مێژووی بالێ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''بالێت''' شێوەیەکی ڕەسمی [[سەما|سەمایە]]یە کە بنەڕەتەکەی دەگەڕێتەوە بۆ فەرمانڕەوایی سەردەمی ڕێنیساینسی ئیتاڵیا لەسەدەکانی پازدە و شازدەدا. بالێت لە [[ئیتاڵیا|ئیتاڵیاوە]]وە بۆ [[فەڕەنسا]] بڵاوبۆتەوەبڵاوبووەتەوە و بە یارمەتی [[کاترین دێ مێدیچی]]، کە بالێت زیاتر پێشکەوت لەژێر کاریگەرییە ئەریستۆکراتییەکەی. لە نموونە زۆر زووەکانی بەرەوپێشبردنی کاترین بۆ بالێت لە ڕێگای  "paradis  d'Amou، کە ئەوەش کارێکە لە ئاهەنگیئاھەنگی هاوسەرگیریھاوسەرگیری کچەکەیدا پێشکەشیکرد، لە Marquerite de valoisـــەوەvaloisـەوە بۆ [[ھێنریی چوارەمی فەڕەنسا]]. پارەی ئەرستۆکراتی بەرپرس بوو لە قۆناغە سەرەتاییەکانیسەرەتایییەکانی بەرەوپێشبردن لە "تەختەی شانۆی بالێت"، کە ئەوکاتە پارەی شاهانەشاھانە بڕیاری دەدا لەسەر بیرۆکە و [[ئەدەب]] و [[مۆسیقا|مۆسیقای]]ی بەکارهاتووبەکارھاتوو لە بالێتدا کە بەشێوەیەکی سەرەکی درووستکرابوو بۆ خۆشحاڵکردنی چینی ئەرسترۆکراتی  لەوکاتەدا. بۆیەکەمجار "بالێی دادگا" بەشێوەیەکی ڕەسمی ساڵی ١٥٧٣ پێشکەشکرا، کە "Ballet des polonais" بوو. شێوەی  ڕاستی بۆ خۆشحاڵکردنی پاشایی، " بالێی دی پۆلۆنی" لەلایەن کاترین دێ مێدیچ داواکرا بۆ بەخێرهاتنیبەخێرھاتنی باڵوێزە پۆڵەندییەکان کە سەردانی [[پاریس|پاریسیان]]یان دەکرد لەکاتێکدا هینریھینری ئەنجۆ دەسەڵاتی پۆڵندای گرتەدەس.  لە ساڵی  ١٥٨١دا، کاسرین دی میدیشی تەختەیەکی شانۆی تری لە ئەستۆ گرت، بالێی کۆمیک دی لارین، بەڵام هاوبەشیھاوبەشی پێکرد لەگەڵ ئازار دی بوجوێولکس کە بالێکەی ڕێکخست. کاترین و بالتازار دی بوجویلکس بەرپرس بوون لە پێشکەشکردنی یەکەم بالێت لە دادگا بۆ جێبەجێکردنی پرەنسیپەکانی ئەکادیمیای بایف، لەڕێگای پێکەوە لکاندنی هۆنراوەھۆنراوە و سەما و مۆسیقا و دیزاینکردنی شوێنەکان بۆ گەیاندنی چیرۆکێکی درامی یەکگرتوو. سەرەڕای ئەوەش، سەرەتای ڕێکخستن و بەرەوپێشبردنی "تەختەی شانۆی بالێت" دۆزرایەوە و کارتێکراو بوو و بەرهەمهێنرابەرھەمھێنرا لەلایەن ئەرستۆکراتەکانی ئەو سەردەمەوە، بۆ پڕکردنەوەی هەردووھەردوو چێژە کەسییەکانیان و پێویستییە پڕوپاگەندە سیاسییەکان.

لە کۆتاییەکانیکۆتایییەکانی سەدەی حەڤدەدا، [[لویی چواردەیەم]] ئەکادیمیای Royale de musique (ئۆپرای پاریس) ی دامەزراند کە وەک یەکەم تیپی شانۆی بالێتی پیشەگەر دەرکەوت، کە ئەویش تیپی ئۆپێرای پاریسە. کاریگەری [[زمانی فەڕەنسی]] لە زاراوەی بالێی ئەم مێژووەدا ڕەنگیداوەتەوە. بەخێرایی بالێی شانۆیی شێوەیەکی سەربەخۆی لە [[ھونەر|هونەر]] وەرگرت، سەرەڕای ئەوەی هێشتاھێشتا بەشێوەیەکی بەردەوام پەیوەندیداری بە ئۆپراوە دەپارێزێ، وەو لە دڵی [[ئەورووپا|ئەوروپاوەئەورووپاوە]] بۆ وڵاتەکانی دیکە بڵاوبۆوە. بالێی شاهانەیشاھانەی [[دانمارک|دانیمارکی]] و بالێی [[ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی|ئیمپراتۆری ڕووسی]] لە چلەکانی سەدەی حەڤدەدا دۆزرایەوە و دەستیکرد بە گەشەسەندن بەتایبەتی پاش پەنجاکانی سەدەی هەژدە.ھەژدە؛ وەو لە لەساڵیساڵی ١٩٠٧ بالێی ڕووسی بۆ ڕۆڵی خۆی گەڕایەوە بۆ [[فەڕەنسا]]، کە گروپێکیگرووپێکی بالێی سێرجی دیاجیلفت و شوێنکەوتەکانی بەشێوەیەکی تایبەتی کاریگەربوون. بالێت بەخێرایی لە سەرانسەری جیهانداجیھاندا بڵاوبۆیەوە لەگەڵ دابەشکردنی کۆمپانیای نوێ، لەوانەش بالێی شاهانەشاھانە لە لەندەن (١٩٣١)، بالێی سان فرانسیسکۆ (١٩٣٣)، شانۆی بالێی ئەمریکی (١٩٣٧)، بالێی وینپیگی شاهانەشاھانە (١٩٣٩)، بالێی ئوستورالی (١٩٤٠)، وەو بالێی شاری نیو یۆرک (١٩٤٨)، وەو بالێی نیشتیمانی کەنەدی (١٩٥١)، وەو ئەکادیمیای نیشتیمانی بۆ بالێ و بڕوا لە هیندھیند (٢٠٠٢).<ref>[http://delhiballet.blogspot.com.au/2009/03/national-ballet-academy-trust-of-india.html?m=1 National Ballet Academy & Trust of India] in [[New Delhi, India]]. Retrieved March 29, 2010.</ref>

لە سەدەی بیستدا، ڕێچکەکانی بالێت بە بەهێزیبەھێزی بەردەوام بوو لە پێشکەوتن و کاریگەری بەسەر سەمای ئاهەنگەئاھەنگە میوزیکییە فراوانترەکان، بۆ نموونە، لە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]، جۆرج باڵانتین، دیزاینەری سەماکان لە ئەمریکا، شتێکی پەرەپێدا کە ئێستا ناسراوە بە بالێی کلاسیکی نوێ، وەو پێشکەوتنەکانی دواتری بالێی نوێ و زالێی پاش هەیکەلیھەیکەلی گرتووە، بۆ نموونە لە کارەکانی ویلیام فورسیثدا بینرا لە ئەڵمانیا.

بنەڕەتی وشەی "بالێ" ڕەنگدانەوەی مێژووەکەیەتی، وشەی بالێ لە فەڕەنسیدا دێت و وەو پاشان لەلایەن زمانی ئینگلیزییەوە براوە لە دەوروبەری سەدەی حەڤدەدا. وشەیەکی فەڕەنسییە کە بنەڕەتی دەگەڕێتەوە بۆ بالیتۆی ئیتاڵی، کە کورتکراوەی ballaیە (سەما). لە کۆتایدا شوێنەواری بالێ دەگەڕێتەوە بۆ وشەی ballareی ئیتاڵی، کە بەمانای "سەما" دێت.<ref>Chantrell (2002), p. 42.</ref>

بالێت ڕەچەڵەکی کەوتۆتەکەوتووەتە تەختەی شانۆی ڕێنیساینسەوە وەک گەشەسەندوویەکی فیستیڤاڵی تەختەی شانۆ لە ئیتاڵیا،<ref>Kirstein (1952), p. 4.</ref> کە ئاھەنگی ھاوسەرگیری ئەرستۆکراتەکان ئاھەنگی مەزن بوون. تەنوورەی کورت و نەعلی بالێت و کارەکانی بورانت بەکارنەدەھێنران. دیزاینی کۆریۆگرافییەکان لە جوڵەکانی سەمای  دادگاەوە وەرگیران.<ref>Thoinot Arbeau, _Orchesography_, trans. by Mary Steware Evans, with notes by Julia Sutton (New York: Dover, 1967)</ref> ھونەرمەندانی نمایشکار پۆشاکی سەردەم لەبەردەکەم. بەنیسبەت ژنانەوە، ئەوە مانای عەبای ڕەسمی دەگەیاند کە  قاچەکانیان تاپاژنەپێ دادەپۆشی.<ref>{{cite web|title=BALLET 101: A Complete Guide to Learning and Loving the Ballet by Robert Greskovic|url=http://www.chron.com/cgi-bin/auth/story/content/chronicle/ae/books/9798/05/03/greskovicch1.html}}</ref> بالێت سەرەتا ھاوبەشیکار بوو، وەو لە کۆتاییدا  جەماوەر پەیوەندیدەکات بە  سەماکەوە.