ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ویلایەتە یەکگرتووکەنیەکگرتووکان کۆنترین [[حکوومەتی فیدراڵ]]ە. حکوومەتێکی دەستوورییە کە لەسەر بنەماکانی [[دیموکراسی]] بنیاتنراوەبنیات نراوە کە تێیدا تەنانەت مافی کەمینەکانیش لەلایەن دەستوور و یاساوە پارێزراوە. حکوومەت بە پێی [[یاسای بنچینەیی ویلایەتە یەکگرتووەکان]]، کە سەرەکیترین یاسای وڵاتە، لەسەر بنەمای جوداییجوداییی ھێزەکان دانراوە.

لە سیستەمی فیدەاڵیفیدڕاڵی ئەمریکیدا، حکومەت بە سێ بەشی: ناوچەیی، فیدڕاڵی و ویلایەتەکانویلایەتی دابەشکراوەدابەش کراوە. بەشی ناوچەیی وەک شارەوانی ئەو ناوچە ئەرکەکانی خزمەتگوزاری لەئەستۆیەلە ئەستۆیە.

بەشی فیدڕاڵی خۆی لە سێ ژێربەشی دیکە پێکھاتووەپێک ھاتووە:

* '''[[دەستووری]]''': پێکھاتووەپێک ھاتووە لە [[سەنا(مەجلیسی پیرانی ئەمریکا)|سەنا]] و [[ماڵی نوێنەرەکان(ئەمریکا)|ماڵی نوێنەرەکان]] و ئەم ئەرکانەیان لەئەستۆیە: پەسندکردنی یاسای فیدڕاڵی، ڕاگەیاندنی شەڕ، چاودێریچاودێریی بەشەکانی دیکەی حکوومەت و لێپرسینەوە کە لە ئاکامی ئەمەدا دەتوانن کەسانێک لە حکوومەت لابەرن.

* '''[[جێبەجێییجێبەجێکار]]''': سەرۆک کۆمار، سکرتێری گشتیی ھەموو ھێزە نیزامییەکانە،سەربازییەکانه، دەتوانێ پەسندکراوەکانی پارلیمانەکانپەرلەمانەکان (پێش ئەوەی ببن بە یاسا) ھەڵوەشێنێتەوە. ھەروەھا دەتوانێ وەزیرەکانی کابینە ھەڵبژێرێت (پێویستی بە پەسندکران لە لایەن سەناوە ھەیە)

* '''[[دادوەرییدادوەری]]''': [[دادگای باڵا(ئەمریکا)|دادگای باڵا]] و دادگاکانی فیدەڕاڵفیدڕاڵ کە سەرۆکەکانی لەلایەن سەرۆک کۆمار و بە پەسەندی سەنا دادەنرێ، چاودێریچاودێریی یاسا و چۆنیەتیچۆنێتیی جێبەجێکردنی دەکەن.

ماڵی نوێنەران ٤٣٥ نوێنەری ھەیە کە مافی دەنگدانیان ھەیە و ھەریەک نوێنەرایەتینوێنەرایەتیی ویلایەتی خۆیان بۆ وادەی ٢ساڵ٢ ساڵ دەکەن. ژمارەی نوێنەرانی ھەر ویلایەتەک بە پێیبەپێی ژمارەی دانیشتوانی ئەو ویلایەتە دادەنرێت کە ھەر دەساڵ جارێک ژمارەی حەشیمەت مەزەندە دەکرێت. بۆ نموونە چەن ویلایەت کەمینەی ژمارەی نوێنەرەکان واتا ١ نوێنەریان ھەیە و [[ویلایەتی کالیفۆرنیا]] ٥٣ نوێنەری ھەیە.

[[سەنا]] ١٠٠ نوێنەری ھەیە واتە ھەر ویلایەتەک ٢ نوێنەری ھەیە. سەناتۆرەکانسیناتۆرەکان بۆ ماوەی لانی زۆر ٦ ساڵ ھەلدەبژێردرێنھەلدەبژێردرێن، ئەگەرچی ھەر ساڵ نە ساڵێساڵناساڵێ یەک لەلەسەر سێی کورسییەکان دوبارەدیسان ھەڵبژاردنی بۆ دەکرێت. وادەی خزمەتی سەرۆک کۆمار ٤ ساڵە و دەتوانێ ھەتا دووجار سەرۆک بمێنێتەوە. سەرۆک کۆمار بە ڕای ڕاستەوخۆی خەڵک پەسند ناکرێ بەڵکوو لە لایەن لێژنەی ھەڵبژاردنەوە دەسنیشاندەستنیشان دەکرێت. دادگای باڵای ئەمریکا خاوەنی ٩ ئەندامە و ھەتا ھەمیشەیەھەتاهەتاییشە.

ویلایەتە یەکگرتووەکان بۆ زۆربەی مێژووکەیمێژووەکەی خاوەنی سیستەمێکی دوو حیزبی بووە. ئەو دوو حیزبە ئەمانەن: [[حیزبی دیموکڕاتدیموکرات (ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی دیموکڕاتدیموکرات]] لە دامەزانی ١٨٢٤ و [[حیزبی کۆمارخوازکۆماری(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|کۆمارخوازکۆماری]] لە دامەزرانی ١٨٥٤. لە ھەلبژاردنەکانیشدا، نوێنەرانی ئەو دوو حیزبە وەک نوێنەرانی سەرەکیی جەماور لە قەڵەم دەدرێن. تەنھا لە ساڵی ١٩١٢دا بوو کە [[ثیئۆدۆر ڕوزوێڵت]] بووە سەرۆک کۆمار کە ئەندامی ھیچ یەک لەم دوو حیزبە سەرەکییە نەبوو و لە سەدا بیستی ڕای جەماوەری ھێنا. پاش ئەم دوو حیزبە گەورەگەورە، سێھەمین حیزب، [[حیزبی ئازادیخوازە(ویلایەتە یەکگرتووەکان)|حیزبی ئازادیخوازەکان]]ە.

لە کولتووریکلتووری ڕامیاریی ئەمریکادا، کۆمارخوازەکانکۆماریخوازەکان زیاتر بە [[خۆپارێز]] (لایەنی ڕاست) دەناسرێن و دیموکراتەکان بە [[لیبەڕاڵ]] (لایەنی چەپ) بەناوبانگن. ویلایەتەکانی باکوور-ڕۆژھەڵات و کەناری ڕۆژاوا بە «ئاویشین» و پشتیوانی دیموکڕاتدیموکرات و ویلایەتەکانی باشوور و زۆربەی ویلایەتەکانی ڕۆژاوا «سوور» و پشتیوانی کۆمارخوازەکاننکۆماریخوازەکانن.

[[باڕاکباراک ئۆباما]] نوێنەری دیموکڕاتەکان،دیموکراتەکان، سەرۆک کۆماری ئێستایپێشووی ئەمریکا کە ساڵی ٢٠٠٨ ھەڵبژێردرا، ٤٤ـەمین سەرۆک کۆماری وڵاتە (٤٣ کەس). لە ئێستادا [[سەنامەجلیسی پیرانی ئەمریکا]] ٥١ ئەندامی دیموکڕاتیدیموکراتی ھەیە، ٢ ئەندامی سەربەخۆ کە ھاوکاری دیموکڕاتدیموکراتەکان دەکەن و ٤٧ ئەندامی کۆمارخوازی ھەیە. [[ماڵی نوێنەرەکان]] ٢٤٢ ئەندامی کۆمارخوازکۆماریخواز و ١٩٢ دیموکڕاتیدیموکراتی ھەیە (کورسییەک بەتاڵە).