|
| دایک و باوک =
| خزمەکان =
| پەیوەندییەکان =
| پەیوەندیەکان =
| خەڵاتەکان =
| واژوو =Galileo_Signature.svg
| ماڵپەڕ =
| پەراوێزەکان =
| پەراوێزەکان =}}گالیلیۆ لە ١٥ی شوباتی سالی ١٥٦٤ لە شاری پیسا هاتۆتە دنیاوە. گەورەترینی نیوو شەش منداڵی عودژەن وئاوازدانەر و تیۆرستی میوزیکیی ( ڤینسینزوگالیلی) و (جیولیا) بوو. گالیلیۆ گالیلی بوو بە عودژەنێکی لێهاتوو . گالیلۆ لە باوکیەوە فێری.<ref>[https://owlcation.com/humanities/Biography-of-Galileo-Galilei ''Biography of Galileo Galilei'']</ref> ▼}}
'''گالیلێو گالیلەی''' (لەدایکبوون١٥ی شوباتی ١٥٦٤ - کۆچی دوایی ٨ی کانوونی دووەمی١٦٤٢) [[بیرکار]]، [[ئەستێرەناس]]، [[فەیلوسووف]] و زانیاری بواری [[فیزیک]]، خەڵکی [[ئیتاڵی]]، کە دەورێکی گرینگی ھەبوو لە [[شۆڕشی زانستیی]] لە [[ئەوڕووپا]]دا. دەستکەوتە بەنرخەکانی باشترکردنی [[چاوگێڕ]] ([[تەلەسکۆپ]]) و ڕوانینە ئەستێرەناسییەکان، پاڵپشتی لە [[تیئۆریای کۆپێرنیکیسم]]. گالیلێو بە ناوی «باوکی ئەستێرەناسی مۆدێڕن»، «باوکی زانستیا فیزیای مۆدێڕن»، «باوکی زانست» و «باوکی زانستی مۆدێڕن» دەناسن. بەڵام بە باوەڕی گشتیی، گالیلێو تەنانەت ئەگەر ھیچ یەک لەمانە نەبێت، بۆ ھاتنە دونیای [[زانستی مۆدێڕن]]، پێویست بووە.
بەشدارییەکانی گالیلێو لە بواری [[ئەستێرەناسی]]دا، بە [[چاوگێڕ]] دیتنی مانگەکانی [[ھەسارەی گەلاوێژ]]، دۆزینەوە ٤ مانگی گەورەی [[ھەسارەی موشتەری]] (کە ھەر بە ناوی خۆی ناونرا) ھەروا دیتن و لێکۆڵینەوەی [[پەڵەی خۆر]]. گالیلێو ھەروا لەسەر باشترکردنی [[کۆمپاس]] کاری کرد.
سی لە خوشکو براکانی گالیلیو لە ژیان مانەوە. بچووکترینیان مایکل ئەنجیڵۆ بوو. ئەگەرچی ئەویش بێبەش نەبوو لە باری سەختی ئابووری سەردەمی گەنجی گالیلۆدا، توانی ببیت بە عودژەن وئاوازدانەریکی سەرکەوتوومایکڵ ئەنجڵۆ توانای ھاوبەشکردنی ئەو برە پارەی نەبوو کە بە بریارەکەی باوکی بەشێکی بۆ زاواکەیان بوو، کە دواتر بە رێگەی یاسایی داوای دوبارە لێکۆڵینەوەی کرد دەربارەی بریارەکە. مایکڵ ئەنجیڵۆ جار بە جار داوای پارەی لە گالیلۆ دەکرد بۆ پاڵپشتی لە هەوڵە مۆسیقی و گەشتەکانی . ڕەنگە ئەم بارە ئابوریانەی سەر شانی، هۆکار بووبێت بۆ ئارەزووی گالیلۆ لە گەشەدان بە داهێنانەکانی و پەیداکردنی سەرچاوەی داهاتی زیاتر.<ref>{{cite book|last=Disraeli|first=I.|title=Curiosities of Literature|date=1835|publisher=W. Pearson & Company|isbn=|page=371}}</ref> ▼
پشتیوانی کردن لە [[تیئۆریای کۆپێرنیک]]، ئەویش کاتێک کە ژمارەی ھەرە زۆری فەیلەسووفەکان و ئەستێرەناسەکان لەسەر بڕوای ناوەندی جیھان بوونی زەوی سووربوون (یا وایان نیشان ئەدا کە ھەن)، بووە ھۆی کێشە بۆی. دوای ساڵی ١٦١٠ دەربڕینی بیر و ڕای خۆی سەبارەت بە «خۆر سەنتەری جیھان» بوون بووە ھۆی دژایەتی تاڵی فەیلەسووفان و کەسایەتییە ئایینییەکان لەگەڵیدا و ھەتا پێش ساڵی ١٦١٥، بۆ دووجار بانگێشتیان کرد بۆ «[[دادگای کۆڵینەوەی بیر و ڕا]]» کە لەو سەردەمەدا زۆر باو بوو. ئەگەرچی لەوانەدا بە بێتاوانیان زانی، بەڵام [[دێری کاتۆلیک]] لە ١٦١٦ ڕای گەیاند تیئۆریای خۆر ناوەڕاستبوونی جیھان بە تەواوی ھەڵەیە و دژی پەرتووکی پیرۆزی [[ئەنجیل]]ە. گالیلێو ھەڕەشەی لێکرا کە پاڵپشتی خۆی لەوە ھەروەک بەڵێنی دابوو کۆتایی بێنێت. کاتێ دواتر لە بەناوبانگترین بەرھەمی نووسینی خۆیدا لەو بڕوا پشتیوانی کرد، کە لە ١٦٣٢ بڵاوکرایەوە، دیسان بۆ [[دادگای کۆڵینەوەی بیر و ڕا]] برا و بە تاوانبار بە کفر و وەرگێڕان لە ئایین تاوانبارکرا؛ بۆ زۆرەملی ئەو وتەیان پێ وەرگرتەوە و تا دوایین ڕۆژەکانی تەمەنی لە ماڵەکەی خۆیدا، لە ژێر چاودێری بوو. لە ساڵی ١٦٤٢ لە تەمەنی حەفتاوحەوت ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.
لە تەمەنی ٨ سالیدا خیزانی گالیلیۆ چوون بۆ فلۆرینس کە شاریک بوو لە ناوەراستی ئیتالیا، ئەویش بۆ ماوەی ٢ سال لە لای جاکۆبۆ بۆرگینی مایەوە و لە لایەن ئەوەوە لە سالی ١٥٧٥ تاکو سالی ١٥٧٨ لە ڤالۆم برۆسا کە ٣٠ کم دوورە لە باشورى رۆژ هەڵات پەروەردە کرا. لەوسەردەمەدا لە ئیتالیا هەلبژاردنی نازناو ئارەزومەندانە بوو. بۆیە گالیلیۆ ویستی هەر بە ناوی خۆیەوە بانگ بکریت. ناوی گالیلیۆ و نازناوەکەی لە باپیری (بۆنایوتی) وەرگیراوە، کە پزیشکیکی بەناوبانگ و سیاسەتمەدار بوو لە فلۆرینس لە سەدەی پانزەهەم لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا شوێنکەوتووەکانی ناوی گالیلیان لە خۆیان نابوو گالیلۆ لە هەمان کڵێسە نێژرا کە پیش ٢٠٠ سال باپیری لی نیژرا بوو. گالیلیۆ بە چەند ناویک ناسرا بوو و هەندیک جاربە گاليليو گاليلي لينسو ، ئەوەش لە کاتی کارکردن وەکو ئەندامیک لە ئەکادیمی لینسی کە ریکخراویکی زانستی بوو لە ئیتالیا. لە ناوەڕاستیسەدەی شانزەهەمدا لە نێو خیزانەکانی توکسان ناولینانی کوڕی گەورە لە دوای نازناوی دایک و باوک شتێکی باو بوو.هەر بۆیە بە گرنگیان نەزانی کە ناوی گالیلی لە دوای ناوی باپیری بنێن، گالیلۆ کە ناوێکی کوڕانەی ئیتاڵیە و ناوی خێزانی گالیلی کە ناوێکی لاتینیە بە مانای "گەلیل" دێ کە شوێنێکی گرنگی ئاینیە لە باکوری ئیسرائیل. و بە هۆی ئەم ناوچەیە ناوی گەلیلی ( بە یۆنانی: γαλιλαίος، بە لاتینی گەلیلیە و بە ئیتاڵی گەلیلی) لە چەرخی کۆندا بە کار هاتووە ( بە تایبەتی لەلایان ئیمپراتۆڕ جولیان) وەک هێمایەک بۆمەسیح و مەسیحیەکان و لە دوای ئەمە ناوەکە وەکو ناوێکی ئاینی بەکار هاتووە. گەڕانەوەی ناوی گالیلۆ بۆ ناوێکی ئاینی بۆ ئەوە بووە کە ناوەکەی ببێتە مەتەڵێکی بەناوبانگ. لە ساڵی ١٦١٤ قەشەیەکی دۆمینیکی بە ناوی تۆماسۆ کاتچینی گوتارێکی سەرنج ڕاکێش و کاریگەری لە دژی گەلیلی دا . کە تیایدا ئاماژەی بە نوسراوێک کرد لە دیمەنی ١:١١ کە تیایدا نوسراوە " ئەی پیاوی گەلیلی بۆ لێرە وەستاویت و سەیری بەهەشت دەکەیت؟"<ref>{{cite web|last=O'Connor|first=J. J.|last2=Robertson|first2=E .F.|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Galileo.html|publisher=[[University of St Andrews]], Scotland|work=The MacTutor History of Mathematics archive|title=Galileo Galilei|accessdate=2007-07-24}}</ref> ▼
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg|right|thumb|220px|]]
ڕووداوی وەرگرتنەوەی قسەکانی گالیلێو، بە زۆری ئەشکەنجەی [[دێر]] و [[کەلیسای کاتۆلیک]] بەناوبانگە. لەوێدا گالیلێو دەڵێ:
<blockquote>
ئەمن گالیلێو، لە تەمەنی حەفتا ساڵیمدا، لە بەرامبەر ئێوە لەسەر چۆک دەوەستم و لە کاتێکدا پەرتووکی پیرۆزم لە پێش چاوە و دەستی لێدەدەم، تۆبە دەکەم و دەڵێم بڕوای جووڵانی زەوی وتەیەکی سەرانسەر درۆیە و بە ھیچی دەزانم.
</blockquote>
== ژیاننامە ==
▲| پەراوێزەکان =}}گالیلیۆ لە ١٥ی شوباتی سالی ١٥٦٤ لە شاری پیسا هاتۆتەھاتۆتە دنیاوە. گەورەترینی نیوو شەش منداڵی عودژەن وئاوازدانەر و تیۆرستی میوزیکیی (ڤینسینزو ڤینسینزوگالیلی)گالیلی و (جیولیا ) بوو. گالیلیۆ گالیلی بوو بە عودژەنێکی لێهاتوو . گالیلۆ لە باوکیەوە فێری.<ref>[https://owlcation.com/humanities/Biography-of-Galileo-Galilei ''Biography of Galileo Galilei'']</ref>
▲سیسێ لە خوشکوخوشک و براکانی گالیلیو لە ژیان مانەوە. بچووکترینیان مایکل ئەنجیڵۆ بوو. ئەگەرچی ئەویش بێبەش نەبوو لە باری سەختی ئابووری سەردەمی گەنجی گالیلۆدا، توانی ببیت بە عودژەن وئاوازدانەریکی سەرکەوتوومایکڵ ئەنجڵۆ توانای ھاوبەشکردنی ئەو برە پارەی نەبوو کە بە بریارەکەی باوکی بەشێکی بۆ زاواکەیان بوو، کە دواتر بە رێگەیڕێگەی یاسایی داوای دوبارە لێکۆڵینەوەی کرد دەربارەی بریارەکە. مایکڵ ئەنجیڵۆ جار بە جار داوای پارەی لە گالیلۆ دەکرد بۆ پاڵپشتی لە هەوڵەھەوڵە مۆسیقی و گەشتەکانی . ڕەنگە ئەم بارە ئابوریانەی سەر شانی، هۆکارھۆکار بووبێت بۆ ئارەزووی گالیلۆ لە گەشەدان بە داهێنانەکانیداھێنانەکانی و پەیداکردنی سەرچاوەی داهاتیداھاتی زیاتر.<ref>{{cite book|last=Disraeli|first=I.|title=Curiosities of Literature|date=1835|publisher=W. Pearson & Company|isbn=|page=371}}</ref>
▲لە تەمەنی ٨ سالیدا خیزانی گالیلیۆ چوون بۆ فلۆرینس کە شاریک بوو لە ناوەراستی ئیتالیا، ئەویش بۆ ماوەی ٢ سال لە لای جاکۆبۆ بۆرگینی مایەوە و لە لایەن ئەوەوە لە سالی ١٥٧٥ تاکو سالی ١٥٧٨ لە ڤالۆم برۆسا کە ٣٠ کم دوورە لە باشورىباشوری رۆژڕۆژ هەڵاتھەڵات پەروەردە کرا. لەوسەردەمەدا لە ئیتالیا هەلبژاردنیھەلبژاردنی نازناو ئارەزومەندانە بوو. بۆیە گالیلیۆ ویستی هەرھەر بە ناوی خۆیەوە بانگ بکریت. ناوی گالیلیۆ و نازناوەکەی لە باپیری (بۆنایوتی) وەرگیراوە، کە پزیشکیکی بەناوبانگ و سیاسەتمەدار بوو لە فلۆرینس لە سەدەی پانزەهەمپانزەھەم لە کۆتاییەکانیکۆتایییەکانی سەدەی چواردەهەمداچواردەھەمدا شوێنکەوتووەکانی ناوی گالیلیان لە خۆیان نابوو گالیلۆ لە هەمانھەمان کڵێسە نێژرا کە پیش ٢٠٠ سال باپیری لی نیژرا بوو. گالیلیۆ بە چەند ناویک ناسرا بوو و هەندیکھەندیک جاربە گاليليوگالیلیو گاليلي لينسوگالیلی ،لینسو، ئەوەش لە کاتی کارکردن وەکو ئەندامیک لە ئەکادیمی لینسی کە ریکخراویکیڕیکخراویکی زانستی بوو لە ئیتالیا. لە ناوەڕاستیسەدەی شانزەهەمداشانزەھەمدا لە نێو خیزانەکانی توکسان ناولینانی کوڕی گەورە لە دوای نازناوی دایک و باوک شتێکی باو بوو. هەر ھەر بۆیە بە گرنگیان نەزانی کە ناوی گالیلی لە دوای ناوی باپیری بنێن، گالیلۆ کە ناوێکی کوڕانەی ئیتاڵیەئیتاڵییە و ناوی خێزانی گالیلی کە ناوێکی لاتینیەلاتینییە بە مانای "گەلیل" دێ کە شوێنێکی گرنگی ئاینیەئاینییە لە باکوری ئیسرائیل.ئیسرائیل؛ و بە هۆیھۆی ئەم ناوچەیە ناوی گەلیلی ( بە یۆنانی: γαλιλαίος، بە لاتینی گەلیلیەگەلیلییە و بە ئیتاڵی گەلیلی) لە چەرخی کۆندا بە کار هاتووەھاتووە ( بە تایبەتی لەلایان ئیمپراتۆڕ جولیان) وەک هێمایەکھێمایەک بۆمەسیح و مەسیحیەکانمەسیحییەکان و لە دوای ئەمە ناوەکە وەکو ناوێکی ئاینی بەکار هاتووەھاتووە. گەڕانەوەی ناوی گالیلۆ بۆ ناوێکی ئاینی بۆ ئەوە بووە کە ناوەکەی ببێتە مەتەڵێکی بەناوبانگ. لە ساڵی ١٦١٤ قەشەیەکی دۆمینیکی بە ناوی تۆماسۆ کاتچینی گوتارێکی سەرنج ڕاکێش و کاریگەری لە دژی گەلیلی دا . کە تیایداتێیدا ئاماژەی بە نوسراوێک کرد لە دیمەنی ١:١١ کە تیایداتێیدا نوسراوە " ئەی پیاوی گەلیلی بۆ لێرە وەستاویت و سەیری بەهەشتبەھەشت دەکەیت؟"<ref>{{cite web|last=O'Connor|first=J. J.|last2=Robertson|first2=E .F.|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Galileo.html|publisher=[[University of St Andrews]], Scotland|work=The MacTutor History of Mathematics archive|title=Galileo Galilei|accessdate=2007-07-24}}</ref>
== منداڵەکانی ==
سەرەرای ئەوەی کە گالیلیۆ کەسێکی دیندار بوو، سێ مندالی لە دەرەوەی هاوسەرگیریھاوسەرگیری لە مارینا گەمبا هەبووھەبوو. دوو منداڵی کچ (ڤیرجینا) و (لیڤیا) هەبووھەبوو و کورێکیشیان هەبووھەبوو بە ناوی (ڤینسینزۆ). بەهۆیبەھۆی ئەوەی کچەکانی گالیلیۆ لە دەرەوەی هاوسەرگیریھاوسەرگیری لە دایک ببون باوکیان وای دانا کە ناتواننهاوسەرگیریناتواننھاوسەرگیری بکەن و ئەگەر هاوسەرگیریانھاوسەرگیریان بکردایە نەیان دەتوانی داوای مارەیی بکەن. ئەمەش هاوشەوەیھاوشەوەی کێشەی داراییەکەیدارایییەکەی بو کە لەگەڵ دوو خوشکەکەی هەیبووھەیبوو. وە تاکە جێگرەوەی بەردەم کچەکانی ژیانێکی ئایینی بوو. هەردووھەردوو کچەکە لە پەرستگای سان مانتیۆ لە ئارسێتری قبوڵکران و تا کۆتایی ژیانیان لەوێ مانەوە. ڤیرجینیا نازناوی ماریا کیلیستی لە پەیوەندیکردن بە پەرستگاکەوە وەرگرت . لە ٢ی مانگی نیسانی ساڵی ١٦٣٤ کۆچی دوایی کردو لە گەڵ گالیلۆ لە کلیسەی سانتا کرۆس لە فلۆریدا بە خاک سپێردران. هەروەهاھەروەھا لیڤیا نازناوی (خوشکە ئەرکەنگیل) ی وەرگرت و زۆربەی ژیانیشی بە نەخۆشیەوەنەخۆشییەوە بەسەربرد. دواتر ڤینجینزۆ بەشێوەیەکی یاسایی بووە میراتگری گالیلۆ و هاوسەرگیریھاوسەرگیری لەگەڵ سیستیلیا بۆکینیری کرد.<ref>{{cite book|last=Gribbin|first=J.|url=https://books.google.com/books?id=DCUD9E-x8iEC&printsec=frontcover|title=Science. A History. 1543–2001|date=2009|publisher=Penguin|isbn=978-0-14-104222-0|location=London|page=107|authorlink=John Gribbin}}</ref>
هەرچەندەھەرچەندە گالیلیۆ لە تەمەنی گەنجێتیدا بە قەشە ناسرا بوو، بەلام باوکی هانیھانی دا بۆئەوەی ناوی خۆی تۆمار بکات لە زانکۆی پیسا بۆ بە دەست هێنانیھێنانی بڕوانامەی پزیشکی. کاتێک گالیلیۆ لە پزیشکی دەیخویند تێبینی چلچرایێکی جولاوی کرد کە بە هۆیھۆی باوە بە شێوەیەکی کەوانەیی گەورە و بچوک دەخولایەوە. گالیلیۆ چلچراکەی بەراوردی لێدانی دڵی خۆی کرد و بۆی دەرکەوت کە خولانەوەی چلچراکە بەبێ گوێدان بە دووری و بە هاتنھاتن و چونییەوە هەمانھەمان کاتی لێدانی ترپەی دلی خایاند. کاتێک کە گالیلیۆ گەرایەوە ماڵەوە، دوو پەندۆلی ئامادەکرد کە درێژی هەردووکیانھەردووکیان یەکسان بوو، یەکێکیانی بە گێسکێکی گەورە پالدا ئەویتریان بە گێسکێکی بچوک و بۆی دەرکەویت کە جولانەوەی هەردوکیانھەردوکیان هەمانھەمان کاتی خایاند. دوای سەدەیەک پەندۆلی خولانەوە بۆ دروستکردنی کاتژمێر بەکارهاتبەکارھات. بەهۆیبەھۆی ئەوەی پزیشکیی داهاتێکیداھاتێکی زیاتری هەبووھەبوو لە بیرکاری زانی بۆیە گالیلیۆ بە ئەنقەست وازی لە بیرکاریزانی هێناھێنا. هەرچەندەھەرچەندە گالیلیۆ بەبێ ویستی خۆی بەشداری وانەیەکی ئەندازەی کرد، هەوڵیھەوڵی رازیڕازی کردنی باوکی دا بۆ ئەوەی ڕێگای پێ بدات لە بری پزیشکی لە بەشی بیرکاری وفەلسەفەی سروشتی بخوێنێت. گالیلیۆ تیرمسکۆبێی دروست کرد کە پێشرەوی گەرمی پێوەکە بکا هەروەهاھەروەھا گالیلیۆ کتێبێکی بچوکی لەسەر دیزاینی هایدرۆستاتیکیھایدرۆستاتیکی هاوسەنگھاوسەنگ بڵاو کردەوە کە کتێبەکە گالیلیۆی گەیاندە توێژینەوەی جیهانیجیھانی هەروەهاھەروەھا گالیلیۆ لە بەشی دیزاین خوێندویەتی، کە بابەتێکی هونەرییەھونەرییە. لە ساڵی ١٥٨٨، بوو بە مامۆستا لە ئەکادیمیای delle Arti del Disegno لە فلۆرنس کە تیایداتێیدا وانەی تێروانین و چیارۆسکۆی دەگوتەوە. دابوونەریتی شارەکە هاندەرێکھاندەرێک بوو بۆ گالیلیۆ بۆ بەدەست هێنانیھێنانی<ref>{{cite web|last=Rutkin|first=H. D.|url=http://www.stanford.edu/dept/HPST/colloquia0405.html|title=Galileo, Astrology, and the Scientific Revolution: Another Look|publisher=Program in History & Philosophy of Science & Technology, Stanford University|accessdate=2007-04-15}}</ref> بیرۆکەیەکی جوان. گالیلیۆ لە تەمەنی گەنجێتی دا، بە درێژای ژیانی لەگەل نیگارکێشی سیگۆلی دۆستایەتی هەبووھەبوو کە ئەویش یەکێک لە تابلۆکانی وێنەی تێبینی مانگی گالیلیۆیان دەکرد. لە سالی ١٥٨٩، بۆ سەرۆکی لێژنە هەلبژێردراھەلبژێردرا لە شاری پیسا. لە سالی ١٥٩١، کاتێک باوکی گالیلیۆ کۆچی دوایی کرد،گالیلیۆکرد، گالیلیۆ چاودێری برا بچوکەکەی کرد. دواتر لە سالی ١٥٩٢، گالیلۆ چوو بۆ کۆلێژی پادوە و تا سالی ١٦١٠ وانەکانی ئەندازە، ميكانيك،میکانیک، و ئەستێرەناسىئەستێرەناسی گوووتەوە. لە میانەی ئەو کاتەدا گالیلیۆ توێژینەوەی گرنگی ئەنجامدا سەبارەت بە زانستی سەرەکی بۆ نمونە (كينماتيكاىکینماتیکای جوولە و ئەستێرەناسىئەستێرەناسی) و هەروەهاھەروەھا زانستی کرداری بۆ هێزیھێزی ماددەکان و پێشەنگی تلسکۆب. هەروەهاھەروەھا گالیلیۆ ئارەزوی لە ئەستێرەزانی هەبووەھەبووە کە لەو کاتەدا پەیوەست بووە بە خوێندنی بیرکاری و ئەستێرەناسی.<ref name="RosenGothard2009">{{cite book|last1=Rosen|first1=J.|title=Encyclopedia of Physical Science|last2=Gothard|first2=L. Q.|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7011-4|location=New York|page=268}}</ref>
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
[[پۆل:نووسەران بە زمانی لاتینیی سەدەی ١٧یەم]]
[[پۆل:فیزیکزانانی تاقیکاری]]
| 