گالیلێو گالیلەی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| پەراوێزەکان =}}گالیلیۆ لە ١٥ی شوباتی سالی ١٥٦٤ لە شاری پیسا هاتۆتە دنیاوە.  گەورەترینی نیوو شەش منداڵی عودژەن وئاوازدانەر و  تیۆرستی میوزیکیی ( ڤینسینزوگالیلی) و (جیولیا) بوو. گالیلیۆ گالیلی بوو بە عودژەنێکی لێهاتوو . گالیلۆ لە باوکیەوە فێری.<ref>[https://owlcation.com/humanities/Biography-of-Galileo-Galilei ''Biography of Galileo Galilei'']</ref>

سی لە خوشکو براکانی گالیلیو لە ژیان مانەوە. بچووکترینیان مایکل  ئەنجیڵۆ بوو. ئەگەرچی ئەویش بێبەش نەبوو لە باری سەختی ئابووری سەردەمی گەنجی گالیلۆدا،  توانی ببیت بە عودژەن وئاوازدانەریکی سەرکەوتوومایکڵ ئەنجڵۆ توانای ھاوبەشکردنی ئەو برە پارەی نەبوو کە بە بریارەکەی باوکی بەشێکی بۆ زاواکەیان  بوو، کە دواتر بە رێگەی یاسایی داوای دوبارە لێکۆڵینەوەی کرد دەربارەی بریارەکە.  مایکڵ ئەنجیڵۆ جار بە جار داوای پارەی لە گالیلۆ دەکرد بۆ پاڵپشتی لە هەوڵە مۆسیقی و گەشتەکانی . ڕەنگە ئەم بارە ئابوریانەی سەر شانی، هۆکار بووبێت بۆ ئارەزووی گالیلۆ لە گەشەدان بە داهێنانەکانی و پەیداکردنی سەرچاوەی داهاتی زیاتر.<ref>{{cite book|last=Disraeli|first=I.|title=Curiosities of Literature|date=1835|publisher=W. Pearson & Company|isbn=|page=371}}</ref>  

لە تەمەنی ٨ سالیدا خیزانی گالیلیۆ چوون بۆ فلۆرینس کە شاریک بوو لە ناوەراستی ئیتالیا، ئەویش بۆ ماوەی ٢ سال لە لای جاکۆبۆ بۆرگینی مایەوە و لە لایەن ئەوەوە لە سالی ١٥٧٥ تاکو سالی ١٥٧٨ لە ڤالۆم برۆسا کە ٣٠ کم دوورە لە باشورى رۆژ هەڵات پەروەردە کرا.  لەوسەردەمەدا لە ئیتالیا هەلبژاردنی نازناو ئارەزومەندانە بوو. بۆیە گالیلیۆ ویستی هەر بە ناوی خۆیەوە بانگ بکریت. ناوی گالیلیۆ و نازناوەکەی لە باپیری (بۆنایوتی) وەرگیراوە، کە پزیشکیکی بەناوبانگ و سیاسەتمەدار بوو لە فلۆرینس لە سەدەی پانزەهەم لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا شوێنکەوتووەکانی ناوی گالیلیان لە خۆیان نابوو  گالیلۆ لە هەمان  کڵێسە  نێژرا کە پیش ٢٠٠ سال باپیری لی نیژرا بوو. گالیلیۆ بە چەند ناویک ناسرا بوو و هەندیک جاربە گاليليو گاليلي لينسو ، ئەوەش لە کاتی کارکردن وەکو ئەندامیک لە ئەکادیمی لینسی کە ریکخراویکی زانستی بوو لە ئیتالیا. لە  ناوەڕاستیسەدەی    شانزەهەمدا لە  نێو خیزانەکانی توکسان ناولینانی کوڕی گەورە لە دوای نازناوی  دایک و باوک شتێکی باو بوو.هەر بۆیە بە گرنگیان نەزانی کە ناوی گالیلی لە دوای ناوی باپیری بنێن، گالیلۆ کە ناوێکی کوڕانەی ئیتاڵیە و ناوی خێزانی گالیلی کە ناوێکی لاتینیە بە مانای "گەلیل" دێ کە شوێنێکی گرنگی ئاینیە لە باکوری ئیسرائیل. و بە هۆی ئەم ناوچەیە ناوی گەلیلی ( بە یۆنانی: γαλιλαίος، بە لاتینی گەلیلیە و بە ئیتاڵی گەلیلی)  لە چەرخی کۆندا بە کار هاتووە ( بە تایبەتی لەلایان ئیمپراتۆڕ جولیان) وەک هێمایەک بۆمەسیح و مەسیحیەکان و لە دوای ئەمە ناوەکە وەکو  ناوێکی ئاینی بەکار هاتووە. گەڕانەوەی ناوی  گالیلۆ بۆ ناوێکی ئاینی بۆ ئەوە بووە کە ناوەکەی ببێتە مەتەڵێکی بەناوبانگ. لە  ساڵی ١٦١٤ قەشەیەکی دۆمینیکی بە ناوی تۆماسۆ کاتچینی گوتارێکی سەرنج ڕاکێش و کاریگەری لە دژی گەلیلی دا . کە تیایدا ئاماژەی بە نوسراوێک کرد لە  دیمەنی ١:١١ کە تیایدا نوسراوە " ئەی پیاوی گەلیلی بۆ لێرە وەستاویت و سەیری بەهەشت دەکەیت؟"<ref>{{cite web|last=O'Connor|first=J. J.|last2=Robertson|first2=E .F.|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Galileo.html|publisher=[[University of St Andrews]], Scotland|work=The MacTutor History of Mathematics archive|title=Galileo Galilei|accessdate=2007-07-24}}</ref>

سەرەرای ئەوەی کە گالیلیۆ کەسێکی دیندار بوو، سێ مندالی لە دەرەوەی هاوسەرگیری لە مارینا گەمبا هەبوو. دوو منداڵی کچ (ڤیرجینا) و (لیڤیا) هەبوو و کورێکیشیان هەبوو بە ناوی (ڤینسینزۆ). بەهۆی ئەوەی کچەکانی گالیلیۆ  لە دەرەوەی هاوسەرگیری لە دایک ببون باوکیان  وای دانا کە ناتواننهاوسەرگیری بکەن و ئەگەر هاوسەرگیریان بکردایە نەیان دەتوانی داوای مارەیی بکەن. ئەمەش هاوشەوەی کێشەی داراییەکەی بو کە لەگەڵ  دوو خوشکەکەی هەیبوو. وە تاکە جێگرەوەی بەردەم کچەکانی ژیانێکی ئایینی  بوو. هەردوو کچەکە لە پەرستگای سان مانتیۆ لە ئارسێتری قبوڵکران و تا کۆتایی ژیانیان لەوێ مانەوە.   ڤیرجینیا نازناوی ماریا کیلیستی   لە پەیوەندیکردن بە پەرستگاکەوە وەرگرت . لە ٢ی مانگی نیسانی ساڵی ١٦٣٤ کۆچی دوایی کردو لە گەڵ گالیلۆ لە  کلیسەی سانتا کرۆس لە فلۆریدا بە خاک سپێردران.  هەروەها لیڤیا نازناوی (خوشکە ئەرکەنگیل) ی وەرگرت و زۆربەی ژیانیشی بە نەخۆشیەوە بەسەربرد. دواتر ڤینجینزۆ بەشێوەیەکی یاسایی بووە  میراتگری گالیلۆ و هاوسەرگیری لەگەڵ سیستیلیا بۆکینیری کرد.<ref>{{cite book|last=Gribbin|first=J.|url=https://books.google.com/books?id=DCUD9E-x8iEC&printsec=frontcover|title=Science. A History. 1543–2001|date=2009|publisher=Penguin|isbn=978-0-14-104222-0|location=London|page=107|authorlink=John Gribbin}}</ref>

هەرچەندە گالیلیۆ لە تەمەنی گەنجێتیدا بە قەشە ناسرا بوو، بەلام باوکی هانی دا بۆئەوەی ناوی خۆی تۆمار بکات  لە زانکۆی پیسا بۆ بە دەست هێنانی بڕوانامەی پزیشکی. کاتێک گالیلیۆ لە پزیشکی دەیخویند تێبینی چلچرایێکی جولاوی کرد کە بە هۆی باوە بە شێوەیەکی کەوانەیی گەورە و بچوک دەخولایەوە. گالیلیۆ چلچراکەی بەراوردی لێدانی دڵی خۆی کرد و بۆی دەرکەوت کە خولانەوەی  چلچراکە بەبێ گوێدان بە دووری و بە هاتن و چونییەوە هەمان کاتی لێدانی ترپەی دلی خایاند. کاتێک کە گالیلیۆ گەرایەوە ماڵەوە، دوو پەندۆلی ئامادەکرد کە درێژی هەردووکیان یەکسان بوو، یەکێکیانی بە گێسکێکی گەورە پالدا ئەویتریان بە گێسکێکی بچوک و بۆی دەرکەویت کە جولانەوەی هەردوکیان هەمان کاتی خایاند. دوای سەدەیەک پەندۆلی خولانەوە بۆ دروستکردنی کاتژمێر بەکارهات. بەهۆی ئەوەی پزیشکیی داهاتێکی زیاتری هەبوو لە بیرکاری زانی بۆیە گالیلیۆ بە ئەنقەست وازی لە بیرکاریزانی هێنا.  هەرچەندە گالیلیۆ بەبێ ویستی خۆی بەشداری وانەیەکی ئەندازەی کرد، هەوڵی رازی کردنی باوکی دا بۆ ئەوەی ڕێگای پێ بدات لە بری پزیشکی لە بەشی بیرکاری وفەلسەفەی سروشتی بخوێنێت. گالیلیۆ تیرمسکۆبێی دروست کرد کە پێشرەوی گەرمی پێوەکە بکا هەروەها گالیلیۆ کتێبێکی بچوکی لەسەر دیزاینی هایدرۆستاتیکی هاوسەنگ بڵاو کردەوە کە کتێبەکە گالیلیۆی گەیاندە توێژینەوەی جیهانی هەروەها گالیلیۆ لە بەشی دیزاین خوێندویەتی، کە بابەتێکی هونەرییە. لە ساڵی ١٥٨٨،  بوو بە مامۆستا لە ئەکادیمیای  delle Arti del Disegno لە فلۆرنس کە تیایدا وانەی تێروانین و چیارۆسکۆی دەگوتەوە. دابوونەریتی شارەکە هاندەرێک بوو بۆ گالیلیۆ بۆ بەدەست هێنانی<ref>{{cite web|last=Rutkin|first=H. D.|url=http://www.stanford.edu/dept/HPST/colloquia0405.html|title=Galileo, Astrology, and the Scientific Revolution: Another Look|publisher=Program in History & Philosophy of Science & Technology, Stanford University|accessdate=2007-04-15}}</ref> بیرۆکەیەکی جوان. گالیلیۆ لە تەمەنی گەنجێتی دا، بە درێژای ژیانی لەگەل نیگارکێشی سیگۆلی دۆستایەتی هەبوو کە ئەویش یەکێک لە تابلۆکانی وێنەی تێبینی مانگی گالیلیۆیان دەکرد. لە سالی ١٥٨٩، بۆ سەرۆکی لێژنە هەلبژێردرا لە شاری پیسا. لە سالی ١٥٩١، کاتێک باوکی گالیلیۆ کۆچی دوایی کرد،گالیلیۆ چاودێری برا بچوکەکەی کرد. دواتر لە سالی ١٥٩٢، گالیلۆ چوو بۆ کۆلێژی پادوە و تا سالی ١٦١٠ وانەکانی ئەندازە، ميكانيك، و ئەستێرەناسى گوووتەوە. لە میانەی ئەو کاتەدا گالیلیۆ توێژینەوەی گرنگی ئەنجامدا سەبارەت بە زانستی سەرەکی بۆ نمونە (كينماتيكاى جوولە و ئەستێرەناسى) و هەروەها زانستی کرداری بۆ هێزی ماددەکان و پێشەنگی تلسکۆب. هەروەها گالیلیۆ ئارەزوی لە ئەستێرەزانی هەبووە کە لەو کاتەدا پەیوەست بووە بە خوێندنی بیرکاری و ئەستێرەناسی.<ref name="RosenGothard2009">{{cite book|last1=Rosen|first1=J.|title=Encyclopedia of Physical Science|last2=Gothard|first2=L. Q.|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-7011-4|location=New York|page=268}}</ref>