ئارکیمیدز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

|ناو =ئارکیمیدز <br /> {{ھن}}Archimedes <br /> {{ھن}}(یۆنانی: Ἀρχιμήδης)

|بەرواریڕێکەوتی لەدایکبوون =٢٨٧ پ. ز

|بەرواریڕێکەوتی مردن =٢١٢ پ. ز

|نەتەوە =[[یۆنان|یۆنانی]]ی

|ناسراو بەھۆی =[[یاسای ئارکیمیدز]] ،...

|ئیمزاواژوو =

|لێدوانی ئیمزاواژوو =

'''ئەرخەمێدسی کوڕی سێرەکیوس''' (یۆنانی کۆن:  Ἀρχιμήδης، ڕۆمانی: ''Arkhimḗdēs''، [[یۆنانی کۆن|یۆنانیی]] دۆری [ar.kʰi.mɛː.dɛ̂ːs];، ٢٨٧ پێش زایین - ٢١٢ پێش زایین) بیرکاریناس، فیزیاناس، ئەندازیار، داهێنەرداھێنەر و گەردوونناسێکی یۆنانی بوو. ئەگەرچی شتگەلێکی کەم لەبارەی ژیانییەوە زانراوە، ئەو بە یەکێک لە زانا پێشڕەوەکانی چاخی کلاسیک دادەنرێت. بە گشتی بە مەزنترین بیرکاریزانی چاخی کلاسیک و یەکێک لە مەزنترینی هەمووھەموو سەردەمەکان دادەنرێت. ئەرخەمێدس پێشبینی جیاکاری و تەواوکاریی و شیکاریی مۆدێرنی کرد بە جێبەجێکردنی بنچینەی نەژمێردراوەکان و شێوازی دۆزینەوەی ڕووبەری هاوکێشەھاوکێشە بۆ دەرهێناندەرھێنان و بە وردیی سەلماندنی ژمارەیەک تێۆری ئەندازەیی لەوانە ڕووبەری بازنە، ڕووبەری ڕوو و بارستایی تەنی گۆیی و ڕووبەری ژێر چەماوە.<ref>{{cite journal|last=Knorr|first=Wilbur R.|title=Archimedes and the spirals: The heuristic background|journal=[[Historia Mathematica]]|year=1978|volume=5|issue=1|pages=43–75|quote="To be sure, Pappus does twice mention the theorem on the tangent to the spiral [IV, 36, 54]. But in both instances the issue is Archimedes' inappropriate use of a "solid neusis," that is, of a construction involving the sections of solids, in the solution of a plane problem. Yet Pappus' own resolution of the difficulty [IV, 54] is by his own classification a "solid" method, as it makes use of conic sections." (p. 48)|doi=10.1016/0315-0860(78)90134-9|doi-access=free}}</ref>

دەستکەوتە بیرکارییەکانی دیکەی بریتی بوون لە دەرهێنانیدەرھێنانی وردیی ڕێژەی پای، دیاریکردن و لێکۆڵینەوەی لولەک کە بە ناوی ئەرخەمێدس خۆیەوە ناونرا و دروستکردنی سیستمێک بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی توان بۆ دەرخستنی ژمارەی گەورە. هەروەهاھەروەھا یەکێک بوو لە یەکەمینەکان بۆ پراکتیزەکردنی بیرکاری لە دیاردەی فیزیاییدا، دۆزینەوەی گیراوەی نەگۆڕ و سەرژمێری، بە شیکردنەوەیەک بۆ بنەمای بەرزکەرەوەشەوە. ئەو بەناوبانگە بە دیزاین کردنی ئامێری وەکو پەمپی ئاو، بەرزکەرەوەی قورسایی، ئامێری بەرگریی جەنگیی بۆ پاراستنی شارەکەی، سێراکیوز، لە داگیرکردن.<ref name="Collins">{{cite web|url=http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/archimedes?showCookiePolicy=true|title=Archimedes|accessdate=25 September 2014|publisher=Collins Dictionary|date=n.d.}}</ref><ref>{{cite web|title=Archimedes (c. 287 – c. 212 BC)|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/archimedes.shtml|work=BBC History|accessdate=2012-06-07}}</ref>

ئەرخەمێدس لەمیانەی دەستبەرسەراگرتنی سێراکیوزدا کۆچی دوایی کرد پاش ئەوەی لەلایەن سەربازێکی ڕۆمانییەوە کوژرا سەرەڕای ئەوەی فەرمانی ئەوەی پێکرابوو کە نابێت ئازاری پێ بگەیەنرێت. سیسرۆ ئەوە دەگێرێتەوە کە کاتێک سەردانی گۆری ئەرخەمێدسی کردووە، گۆڕەکەی سەرڕێژ کراوە بە گۆ و لولەک، کە داواکاریی ئەرخەمێدس خۆی بووە کە لەسەر كێڵەکەیکێڵەکەی دابنرێت وەک دەرخەری دۆزینەوە بیرکارییەکانی. <ref name="Henshaw2014">{{cite book|author=John M. Henshaw|url=https://books.google.com/books?id=-0ljBAAAQBAJ&pg=PA68|title=An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter|date=10 September 2014|publisher=JHU Press|isbn=978-1-4214-1492-8|page=68|quote=Archimedes is on most lists of the greatest mathematicians of all time and is considered the greatest mathematician of antiquity.}}</ref>

جیاواز لە داهێنانەکانی،داھێنانەکانی، نووسینەکانی ئەرخەمێدس لە بواری بیرکارییدا زۆر کەم ناسراو بوون لە چاخی کلاسیکدا. بیرکاریزانانی سەردەمی ئەلیکساندەر دەیانخوێندەوە و لێیان وەردەگرت بەڵام یەکەم کۆکردنەوەی تەواو و گشتگیری نووسینەکانی لە ساڵی ٥٣٠ پاش زایین لە لایەن ئیزیدۆری کوڕی میڵێتیسەوە لە قوستەنتینیەیقوستەنتینییەی بێزەنتی ئەنجامدرا لەکاتێکدا سەرنج لەسەر کارەکانی ئەرخەمێدس کە لە لایەن یوتۆشیەسەوەیوتۆشییەسەوە و لە سەدەی شەشەمی پاش زاییندا نووسرا، بۆ یەکەمجار بازنەی خوێندنەوەی کارەکانی فراوانتر کرد. ئەو چەند لەبەرگیراوەیەی نوسینەکانی ئەرخەمێدس کە لە چاخەکانی ناوەڕاستەوە مابوونەوە، سەرچاوەیەکی کاریگەر بوون بۆ زانایان لە سەردەمی ڕێنیسانسدا، لە کاتێکدا دۆزینەوەی چەند کارێکی ئەرخەمێدس لە ساڵی ١٩٠٦ دا کە پێشتر نەزانرابوون لە کتێبی Archimedes Palimpsest  دا دەرچەی تری خستە ڕوو لە بارەی ئەوەی کە چۆن گەیشتووە بە دەرئەنجامە بیرکارییەکانی.<ref name="Hawking2007">{{cite book|author=Stephen Hawking|url=https://books.google.com/books?id=eU_RzM7OoI4C&pg=PT12|title=God Created The Integers: The Mathematical Breakthroughs that Changed History|date=29 March 2007|publisher=Running Press|isbn=978-0-7624-3272-1|page=12|quote=Archimedes, the greatest mathematician of antiquity, ...}}</ref>

ئەرخەمێدس لە ساڵی ٢٨٧ ی پێش زایین لە بەندەری شاری سێراکیوز لە سیسیلی لەدایکبووە کە لەو کاتەدا شارەکە داگیرکراوێکی خۆ بەڕیوەبەر بوو لە ناوچەی ماگنا گریشیا. بەرواریڕێکەوتی لەدایکبوونی لەسەر بنەمای وتەیەکی مێژووناسی بێزەنتینی یۆنانیی جۆن سێتزسە کە گوتبووی ئەرخەمێدس ٧٥ ساڵ ژیاوە. لە کتێبی  The Sand Reckonerدا ئەرخەمێدس باوکی بە ناوی فیدیەسفیدییەس دەناسێنێت، گەردوونناسێک کە هیچیھیچی وای لەبارەوە نازانرێت. پلوتارخ لە کتێبی  Parallel Lives دا نووسیویەتی کە ئەرخەمێدس پەیوەندی بە پاشا هییەرۆیھییەرۆی دووهەمەوەدووھەمەوە هەبووەھەبووە کە حاکمی شاری سیراکیوز بوو. ژیاننامەیەکی ئەرخەمێدس لە لایەن هیرەکڵایدسیھیرەکڵایدسی هاوڕێیەوەھاوڕێیەوە نوسرا بەڵام کارەکەی ون بوو و ئەوەش وردەکاری ژیانی ئەرخەمێدسی بە نادیاری هێشتەوەھێشتەوە. بۆ نموونە نازانرێت گەر هاوسەرگیریھاوسەرگیری کردبێت یانیش منداڵی هەبووبێتھەبووبێت. لە ماوەی تەمەنی گەنجیدا ئەرخەمێدس وا پێ دەچێت لە شاری ئەسکەندەریەیئەسکەندەرییەی میسڕ خوێندبێتی کە کانۆنی کوڕی سەیمۆس و ئێرۆتاسبنیسی کوڕی سایرونی هاوزەمانیھاوزەمانی بوون. وەکو هاوڕێھاوڕێ ئاماژەی بە کانۆنی کوڕی سەیمۆس داوە بەڵام دوو لە کتێبەکانی The Method of Mechanical Theorems و  the Cattle Problemپێشەکییەکەیانی پیشکەش بە ئێرۆتاسبنیس کردووە.

ئەرخەمێدس لە ساڵی ٢١٢ ی پێش زایین لە شەڕی پەنییکدا کۆچی دوایی کرد کاتێک هێزەکانیھێزەکانی ئیمراتۆریەتیئیمراتۆرییەتی ڕۆمانی بە سەرکردایەتی جەنەڕاڵ ماركۆسمارکۆس كلۆديۆسکلۆدیۆس مارسيلۆسمارسیلۆس دوای دوو ساڵ گەمارۆدان دەستیان گرت بەسەر شاری سارکیوزدا. بە پێی وادانانێکی پلوتارخ، لە کاتی دەتبەسەراگرتنی شارەکەدا، ئەرخەمێدس بیری لە دانانی هێلکارییەکیھێلکارییەکی بیرکاریی کردۆتەوە. سەربازێکی ڕۆمانی فەرمانی پێکرد کە بڕوات بۆ بینینی جەنەراڵ مارسیلۆس بەڵام ئەو ڕەتی کردەوە بڕوات و گوتبووی کە دەیەوێت کارکردن لەسەر ئەو هێڵکارییەھێڵکارییە تەواو بکات. سەربازەکە بەمە هەڵچووھەڵچوو و بە شمشێرەکەی ئەرخەمێدسی کوشت. پلوتارخ وادانانێکی کەمتر ناسراویش دەخاتە ڕوو کە دەکرێت ئەرخەمێدس لە هەوڵیھەوڵی خۆبەدەستەوەدانی بۆ سەربازێکی ڕۆمانی کوژرابێت. بە پێی ئەم چیرۆکە ئەرخەمێدس کەرەستەی بیرکاری هەڵگرتبووھەڵگرتبوو و لەبەر ئەوە کوژرا کە سەربازەکە وای بیرکردەوە کەرەستەی بەنرخ بن. دەگوترێت جەنەڕاڵ مارسیلۆس بە مەرگی ئەرخەمێدس زۆر تووڕە بووە و ئەوی بە سەرمایەیەکی زانستیی بەنرخ داناوە و فەرمانی دابوو کە هیچھیچ زیانێکی پێ نەگات. مارسیلۆس بە ئەرخەمێدسی دەگوت "«زەبەلاحی ئەندازە"».<ref>{{cite web|first=Chris|last=Rorres|url=http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/TombIllus.html|title=Tomb of Archimedes&nbsp;– Illustrations|publisher=Courant Institute of Mathematical Sciences|accessdate=2011-03-15}}</ref>

دوایین وتەکانی ئەرخەمێدس "بازنەکانم تێک مەدەن"ە وەکو ئاماژەیەک بە بازنەکانی نێو کێشراوە بیرکارییەکانی کە دەبوو لێکۆڵێنەوەیان لەسەر بکات کاتێک لەلایەن سەربازە ڕۆمانییەکەوە تێک و پێکدران. ئەم وتەیە زۆرجار لە زمانی لاتینییدا بە   "Noli turbare circulos meos,"  دێت بەلام بەڵگەیەکی پشتپێبەرستراو نییە پیشانی بدات کە ئەرخەمێدس ئەوەی گووتبێت و لە گریمانەکەی پلوتارخیشدا نەهاتووەنەھاتووە. ڤالیریۆس ماکسیمس لە پەڕتووکی " ئەو وتە و کردانەی بیرناچنەوە" لە سەردەی یەکەمی پێش زاییندا، دەستەواژەکە بەم جۆرە دەنوسێت" ...sed protecto manibus puluere 'noli' inquit, 'obsecro, istum disturbare'" بە مانای " بەڵام بۆ پاراستنی دەستکەوتەکەی گوتی 'لێتان دەپاڕێمەوە ئەمە تێک مەدەن'." ئەم دەستەواژەیە لە یۆنانی کاسرۆڤیساشدا بەم جۆرە هاتووە ھاتووە

گۆڕەکەی ئەرخەمێدس هەڵکۆڵینێکیھەڵکۆڵینێکی پێوە بوو کە نمونەی سەلماندنە بیرکارییە دڵخوازەکەیەتی و پێکهاتووەپێکھاتووە لە گۆیەک و لولەکێک بە هەمانھەمان بەرزی و تیرەی بازنەوە. ئەرخەمێدس ئەوەی سەلماند کە قەبارە و ڕووبەری ڕووی گۆ دەکاتە دوو لەسەر سێی لولەک بە بنەکەکەشیەوەبنەکەکەشییەوە. لە ساڵی ٧٥ ی پێش زایین و ١٣٧ ساڵ پاش مردنی، وتاربێژی ڕۆمانی سیسیریۆ وەکو ژمێریار لە سیسیلی کاری دەکرد. گوێبیستی چیرۆک دەبوو لە بارەی گۆڕەکەی ئەرخەمێدسەوە بەڵام هیچھیچ یەک لە خەڵکی ئەو دەڤەرە شوێنی گۆڕەکەیان نەدەزانی. دواجار گۆڕەکەی لە نزیک دەرگای ئەگرجەنتینەوە لە سەراکیوز دۆزییەوە کە لە دۆخێکی بایەخپێنەدراو و پڕ لە گژوگیای کێویدا بوو. سیسیریۆ گٶڕەکەی پاک کردەوە و توانی نەخشیندراوەکەی سەر گۆڕەکە ببینێت و چەند دێڕە شیعرێکیش کە وەکو نووسین بۆی دانرابوون. لە سەرەتاکانی ساڵی ١٩٦٠دا گۆڕێک لە زەوییە دەشتاییەکانیدەشتایییەکانی دەوروبەری ئۆتێل پانۆراما لە سێرکویز دۆزرایەوە و وا ناسێنرا کە گۆڕی ئەرخەمێدس بێت بەڵام هیچھیچ بەڵگەیەکی قایلکەر بۆ ئەوە بوونی نەبوو و لە ئەمڕۆدا شوێنی گۆڕەکە نادیارە. <ref>{{cite web|first=Chris|last=Rorres|url=http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|title=Siege of Syracuse|publisher=Courant Institute of Mathematical Sciences|accessdate=2007-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609013114/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|archivedate=9 June 2007|url-status=live}}</ref>

سەرچاوە ستانداردەکانی ژیانی ئەرخەمێدس پاش ماوەیەکی درێژ لە مردنی لەلایەن مێژوونووسانی کۆنی ڕۆمەوە نووسراون. وادانانەکەی پۆلیبیەسیشپۆلیبییەسیش لە بارەی گەمارۆدانی سیرەکویز لە کتێبی The Histories  دا بە نزیکەی حەفتا ساڵ پاش مردنی نووسراوە و دواتریش لە لایەن هەریەکھەریەک لە پلوتارخ و لیڤییەوە بەکارهێنراوەبەکارھێنراوە. لەوێدا پەردە لەسەر ژیانی ئەرخەمێدس وەکو کەسایەتییەک هەڵدەداتەوەھەڵدەداتەوە و تیشک دەخاتە سەر ئەو ئامێرە جەنگییانەی کە دەیگوت بۆ پارێزگاریکردن لە شارەکەی دروستی کردووە.