پۆل:جوگرافیای کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
ناوەڕۆکی کرد بە «پۆل:جوگرافیا»
ھێڵی ١:
[[پۆل:جوگرافیا]]
يةكة جيمؤرفؤلؤجيةكاني هةريمي كوردستان
 
 
لةبةر ئةوةي زؤربةي هةريمي كوردستان شاخي بةرز يان نزمن,بؤية بيكهاتة جيولؤجيةكان و تايبةتمةندية بةرديةكان كاردةكةنة سةر ئةنجامةكاني دارووتان و دامالين,تا لة ئاكامدا رووة جيؤمؤرفؤلؤجي و تؤبؤكرافييةكانيش جؤراو جؤر دةكةن.
واتة برؤسةي دارووتان و داماليني ناهاوتا دةبيتة هوكاريكي سةرةكي بؤ ئةم جؤراوجؤر بوونة.
رووخسارة جيومؤرفؤلوجييةكان زمارةيةك يةكةي جيؤمؤرفولؤجي سةرةكي دةكرنة خؤ ئةمةش لةبةر رؤشنايي ريساي بؤلينكردني كة يةكة جيؤمؤرفؤلؤجييةكان (شيوةي رووةكان)ي لةسةر بنجينةي بنةرةت بؤ بيكهاتةيي و دامالينكردو رووبار كرد بولينكردووة.
 
 
 
يةكةم : يةكةكاني شيوةي رووي زةوي خاوةن بنةرةتي بيكهاتةيي.
 
جؤري بيكهاتةكاني ئةم يةكةية و ئةوانةي لةرووي تؤبؤكرافيةوة لةكةلين, بةوينةيةكي باش لةناوجةكاني كرؤكي قؤقزي جيا و ناوجةكاني نزيك و هاوسيي داوين زوربةي جياكاني كوردستان دةبينرين.
روخساري جيؤمؤرفؤلؤجي شيوة خاوةن بنةرةتة بيكهاتةييةكاني رووي زةوي بة شيوةيةكي سةرةكي بشت دةبةستي بة كوشةلاريي ئةو جينانةي تووشي نووستانةوة و باشان دامالين هاتوون و شويني ئةو يةكانةش لة بيكهاتةي جيؤلؤجيدا.
شيوةي رووي زةوي خاوةن بنةرةتي بيكهاتةيي بؤ سي يةكةي لاوةكي دابةش دةكري كة ئةمانةن:-
 
اأ-بليتي بيكهاتةيي لوتكةيي:
رووخساري تؤبؤكرافي ئةم بليتة بريتيية لة روويةكي بيكهاتةيي راست وكةم شةبؤل و كةم ليز,ئةمةش بةرووني لة نوكي هةندي جياي قؤقز ديار دةكةوي كة لةبةردي كلس و بةردي كلس-دؤلؤمايتي بيكهاتوون وةك جياي بيرمام,بةني هةرير,بةعشيقة,ئةزمر,كؤرةك و سورداش , ئةو جيايانة بةوة دةناسرين كة سةريان بان و كةم ركييةك لة لايةكاني هةية و هيج ريجكةيةكي (ئاودةركردن)ي ليوة ديار ناكةوي ,ئةكةر هةشبي ,كةم و بجووكة.
 
 
 
 
ب-كروكي رووتاوةي شاخةكان :
بة شيوةي رووي زةوي ئةو كرؤكة شاخانةي بة سةختي رووتاونةتةوة دةكوتري كروكة شاخي رووتاوة و بةربةستيكي نةبساوة دةوري دةدات بةدريزايي ئةو ناوجةيةي كة برؤسيسي داتاشران و رووتانةوة كاري تيكردووة ,كروكي رووتاوةي شاخةكان لة ئةنجامي كاريكةري نيوان هوكارة بيكهاتةييةكان لةكةل هؤكاري ديكة بةديار دةكةون.
كاريكةري زاليش لةم كارليكةدا هي هؤكارة بيكهاتةييةكانة بؤ نموونة بووني ليكترازاني ناوجةيي يان سيستةمي ناوبرةي جرو هةرة سةخت.
هةرجي هوكارةكاني ديكةية كة كار لةبةرةسةندني ئةم شيوانة دةكةن جوري كةفر و تيكرا و قوولي دارووتان دةكريتةوة,جوري كةفر لة بةدواي يةكدا هاتني جين لةسةر جين كةفري ناوجةكة و تيكراو قوولي دارووتانيش لة مياني ئةو بروسة ئيروجينيانةي كةلة جوارجيوةي بروسةي دروست كردني كيشوةرةكاندا بةرز كردنةوةي هةريمي نيشتةنييةكان لةخؤ دةكري بي ئةوةي كؤرانيكي كرنك بيننة ئاراوة.
ئةم دياردةية لةجياكاني كوردستاندا هةية بؤنموونة وةك لة بةري باشووري جياي بيرةمةكروون و بةشي باشووري رؤزئاواي زنجيرة جياي بيرمام-سةري رةش و بةري باكوري روزهةلاتي جياي سةفين و زنجيرة جياي بيخير و بةري باكووري رؤزهةلاتي نوشتاوةي مةقلوب و بةشي باشووري جياي زةنكار دةبيندري.
 
 
 
 
ج-تةبولكة قؤقزةكان:
تةبولكةكان لةزوربةي زةوييةكاني كوردستاني عيراق لة كةفري رةق بيكهاتوون بةتايبةتي كةفري كلسي و دؤلؤمايتي و جبسيؤمي كة دةكةرينةوة بؤ كؤنترين بيكهاتووي جيؤلؤجي دؤزراوة لة كرؤكي نوشتانةوة قؤقزةكاندا.
كةفري دروست كةري تةبولكةكان بة هؤي وةركرتني شيوةي هؤك باكس يان دياردةي كويستا وة بةركريان زياتر بووة ,ئةم دوو دياردةيةش لة ئةنجامي بةدواي يةكدا هاتني جيني بةهيز و جيني لاوازي كةفرةوة بةيدابوون و بة شيوةيةكي ئاشكرا لة داوينة هةرة كؤنةكاني بال كرؤكي شاخةكان دةردةكةون ,باشترين نموونة لةسةر ئاستي هةريم بؤ ئةم دياردةية جياي هةيبةت سولتانة كة ئاوينةكاني كويستاية و لة كةفري بة هيز و بةركةكري دارووتانةوة بيكهاتووة,نموونةيةكي ديكة زنجيرة جياي دةربةندي بازيانة لة نزيك جةمجةمال.
 
 
دووةم : يةكةكاني شيوةي رووي زةويية دارووتان كردةكان.
 
برؤسةي دارووتان لة ناوجةكاني داوين شاخةكان و بيدةشتةكانةوة بةتايبةتي لةو ناوجانةي كة كةفري بؤ خوسان و توانةوة –شياوي وةك بةردي جبسيؤم و كلسي تيداية دةبيتة هؤي دابةزيني بارستايي رووة تؤبؤكرافييةكانيان,دةبي لة ليكدانةوةي ئةو رووانة ئةوةشمان لةبير نةجي كةلةوانةية ناوجةيةكي بةرفراوانيان بة هؤي خوسان و توانةوةوة داكةون ,ئةمة سةرةراي جياوازي دامالين لةجينة كةفةرة ناجونيةكةكاندا دةبيتة هؤي وردو خاش بووني تاويري مةزن لةو كةفرانة.
لة هةريمي كوردستان (3)سي شيوةي رووي زةوي جيا دةكريتةوة كة لة بنةرةتدا لة دارووتانةوة بةيدا بوون :
 
 
أ-كردةوة بووي ليزكةكان :
رووي ئةم نشيوانة كةدةكةونة بيشةوةي داويني شاخةكانةوة (لة نيوان و لة دةوري شاخةكان)رووي ئةم نشيوانة وردكة (فتات)ي كردةوة بووي لة خؤكرتوةو بة تؤبؤكرافيةكي كةم ليز جيادةكريتةوة كة لاري جينة كةفرينةكاني لة نيوان 1-7 بلةداية و نيشتةنيية نوييةكان ئةم جينة كةفرينانةيان دابؤشيوة.
لة كردةوة بووي ليزكةكاندا دؤزينكةي ئةو كةفرانةي بيكهاتووي جيؤلؤجيان لييةوة نزيكة دةر ناكةوي ,ليزكة بةجؤريك لةرووة راستةكان دادةنري كة بةهؤي باشةكشةي نشيوي داوين شاخةكانةوة دروست بووة و بة ريزةيةكي زؤري رووبؤشي رووةكي جيا دةكريتةوة .
 
 
ب- دارووتاني ليز كةكان :
لة خوولي جيومؤرفؤلؤجيدا دارووتان بةشدارييةكي كرنك لة باشة كشةي هةلدير و ليوارةكاندا دةكات بةبشت بةستن بةشيوةكانى هيلى نوك كةماوةى نيوان ريجكةكانى ئاوبيداهاتنةخوارةوةى لةكةل يةكةكانيدابى ى دةناسريتةوة . يةكةميان : شيوةي رووي زةوي نشيوي خاوةن نوكة تيزةكان و دووةميان : شيوةي رووي زةوي نشيوي خاوةن نوكة خرةكان,شيوةي رووي زةوي نشيو دةبي لةو كةفرة فشةل و نابتةوانةي لة بةشيكي بةرفراواني هةريمدا بلاوبونةتةوة.سييةم : يةكةكاني شيوةي رووي زةويية رووباركردةكان
ئةم يةكانة شيوةي جيؤمؤرفؤلؤجي وا لةخؤدةكرن كة لة ئةنجامي جالاكي رووبارةكان بيكهاتوون و ئةم شيوانة دةكريتةوة:-
 
أ-بليكانة رووبارييةكان :
بليكانة رووباريةكان رووي تؤبؤكرافين لة دارووتاني رووباريةوة بةيدا بوون و ئاستي جاراني بني رووبارةكان دةنوينن.
دارووتان بة دريزايي دؤلي رووبارةكان ئةم بليكانانة بيك ديني و جةند تاويكي نويبوونةوة دةنوينن كةكاريان لة رووبارةكان كردووة,باشماوةي بليكانة رووبارييةكان لة قةراغي هةندي لة رووبارة سةرةكيةكاني هةريم بةر جاو دةكةوي وةك بةشي باكووري زيي كةورة و بةشي روزهلاتي دؤلي بةستورة و دول رةواندوز.نيشتةني بليكانة روبارييةكان لة نيشتووي جةو و قوم بيكهاتووة و هةندي جاران لة هةردوو بةر يان بةريكي رووبارةكةوة بة ئاستي جياواز هةن.
 
 
 
ب-دةشتة لافاو كردةكان :
دةشتة لافاو كردةكاني هةريمي كوردستان بة بال دؤلي رووبارةكانةوة هةلكةوتوون و لة كاتي لافاودا ئةم دةشتانة بة ئاو دادةبؤشن.
نيشتةني دةشتة لافاو كردةكان لة نيشتووي زبري وةك قوم و جةو بيكهاتوون سةرةراي شيوةي ديكةي نيشتةني كةلة بنةرةتدا رووبارين وةك كاشةبةردي دؤلةكان ,لة كاتيكدا زووربةي رووبارةكاني هةريمي كوردستان لة هةرةتي لاويتي و بيكةيشتندان,دؤلةكاني بةرةو بيري دةجن ,بؤية لةزوربةي دؤلةكاندا دةشتة لافاو كردةكان بة كويرةي قةبارةي رووبارةكان دةبينرين ئةمةش بؤ هؤكاري بةيوةست بة بيكهاتةي هةريمي كوردستان دةكةريتةوة.
 
ج-بانكة ئاو مالكةكان :
بانكةي ئاومالك نيشتوويةكة هةر لةكاتي ئاوةرويةكي باركران لة كرد يان شاخيكةوة بةرةو ناوجةيةكي نوي شوربؤوة ,لة ئةنجامي نيشتني ئاومالك لة ناوجةي هيلي كوران لة ليزي بيكدي .بانكة ئاومالكةكان لة شيوةي دةرةكياندا دةناسرينةوة,كة شيوةييةكي نيمجة بازنةيية.
بانكة ئاو مالكةكان لةداويني شاخ و نشيوةكاني كوردستاني عيراقدا زورن بة تايبةتي لة ناوجةي كيوة بةرزةكان.باشترين نموونةش بانكةي ئاومالكي جياي بيرةمةكروونة,كة بةهوي دارماني بةشيكي جيايةكةوة كرؤكة شاخي رووتاوة دروست بووة و نيشتووةكان بانكةيةكي ئاومالكي كةورة و فراوانيان بةسةرةوة هةلناوة.
مادةي بيكهيني نيشتووي بانكة ئاومالكةلكان جياوازة,لةتيكسجةري(نةسيج)ةوةسةرةكةي لةبةردي كةورة و جةكل و بنةكةشي لةقوم بيكهاتووة.
 
<ref>جوكرافياي كوردستان عبدالله غفور</ref>