ئارکیمیدز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب here |
This article was translated by I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ٢٨:
|خێران =
}}
ئەرخەمێدسی کوڕی سێرەکیوس (یۆنانی کۆن Ἀρχιμήδης، ڕۆمانی ''Arkhimḗdēs''، [[یۆنانی کۆن|یۆنانیی]] دۆری [ar.kʰi.mɛː.dɛ̂ːs];، ٢٨٧ پێش زایین-٢١٢ پێش زایین) بیرکاریناس، فیزیاناس، ئەندازیار، داهێنەر و گەردوونناسێکی یۆنانی بوو. ئەگەرچی شتگەلێکی کەم لەبارەی ژیانییەوە زانراوە، ئەو بە یەکێک لە زانا پێشڕەوەکانی چاخی کلاسیک دادەنرێت. بە گشتی بە مەزنترین بیرکاریزانی چاخی کلاسیک و یەکێک لە مەزنترینی هەموو سەردەمەکان دادەنرێت. ئەرخەمێدس پێشبینی جیاکاری و تەواوکاریی و شیکاریی مۆدێرنی کرد بە جێبەجێکردنی بنچینەی نەژمێردراوەکان و شێوازی دۆزینەوەی ڕووبەری هاوکێشە بۆ دەرهێنان و بە وردیی سەلماندنی ژمارەیەک تێۆری ئەندازەیی لەوانە ڕووبەری بازنە، ڕووبەری ڕوو و بارستایی تەنی گۆیی و ڕووبەری ژێر چەماوە.<ref>{{cite journal|last=Knorr|first=Wilbur R.|title=Archimedes and the spirals: The heuristic background|journal=[[Historia Mathematica]]|year=1978|volume=5|issue=1|pages=43–75|quote="To be sure, Pappus does twice mention the theorem on the tangent to the spiral [IV, 36, 54]. But in both instances the issue is Archimedes' inappropriate use of a "solid neusis," that is, of a construction involving the sections of solids, in the solution of a plane problem. Yet Pappus' own resolution of the difficulty [IV, 54] is by his own classification a "solid" method, as it makes use of conic sections." (p. 48)|doi=10.1016/0315-0860(78)90134-9|doi-access=free}}</ref>
دەستکەوتە بیرکارییەکانی دیکەی بریتی بوون لە دەرهێنانی وردیی ڕێژەی پای، دیاریکردن و لێکۆڵینەوەی لولەک کە بە ناوی ئەرخەمێدس خۆیەوە ناونرا و دروستکردنی سیستمێک بە بەکارهێنانی توان بۆ دەرخستنی ژمارەی گەورە. هەروەها یەکێک بوو لە یەکەمینەکان بۆ پراکتیزەکردنی بیرکاری لە دیاردەی فیزیاییدا، دۆزینەوەی گیراوەی نەگۆڕ و سەرژمێری، بە شیکردنەوەیەک بۆ بنەمای بەرزکەرەوەشەوە. ئەو بەناوبانگە بە دیزاین کردنی ئامێری وەکو پەمپی ئاو، بەرزکەرەوەی قورسایی، ئامێری بەرگریی جەنگیی بۆ پاراستنی شارەکەی، سێراکیوز، لە داگیرکردن.<ref name="Collins">{{cite web|url=http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/archimedes?showCookiePolicy=true|title=Archimedes|accessdate=25 September 2014|publisher=Collins Dictionary|date=n.d.}}</ref><ref>{{cite web|title=Archimedes (c. 287 – c. 212 BC)|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/archimedes.shtml|work=BBC History|accessdate=2012-06-07}}</ref>
ئەرخەمێدس لەمیانەی دەستبەرسەراگرتنی سێراکیوزدا کۆچی دوایی کرد پاش ئەوەی لەلایەن سەربازێکی ڕۆمانییەوە کوژرا سەرەڕای ئەوەی فەرمانی ئەوەی پێکرابوو کە نابێت ئازاری پێ بگەیەنرێت. سیسرۆ ئەوە دەگێرێتەوە کە کاتێک سەردانی گۆری ئەرخەمێدسی کردووە، گۆڕەکەی سەرڕێژ کراوە بە گۆ و لولەک، کە داواکاریی ئەرخەمێدس خۆی بووە کە لەسەر كێڵەکەی دابنرێت وەک دەرخەری دۆزینەوە بیرکارییەکانی. <ref name="Henshaw2014">{{cite book|author=John M. Henshaw|url=https://books.google.com/books?id=-0ljBAAAQBAJ&pg=PA68|title=An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter|date=10 September 2014|publisher=JHU Press|isbn=978-1-4214-1492-8|page=68|quote=Archimedes is on most lists of the greatest mathematicians of all time and is considered the greatest mathematician of antiquity.}}</ref>
جیاواز لە داهێنانەکانی، نووسینەکانی ئەرخەمێدس لە بواری بیرکارییدا زۆر کەم ناسراو بوون لە چاخی کلاسیکدا. بیرکاریزانانی سەردەمی ئەلیکساندەر دەیانخوێندەوە و لێیان وەردەگرت بەڵام یەکەم کۆکردنەوەی تەواو و گشتگیری نووسینەکانی لە ساڵی ٥٣٠ پاش زایین لە لایەن ئیزیدۆری کوڕی میڵێتیسەوە لە قوستەنتینیەی بێزەنتی ئەنجامدرا لەکاتێکدا سەرنج لەسەر کارەکانی ئەرخەمێدس کە لە لایەن یوتۆشیەسەوە و لە سەدەی شەشەمی پاش زاییندا نووسرا، بۆ یەکەمجار بازنەی خوێندنەوەی کارەکانی فراوانتر کرد. ئەو چەند لەبەرگیراوەیەی نوسینەکانی ئەرخەمێدس کە لە چاخەکانی ناوەڕاستەوە مابوونەوە، سەرچاوەیەکی کاریگەر بوون بۆ زانایان لە سەردەمی ڕێنیسانسدا، لە کاتێکدا دۆزینەوەی چەند کارێکی ئەرخەمێدس لە ساڵی ١٩٠٦ دا کە پێشتر نەزانرابوون لە کتێبی Archimedes Palimpsest دا دەرچەی تری خستە ڕوو لە بارەی ئەوەی کە چۆن گەیشتووە بە دەرئەنجامە بیرکارییەکانی.<ref name="Hawking2007">{{cite book|author=Stephen Hawking|url=https://books.google.com/books?id=eU_RzM7OoI4C&pg=PT12|title=God Created The Integers: The Mathematical Breakthroughs that Changed History|date=29 March 2007|publisher=Running Press|isbn=978-0-7624-3272-1|page=12|quote=Archimedes, the greatest mathematician of antiquity, ...}}</ref>
== ژیاننامە ==
ئەرخەمێدس لە ساڵی ٢٨٧ ی پێش زایین لە بەندەری شاری سێراکیوز لە سیسیلی لەدایکبووە کە لەو کاتەدا شارەکە داگیرکراوێکی خۆ بەڕیوەبەر بوو لە ناوچەی ماگنا گریشیا. بەرواری لەدایکبوونی لەسەر بنەمای وتەیەکی مێژووناسی بێزەنتینی یۆنانیی جۆن سێتزسە کە گوتبووی ئەرخەمێدس ٧٥ ساڵ ژیاوە. لە کتێبی The Sand Reckonerدا ئەرخەمێدس باوکی بە ناوی فیدیەس دەناسێنێت، گەردوونناسێک کە هیچی وای لەبارەوە نازانرێت. پلوتارخ لە کتێبی Parallel Lives دا نووسیویەتی کە ئەرخەمێدس پەیوەندی بە پاشا هییەرۆی دووهەمەوە هەبووە کە حاکمی شاری سیراکیوز بوو. ژیاننامەیەکی ئەرخەمێدس لە لایەن هیرەکڵایدسی هاوڕێیەوە نوسرا بەڵام کارەکەی ون بوو و ئەوەش وردەکاری ژیانی ئەرخەمێدسی بە نادیاری هێشتەوە. بۆ نموونە نازانرێت گەر هاوسەرگیری کردبێت یانیش منداڵی هەبووبێت. لە ماوەی تەمەنی گەنجیدا ئەرخەمێدس وا پێ دەچێت لە شاری ئەسکەندەریەی میسڕ خوێندبێتی کە کانۆنی کوڕی سەیمۆس و ئێرۆتاسبنیسی کوڕی سایرونی هاوزەمانی بوون. وەکو هاوڕێ ئاماژەی بە کانۆنی کوڕی سەیمۆس داوە بەڵام دوو لە کتێبەکانی The Method of Mechanical Theorems و the Cattle Problemپێشەکییەکەیانی پیشکەش بە ئێرۆتاسبنیس کردووە.
ئەرخەمێدس لە ساڵی ٢١٢ ی پێش زایین لە شەڕی پەنییکدا کۆچی دوایی کرد کاتێک هێزەکانی ئیمراتۆریەتی ڕۆمانی بە سەرکردایەتی جەنەڕاڵ ماركۆس كلۆديۆس مارسيلۆس دوای دوو ساڵ گەمارۆدان دەستیان گرت بەسەر شاری سارکیوزدا. بە پێی وادانانێکی پلوتارخ، لە کاتی دەتبەسەراگرتنی شارەکەدا، ئەرخەمێدس بیری لە دانانی هێلکارییەکی بیرکاریی کردۆتەوە. سەربازێکی ڕۆمانی فەرمانی پێکرد کە بڕوات بۆ بینینی جەنەراڵ مارسیلۆس بەڵام ئەو ڕەتی کردەوە بڕوات و گوتبووی کە دەیەوێت کارکردن لەسەر ئەو هێڵکارییە تەواو بکات. سەربازەکە بەمە هەڵچوو و بە شمشێرەکەی ئەرخەمێدسی کوشت. پلوتارخ وادانانێکی کەمتر ناسراویش دەخاتە ڕوو کە دەکرێت ئەرخەمێدس لە هەوڵی خۆبەدەستەوەدانی بۆ سەربازێکی ڕۆمانی کوژرابێت. بە پێی ئەم چیرۆکە ئەرخەمێدس کەرەستەی بیرکاری هەڵگرتبوو و لەبەر ئەوە کوژرا کە سەربازەکە وای بیرکردەوە کەرەستەی بەنرخ بن. دەگوترێت جەنەڕاڵ مارسیلۆس بە مەرگی ئەرخەمێدس زۆر تووڕە بووە و ئەوی بە سەرمایەیەکی زانستیی بەنرخ داناوە و فەرمانی دابوو کە هیچ زیانێکی پێ نەگات. مارسیلۆس بە ئەرخەمێدسی دەگوت "زەبەلاحی ئەندازە".<ref>{{cite web|first=Chris|last=Rorres|url=http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/TombIllus.html|title=Tomb of Archimedes – Illustrations|publisher=Courant Institute of Mathematical Sciences|accessdate=2011-03-15}}</ref>
دوایین وتەکانی ئەرخەمێدس "بازنەکانم تێک مەدەن"ە وەکو ئاماژەیەک بە بازنەکانی نێو کێشراوە بیرکارییەکانی کە دەبوو لێکۆڵێنەوەیان لەسەر بکات کاتێک لەلایەن سەربازە ڕۆمانییەکەوە تێک و پێکدران. ئەم وتەیە زۆرجار لە زمانی لاتینییدا بە "Noli turbare circulos meos," دێت بەلام بەڵگەیەکی پشتپێبەرستراو نییە پیشانی بدات کە ئەرخەمێدس ئەوەی گووتبێت و لە گریمانەکەی پلوتارخیشدا نەهاتووە. ڤالیریۆس ماکسیمس لە پەڕتووکی " ئەو وتە و کردانەی بیرناچنەوە" لە سەردەی یەکەمی پێش زاییندا، دەستەواژەکە بەم جۆرە دەنوسێت" ...sed protecto manibus puluere 'noli' inquit, 'obsecro, istum disturbare'" بە مانای " بەڵام بۆ پاراستنی دەستکەوتەکەی گوتی 'لێتان دەپاڕێمەوە ئەمە تێک مەدەن'." ئەم دەستەواژەیە لە یۆنانی کاسرۆڤیساشدا بەم جۆرە هاتووە
""μὴ μου τοὺς κύκλους τάραττε!" (Mē mou tous kuklous taratte!
گۆڕەکەی ئەرخەمێدس هەڵکۆڵینێکی پێوە بوو کە نمونەی سەلماندنە بیرکارییە دڵخوازەکەیەتی و پێکهاتووە لە گۆیەک و لولەکێک بە هەمان بەرزی و تیرەی بازنەوە. ئەرخەمێدس ئەوەی سەلماند کە قەبارە و ڕووبەری ڕووی گۆ دەکاتە دوو لەسەر سێی لولەک بە بنەکەکەشیەوە. لە ساڵی ٧٥ ی پێش زایین و ١٣٧ ساڵ پاش مردنی، وتاربێژی ڕۆمانی سیسیریۆ وەکو ژمێریار لە سیسیلی کاری دەکرد. گوێبیستی چیرۆک دەبوو لە بارەی گۆڕەکەی ئەرخەمێدسەوە بەڵام هیچ یەک لە خەڵکی ئەو دەڤەرە شوێنی گۆڕەکەیان نەدەزانی. دواجار گۆڕەکەی لە نزیک دەرگای ئەگرجەنتینەوە لە سەراکیوز دۆزییەوە کە لە دۆخێکی بایەخپێنەدراو و پڕ لە گژوگیای کێویدا بوو. سیسیریۆ گٶڕەکەی پاک کردەوە و توانی نەخشیندراوەکەی سەر گۆڕەکە ببینێت و چەند دێڕە شیعرێکیش کە وەکو نووسین بۆی دانرابوون. لە سەرەتاکانی ساڵی ١٩٦٠دا گۆڕێک لە زەوییە دەشتاییەکانی دەوروبەری ئۆتێل پانۆراما لە سێرکویز دۆزرایەوە و وا ناسێنرا کە گۆڕی ئەرخەمێدس بێت بەڵام هیچ بەڵگەیەکی قایلکەر بۆ ئەوە بوونی نەبوو و لە ئەمڕۆدا شوێنی گۆڕەکە نادیارە. <ref>{{cite web|first=Chris|last=Rorres|url=http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|title=Siege of Syracuse|publisher=Courant Institute of Mathematical Sciences|accessdate=2007-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609013114/http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html|archivedate=9 June 2007|url-status=live}}</ref>
سەرچاوە ستانداردەکانی ژیانی ئەرخەمێدس پاش ماوەیەکی درێژ لە مردنی لەلایەن مێژوونووسانی کۆنی ڕۆمەوە نووسراون. وادانانەکەی پۆلیبیەسیش لە بارەی گەمارۆدانی سیرەکویز لە کتێبی The Histories دا بە نزیکەی حەفتا ساڵ پاش مردنی نووسراوە و دواتریش لە لایەن هەریەک لە پلوتارخ و لیڤییەوە بەکارهێنراوە. لەوێدا پەردە لەسەر ژیانی ئەرخەمێدس وەکو کەسایەتییەک هەڵدەداتەوە و تیشک دەخاتە سەر ئەو ئامێرە جەنگییانەی کە دەیگوت بۆ پارێزگاریکردن لە شارەکەی دروستی کردووە.
== سەرچاوەکان ==
| |||