کۆنەوارەتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''کۆنەوارەتی''' Conservatism ئایدیۆلۆژییەکی سیاسییە داوای پاراستنی نەرێت و سیستەمی جڤاکی دەکات. کۆنەوار، بە پێچەوانەی لیبەڕال و سۆسیالیستەکان، تەنها گۆڕانکاریی خاو لە کۆمەڵگەدا پەسەند دەکات.

 

شۆڕشی فرانسی بووە هۆی زانی یەکەم شابەرهەمی کۆنەوارەتی. ئەدمۆند بیرک (Edmund Burke(1729-1779 تەنها یەک ساڵ پاش شۆڕشی فرانسی کتێبی Reflections on the Revolution in France ی دەر کرد. ئەم بەرهەمە ڕەخنەیەکی بنەڕەتی بوو لە شۆڕش وەک مێتودێک بۆ گۆڕینی جڤات.

 

بە دیدی هێگل، ویستی ئەم گیانە له ‌سەردەمی جیاوازدا لە گەلی تایبەت و لە خەسڵەتگەلی میللی ‌«‌گیانی گەل‌»‌ ی ئەو گەلانەدا خۆی دەنوێنێ. کەواتە میللەتان هەڵگری پەیامێکی مێژووکردن. لە نێو میللەتدا دەوڵەتە دەبێتە بەرجەستەکاری ئەو ئەرکه ‌مێژووکردە. دەوڵەت ئەو هێزە سەردەستەیە یەکیەتیی جڤات ڕادەکرێ، جڤاتش مەیدانی هەم گوزەرانی کەسەکی و هەم بەرژەوەندیی گرووپانە.

 

کۆنەوارەتیی نیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدەیەم دژەئایدیۆلۆژییەک بوو بەرانبەر هەم لیبەڕالیزمی سیاسی و هەم لیبەڕالیزمی ئابووری. کۆنەواران یەکجار به ‌توندی ڕەخنەیان له بازاڕی ئازاد و Laissez Faire دەگرت، بەتایبەتی لەبەر ئەنجامگەلی جڤاکییان. ‌

 

نموونە بریتانییەکەی کۆنەوارەتی پێی دەگوترێ ‌«‌دێمۆکراتیی تۆری‌» Tory Democracy [بە کۆنەوارانی بریتانی دەگوترێ “تۆری Tory”]‌. کۆنەواران لەتەک لیبەڕالان پێشبرکێیان بوو لەسەر فرەواندنی مافی گشتیی دەنگ دان و هاوکاتیش داوای ڕیفۆرمی جڤاکییان دەکرد. لە 1880 کاندا، لە ئێنگلاند، مافی گشتیی دەنگ دان تەواوێک پیادە بووبوو.

 

گرنگترین سەرچاوەی پێوەر لای کۆنەوارەتی مێژووە، یان بابڵێین، نەرێتی فەرهەنگی و سیاسیی میللیی خۆیەتی. هەڵبەتە نەرێت هەم دێتە گۆڕین و هەم نۆژەن دەکرێتەوە‌، بەڵام لەسەرەخۆ. مێژوو بەلای کۆنەوارەوە جۆرە فیلتەرێکە ڕێ لە بابەتی بێکەڵک دەبەستێ. تەنها ئەوەی بەسوودە، ئەوەی لە ئەزموونی درێژخایەندا خۆی ڕادەگرێ، دەمێنێتەوە.

 

کۆنەوارەتی ئەو یەکسانییە سیاسییەی سەلماندووە کە مەرجە بۆ مافی گشتیی دەنگ دان. هەروەها یەکسانیی دەستووریشی سەلماندووە کە دەکاتەوە وێکچوون لە ئاست یاسادا. بەڵام لەوە زیاتری بڕ نەکردووە. نۆڕینی کۆنەوار هەمەجۆریی مرۆڤگەل و نایەکسانیی دروست لە بواری زیرەکی، توانای بڕیار دان... هتد کردۆتە سەرشار.

 

جیاوازیی داهات و سامان لای کۆنەواران، بەگشتی، پێوانەیە بۆ جیاوازیی کردەیی خەڵک، لە تەک ئەمیشدا کۆنەواران، بەرانبەر سیاسەتی باج گرتن و سیاسەتی جڤاکیی وەها کە مەبەستێکی توندی دارماڵ کردنی هەبێت، دژن.

 

لە ئایدیۆلۆژیی کۆنەواردا «میللەت» (نەتەوە - ناسیۆن) یەکەی جڤاکیی یەکەمینە. لەبەر ئەوە بەرژەوەندی میللەت و بەرگری لێی دەبێتە نرخاندنێکی سەنتراڵی کۆنەوار. هەر هەموو کۆنەواران، سەر به ‌هەر ڕێبازێک بن، ڕێکن لەسەر ئەوەی دەبێ بەرگرییەکی ئەرتەشی بەهێز هەبێت بۆ پاراستنی میللەتی خۆیان.

 

کۆنەوارەتی کار دەکات بۆ پاراستنی خاوەنەتیی دەستاوێژی بەرهەم هێنان لای تاکەکەس و بەربەرەکانێی دەست تێوەردانی سیاسەت دەکات لە بازاڕی ئابووریدا. بەڵگەکانیش لێرەدا تاڕادەیەک هەر ئەوانەن (1899–1992)Friedrich Hayek پێشکەشیان دەکات:

 

[[پەڕگە: Russell Kirk.jpg |وێنۆک|(Russell Kirk (1918-1994]]

 

لە باسی دۆخێکی بێگەردی جڤاکیی ئایەندەدا، ئیدیال و ئوتوپیا یەك بابەت نین. هەر لە سەرەتاوە هەڵوێستی گومانکارانە و دژەئوتوپیا خەسڵەتێکی ئاشکرای کۆنەوارانە بووە. بیرۆکەی دۆخی نموونەی بێگەرد بە چەوت و زیانبەخش دانراو.