گەردوون: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ڕاڤەکانی ئێستای فەلەکناسەکان نیشان دەدەن کە تەمەنی گەردوون (± ٠.١٢٠٫١٢) ١٣.٧٣١٣٫٧٣ میلیارد ساڵە و [[تیرە|تیرەی]]ی گەردوونی بینراو لانیکەم ٩٣ میلیارد [[ساڵی تیشکی]] یان ٨.٨٠٨٫٨٠ × ١٠٢٦ مەترە.

== ئێتیمۆلۆجی ==

ووشەیوشەی Universe ووشەکی [[فەڕەنسی]] کەونە univers، ووشەیوشەی univers لەلای فەیەسوفەکنی یۆنانی کەون و لەلایەن فیساگورس ئاماژەی کردیە بە τὸ πᾶν tò pân ،pân، واتا ''هەمووھەموو'' مانای گەیاندنی هەمووھەموو کەل و پەلەک و هەمووھەموو گەردوون، وە هەروەهاھەروەھا ئاماژەی کردیە بە ووشەیوشەی ὁ κόσμος ho kósmos ،kósmos، ئەوەیان واتای جیهانجیھان و گەردوون،

[[تەقینەوە گەورەکە]] (Big Bang) بریتییە لە ئەو [[بیردۆز]]ەی کە باس لە دروست بوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە. بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە گەردوون کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بە پێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی گەردوون دەگەڕێتەوە بۆ (١٣.٧١٣٫٧) ملیارمیلیارد ساڵ پێش ئێستا ،ئێستا، کە دانراوە بە تەمەنی گەردوون و ئەو کاتەی کە تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە. دوای ئەو کشانە ناوخۆییەی کە تیایداتێیدا ڕوویدا گەردوون سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە گەردیلەکان. ئەمە ھەزاران ساڵی دەوێت تا ([[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن]] و [[ئێلەکترۆن]]) یەک بگرن و گەردیلە پێک بھێنن کە یەکەی درووست بوونی ماددەن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو ([[ھایدرۆجین]]) بوو بە دواشیدا ([[ھێلیوم]] و [[لیسیۆم]]) پێکھاتن.