە‌مبزەم بێتێ. گاگۆڵکە‌یانگاگۆڵکەیان فێرکردم و ئە‌مئەم چە‌لچەل بۆ ئە‌ویئەوی پێ ڕە‌وکەڕەوکە بم رە‌وڕە‌ویانڕەوڕەویان دا دە‌ستمدەستم تا وێروێرکە و پێرۆکە‌بمپێرۆکەبم بە‌ھۆیبەھۆی رە‌وڕە‌ویڕەوڕەوی دارینمە‌ودارینمەو لە داھاتوودا بتوانم لە گە‌ڵلەگەڵ رە‌وڕە‌ویڕەوڕەوی ژیاندا، بڕۆمە بە‌رە‌وبەرەو. بە‌ڵێبەڵێ بە‌مبەم جورە پێم لە ناو جە‌غزیجەغزی ساوایە‌تیساوایەتی ترازاند. فێرە قسە بووم و دە‌رودەرو ژوورم دە‌کرددەکرد گە‌یشتمەگەیشتمە تە‌مە‌نیتەمەنی حە‌وتحەوت ساڵان بە ڕۆژدا لە گە‌ڵلەگەڵ منداڵان خە‌ریکیخەریکی یاری و قومار وگە‌مە‌یوگەمەی ئە‌وئەو سە‌ردە‌مەسەردەمە دە‌بوومدەبووم کە ئە‌وانەئەوانە بوون: (بازەڵێن،بازەڵێن، جگێن، خازەڵێن،خازەڵێن، جەغزێن،جەغزێن، مێشێن، قاپێن، زاپێن، ھەلوکێن،ھەلوکێن، مە‌زرە‌قمەزرەق داکوتان، پێلاقە خولاندنەو،خولاندنەو، گوێ پچڕوکێن، کەوشێن،کەوشێن، ئاش ئاشۆکە، تۆپێن، سیی باز، یەکانە،یەکانە، قە‌رێقەرێ قەرێ،قەرێ، کەڵەکەبڕێ،کەڵەکەبڕێ، گورزێن، کەمەند،کەمەند، بە‌سە‌رێنبەسەرێن) ئە‌مئەم جار نایانمە بە‌ربەر خوێندن وچوومە قوتابخانە‌یقوتابخانەی ناوە‌ندیناوەندی. ئە‌لفئەلف وبێکەیان لە رووپە‌ڕە‌یە‌کداڕووپەڕەیەکدا بۆ نووسیبوومە‌وەنووسیبوومەوە. لە دوایی دە‌ستمدەستم کرد بە حێنجە و جوزوی عمە گە‌یشتمەگەیشتمە مریشکە ڕە‌شەڕەشە (سوورە ازاجاانە‌کانازاجاانەکان تواباو) ھاوڕێ وھاودەرسە‌کانموھاودەرسەکانم ھە‌روە‌کووھەروەکوو باو بوو گوێچە‌یانگوێچەیان کێشام و گوتیان: (توابا مریشکە ڕە‌شەڕەشە کە‌بابەکەبابە بۆ ماموستا سە‌وابەسەوابە) مریشکێکی وک قاژووی ڕە‌شڕەش بە قیڕە‌قیڕقیڕەقیڕ بە قرانێکی ئە‌وئەو زە‌مانەزەمانە کڕابوو بۆ کە‌بابیکەبابی جە‌نابیجەنابی ماموستا…یا خوا ببێ بە نوشی گیانی و ببێتە بە‌زیبەزی نێوشانی. سە‌رتانسەرتان نە‌یە‌شێنمنەیەشێنم جوزوی عمە قوتارکرا و دوای ئە‌وئەو لە خزمە‌تخزمەت باوک و براکانم کتێبە وردیلانە‌کانیوردیلانەکانی ئە‌وئەو کاتە‌مکاتەم خوێندن. دە‌ستمدەستم دا قە‌ڵە‌مقەڵەم کە فێری نووسین ببم باوک و براکانم خە‌تیانخەتیان زۆر خۆش بوو کە شۆرە‌تیشۆرەتی خە‌تخەت خۆشیان ھە‌بووھەبوو. سە‌رمە‌شقیانسەرمەشقیان بۆ دادە‌دامدادەدام کە لە بە‌ریانبەریان بنووسمە‌وبنووسمەو بە‌ڵامبەڵام ھە‌رچیمھەرچیم دە‌نووسییە‌ودەنووسییەو ھە‌موویھەمووی خوار و خێچ وناحە‌زوناحەز بوو دە‌تگوتدەتگوت دە‌زوویدەزووی ئاڵۆزە و لە خۆریشدا وەکو گۆچانی مە‌شھوریمەشھوری مام سە‌فە‌رسەفەر وابوو! ھە‌رھەر کاتێک خە‌تیخەتی منداڵیم دە‌کە‌وێتە‌ودەکەوێتەو بە‌ربەر چاو بە خۆم نییە پێکە‌نینپێکەنین دە‌مگرێدەمگرێ. تە‌مە‌نمتەمەنم بوو بە دەساڵان،دەساڵان، بڕێک خە‌تخەت وسە‌وادموسەوادم باشتر ببوو، لە نێو ئاوایە‌کە‌مانئاوایەکەمان (ھۆرتە‌کە‌ندھۆرتەکەند) پێیان دە‌گوتمدەگوتم کاک میرزا! ھە‌رکە‌سھەرکەس میداد یا قە‌ڵە‌مێکیقەڵەمێکی بە خۆیدا بکردایە پێیان دە‌گوتدەگوت کاک میرزا. ئە‌منیشئەمنیش زۆرم پێخۆش بوو کە‌وایانکەوایان پێدە‌گوتمپێدەگوتم. دە‌تگوتدەتگوت حە‌وتحەوت مێشم لە کونێکدا دۆزیوە‌تە‌ودۆزیوەتەو کە ئە‌منیشئەمنیش بۆ دە‌رکە‌وتنیدەرکەوتنی میرزایە‌تیممیرزایەتیم قە‌ڵە‌مێکیقەڵەمێکی جوانم لە بە‌رۆکمبەرۆکم دابوو. لە‌ملەم سە‌ردە‌مە‌داسەردەمەدا زۆرمان میوانی گە‌ورەگەورە دە‌ھاتدەھات و پیاوی بە ناوبانگ ڕووی تێدە‌کردینتێدەکردین چونکە باوک وبراکانم ھە‌موویانھەموویان زانا وخاوە‌نوخاوەن قە‌ڵە‌مقەڵەم بوون. زۆربە‌یزۆربەی شە‌وەکانشەوەکان لە خزمە‌تیانداخزمەتیاندا دادە‌نیشتمدادەنیشتم وھە‌رکاتێکوھەرکاتێک میوانێک باسی پیاوە‌گە‌ورە‌کانیپیاوەگەورەکانی خۆمانی دە‌کرددەکرد و لە شوێنە‌واریشوێنەواری زانایان و ئازایە‌تیئازایەتی نە‌بە‌زە‌کاننەبەزەکان و ھونە‌روھونەرو ئە‌دە‌بئەدەب وخووخدە‌یوخووخدەی جوانی ڕابردوانی گە‌لیگەلی بە‌رێزیبەرێزی کوردیان دە‌کۆڵێە‌ودەکۆڵێەو زۆرم پێ خۆش بوو ھە‌مووھەموو گیانم دە‌بووەدەبووە گوێ بۆ بیستن. لێیان زیت دە‌بوومە‌ودەبوومەو و باسە‌کانیشمباسەکانیشم بە گوێی دڵ دە‌بیستدەبیست. بە‌ڵامبەڵام بە‌داخە‌وبەداخەو چم بۆ نە‌دە‌کرانەدەکرا. ئاخر بە‌وبەو قە‌ڵە‌مەقەڵەمە شڕە‌مشڕەم کە ھە‌رھەر بە حاڵە حاڵ سیایی گۆشتی پێ دە‌گیرادەگیرا وبراکانم تیتاڵیان پێدە‌کردمپێدەکردم چم بنووسیبایەتەو؟بنووسیبایەتەو؟ خۆ ئە‌مئەم جاریش لە باسی مێژوویی ئە‌دە‌بدائەدەبدا تڵپاتی تە‌ڕمتەڕم تێدا نە‌بوونەبوو ھە‌رھەر کاک میرزای ئاوایی یە‌کە‌میەکەم بووم و بە‌سبەس. ڕۆژگار وک خە‌ڕە‌کیخەڕەکی تاو دراو و ھە‌ڵسووڕاھەڵسووڕا و چە‌رخچەرخ خولی دا. ئە‌وئەو ئۆگری و تینویە‌تیتینویەتی یە ھە‌رھەر لە دڵمدا مابوو. بە‌ڵامبەڵام بە‌داخە‌وبەداخەو ھە‌لێکمھەلێکم بۆ ھەڵنەکەوت،ھەڵنەکەوت، چە‌وسانە‌ویچەوسانەوی زە‌مانەزەمانە دە‌رفە‌تیدەرفەتی پێ نە‌دامنەدام ھە‌تاوە‌کووھەتاوەکوو کاتی پیری و بێ ھێزی لە بە‌ربەر ئە‌وئەو کە‌کە‌ندکەکەند و کۆسپ و قۆرتی نالە‌بارینالەباری ڕۆژگاری ناسازگار ئە‌وندە‌یئەوندەی تە‌نگتەنگ و چە‌ڵە‌مەچەڵەمە و کە‌ندوکەندو کڵۆ لە سە‌رلەسەر ڕێگە‌یڕێگەی ژیان دانام و زە‌ختزەخت و سە‌ختیمسەختیم چێشت کە بە‌رگریبەرگری سە‌رکە‌وتنیسەرکەوتنی لێدە‌کردملێدەکردم. وک شە‌وزە‌نگشەوزەنگ دە‌لاقە‌یدەلاقەی تیشک و ڕووناکی پێگە‌یشتنپێگەیشتن بە‌مبەم ئاواتە‌یئاواتەی لێ گرتبووم بە‌ڵامبەڵام بە یارمە‌تییارمەتی خوا بە‌سە‌رھاتیبەسەرھاتی تاڵ تاڵ نە‌بوونەبوو بە سە‌رسەر ودی ھاتنی ئە‌وینئەوین وئۆگری زۆرمدا. ئە‌گە‌رچیئەگەرچی ئاواتم لە‌ولەو ماوە‌داماوەدا کرچ وکاڵ بوو خواشوکر ئە‌زموونئەزموون و تە‌جروبە‌متەجروبەم پتر و قاڵتربوو. عیشق و ئە‌وینیئەوینی خزمە‌تخزمەت بە ئە‌دە‌بئەدەب و پاراستنی فە‌رھە‌نگیفەرھەنگی گە‌لە‌کە‌مگەلەکەم ھانی دام ورە‌یورەی پێدام کە بە پیریش لە گۆڕێدا بێ ھە‌رھەر حە‌لەحەلە و ئە‌مئەم خزمە‌تەخزمەتە ھە‌رھەر بە کە‌ڵکەکەڵکە و ھیوام وایە بە لە بە‌رچاوگرتنیبەرچاوگرتنی کە‌مکەم وکوڕی و لە دە‌ستدانە‌بوونیدەستدانەبوونی شوێنە‌وارە‌کانشوێنەوارەکان وشتی وا کە‌ڵکیکەڵکی ڕاستە‌قینەڕاستەقینە و پە‌سە‌ندکراویپەسەندکراوی زۆرتر لێ ورگیرێ چاو لە کە‌مکەم وکووڕی بپۆشن ھە‌تاکووھەتاکوو ھە‌لھەل ومە‌رجێکیومەرجێکی وا کە بە‌ڵگەبەڵگە و شوێنە‌واریشوێنەواری بە‌نرخبەنرخ و باشتر ودە‌ستودەست کە‌وێکەوێ و بە شانازی یە‌ویەو ئە‌وسائەوسا پێشکە‌شپێشکەش بکرێ. ئێستا وا باشە لە‌ولەو نووسراوانە‌ینووسراوانەی کە بۆ چاپ و پێشکە‌شکردنپێشکەشکردن ئامادە کراون ناو بە‌رینبەرین. گرینگترینی ئە‌ونووسراوانەئەونووسراوانە کتێبی (فە‌رھە‌نگفەرھەنگ و ئە‌دە‌بیئەدەبی موکریانە کە لە مێژوو، جوغرافیا، ئە‌دە‌بئەدەب و ھونە‌ریھونەری ناوچە‌یناوچەی موکریان (مەھاباد،مەھاباد، بۆکان، شنۆ، سە‌ردە‌شتسەردەشت) و شوێنە‌واریشوێنەواری زانایان و ھونە‌رمە‌ندانیھونەرمەندانی شاری و عە‌شیرە‌تە‌کانیعەشیرەتەکانی فەیزوڵڵابەگی،فەیزوڵڵابەگی، دێیوکری و ھونە‌ریھونەری جوانی لاوانی ھونە‌رمە‌ندیھونەرمەندی ئە‌وئەو شارانە و لە شوێنە‌واریشوێنەواری کۆنی مێژوویی ومێژینە‌یومێژینەی قە‌ڵاکانقەڵاکان و شێوە و ئاسە‌واریئاسەواری بە‌رزوبەرزو دڵبزوێنی ھونە‌رانھونەران دە‌دوێدەدوێ. مێژووی پڕ لە شانازی سە‌ردارانیسەردارانی موکری (عە‌زیزخانیعەزیزخانی سە‌ردارسەردار سە‌رۆکیسەرۆکی ھێزی ئێران لە زە‌مانیزەمانی ناسرە‌دینناسرەدین شا) و سێ سە‌رداریسەرداری دیکە‌یدیکەی موکریان کە ھە‌موویانھەموویان حاکم و فە‌رمانڕە‌وایفەرمانڕەوای ناوچە‌یناوچەی سابڵاغ و دە‌وروبە‌ردەوروبەر بوون لە‌ولەو نووسراوە‌دانووسراوەدا جێ کراوە‌تە‌وکراوەتەو. جێگە‌یجێگەی سە‌رنجسەرنج ڕاکێشانە کە ئە‌مئەم کتێبە لە ١٣ کتێب پێک ھاتووە و ھە‌موویانھەموویان ھاوڕێ لە گە‌ڵلەگەڵ وێنە‌دایەوێنەدایە و زۆر خە‌تخەت و نە‌ققاشینەققاشی و شوێنە‌واریشوێنەواری مێژوویی تێدایە کە زۆر کە‌سکەس نە‌ینەی دیوە. ناوی کتێبە‌کانکتێبەکان کە لە ١٣ بە‌شدایەبەشدایە بە‌مبەم جۆرە‌نجۆرەن: ١- مێژووی ئە‌دە‌بیئەدەبی مەھاباد٢مەھاباد٢- مێژووی ئە‌دە‌بیئەدەبی بۆکان. ٣- مێژووی ئە‌دە‌بیئەدەبی سە‌ردە‌شتسەردەشت. ٤- مێژووی ئە‌دە‌بیئەدەبی شنۆ.٥- سە‌ردارانیسەردارانی موکریان. ٦- عە‌شیرە‌تیعەشیرەتی فە‌یزوڵڵابە‌گیفەیزوڵڵابەگی. ٧- عە‌شیرە‌تیعەشیرەتی دێیوکری. ٨- ماموستایان و زانایان ونووسە‌رانونووسەران و ھونە‌رانھونەران. ٩- بنە‌ماڵە‌یبنەماڵەی ئە‌فخە‌میئەفخەمی. ١٠- ھونە‌رانیھونەرانی تازە‌پێگە‌یشتووتازەپێگەیشتوو. ١١- ئە‌دە‌بیئەدەبی کوردی. ١٢- تێکە‌ڵیتێکەڵی بە‌شیبەشی بانە و خانێ.١٣- بە‌ڵگە‌وبەڵگەو وێنە وخە‌توخەت وقە‌باڵە‌یوقەباڵەی کۆن و قە‌دیمیقەدیمی. ھە‌روە‌ھاھەروەھا ئە‌مئەم کتێبانە‌یکتێبانەی خوارە‌وخوارەو ئامادە‌یئامادەی چاپ کراون کە ھە‌موویھەمووی بە وێنە‌یوێنەی تایبە‌تیتایبەتی وبە‌ڵگە‌یوبەڵگەی مێژوویییە‌ومێژوویییەو پێشکە‌شپێشکەش دە‌کرێندەکرێن. ١-ھێرشی سمایل ئاغای سمکۆ بۆ سابلاغ. ٢- شۆرشی مە‌لامەلا خە‌لیل لەخەلیل سە‌رلەسەر کڵاو (شە‌پکەشەپکە). ٣- بنە‌ڕە‌تیبنەڕەتی مە‌تە‌ڵیمەتەڵی کوردی. ٤- ئە‌وئەو چییە بە ھونراوە‌یھونراوەی کوردی. ٥- فولکلۆر یاساوشوێن ودابی موکریان. ٦- شە‌رعیاتیشەرعیاتی (نزووم) بە زمانی کوردی. ٧- قسە‌یقسەی خۆشی وڵاتی خۆمان بۆ بزە‌یبزەی لێو. ئە‌وئەو دووکتێبە‌شمدووکتێبەشم ھە‌تاھەتا ئێستا چاپ و بڵاو کراونە‌تە‌وکراونەتەو: ١- دە‌مە‌تە‌قە‌یدەمەتەقەی سۆفێ ونێری. ٢- دیاری نوێ.
== سە‌رچاوەکانسەرچاوەکان ==
گۆواری سروە ژمارە‌یژمارەی ٢٣ جۆزە‌ردانیجۆزەردانی ١٣٦٧(١٩٨٨)
== بەستەرە دەرەکییەکان ==
|
