|
'''بلوورناسی تیشکی ئێکس''' ({{بە ئینگلیزی|X-ray Differaction}})<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/X-ray_crystallography</ref> بریتییە لە تەکنیکی بەکارھێنانی تیشکی ئێکس بۆ ناسینی پەیکەری بلووری ماددەی ڕەق. لەم تەکنیکەدا تیشکی ئێکس لە ماددەیەک بەرھەم دێنن (بە شێوەیەکی گشتی شەپۆلی کورتی k<sub>α</sub> کە درێژیەکەی دەگاتە ١,٥٤١٬٥٤ ئەنگستڕۆم).
[[پەڕگە:Freezed XRD.jpg|وێنۆک|ئامێرێکی پێشکەوتووی تیشکی ئێکس کە بۆ دۆزینەوەی پەیکەری بلووری ماددەی شێوە تۆز بەکار دێت]]
زۆرێک لە مەوادی دەوروبەرمان پێک هاتونەھاتونە لە [[خوێ]]یەکان، [[کانزا]]کان و [[نیمچەگەیەنەر]]، هەروەهاھەروەھا چەندی شێوەی [[ئەندامی]] و [[نائەندامی]]). هەرھەر یەک لەم ماددانە [[پەیکەری بلووری]]یان هەیە،ھەیە، کە بەم هۆیەشەوەھۆیەشەوە بلوورناسی تیشکی ئێکس پێوانە کردنێکی بنچینەییە بۆ زۆرێک لە بابەتە زانستیەکان. لە یەکەم دەیەی پەیدا بوونی، ئەم تەکنیکە بەکاردەهاتبەکاردەھات بۆ پێوانە کردنی سایزی [[گەردیلە]]کان، درێژی و تایپی [[بەندی کیمیایی]] ماددەکان. هەروەهاھەروەھا ئەم ڕێگەیە سودی لێ بینراوە بۆ زانینی پێکهاتەیپێکھاتەی و کاری زۆر گەردی بایۆلۆجی وەک [[ڤیتامین]]، [[پڕۆتین]]، [[دەرمان]] و [[دی ئێن ئەی]]. تا ئێستاش ئەم تەکنیکە بە شێوەیەکی بەر چاو بەکار دێت بۆ زانینی تەیبەتمەندیەکانی مەوادی نوێ.
لە پێوانە کردنی نمونەیەک کە لە تاک بلوورێک پێک هاتبێت،ھاتبێت، نمونەکە لە سەر [[گۆنیا]]یەک دادەنرێت. ئەم گۆنیایە بەکار دێت بۆ دیاری کردنی شوێنی و ئەو گؤشەیەی کە تیشکی ئێکس بەر نمونەکە دەکەوێت. ئەم نمونەیە لە لایەن تیشکێکی [[تاکڕەنگ]] دەپێکێنرێت کە بە هۆیەوەھۆیەوە پاتێڕنێک دروست دەبێت. وێنەی 2D بە هۆیھۆی مۆدێلێکی ماتماتیکی (Fourier transforms) دەگۆڕێت بۆ 3D.
== مێژوو ==
[[ویلیام ڕۆنتگن]] (Wilhelm Röntgen) ئەم تیشکەی دۆزیەوە. وە بە هۆیھۆی ئەوەی کە تیشکێک بوو کە لەمەو پێش نەناسراوبوو ناوی لێنا تیشکی نەزانراو (ئێکس X). دواتر لە هەندێھەندێ شوێن بۆ ڕێز لێنانی ئەم زانایە ناویان لێنا تیشکی ڕۆنتگن.
بە کار هێنانیھێنانی ئەم تیشکە بۆ ناسینی پەیکەری بلووری لە لایەن [[فون لاوە]] (لە ١٩١٢) دۆزرایەوە و لە لایەن [[ویلیام هێنڕیھێنڕی بڕاگ]] و [[ویلیام لۆڕێنس بڕاگ]] بەکارهاتبەکارھات.<ref>https://fa.wikipedia.org/wiki/بلورشناسی_پرتو_ایکس</ref>
== پەرشی تیشکی ئێکس ==
گەردیلەکان لە ناو بلووردا بەشێوەیەکی ڕێک ڕیز بونە. ئەو گەردیلانە توانای پەرش کردنی تیشکیان هەیە،ھەیە، واتا دوای ئەوەی تیشکەکە بەر گەردیلەکە دەکەوێت بە شێوەی [[لاستیکی]] (وا دادەنرێت کە جگە لە بڕێکی زۆر کەم نەبێت تیشکەکە بە تەواوی هەڵدەبەزێتەوەھەڵدەبەزێتەوە) هەڵدەبەزێتەوەھەڵدەبەزێتەوە. ئەلێکتڕۆنی گەردیلەکان بەرپرسی سەرەکین بۆ پەرش کردنی ئەم تیشکە. لە ڕاستیدا تیشکی ئێکس دوای بەرکەوتنی لەگەڵ گەردیلەکان، بە شێوەی تۆپ ئاسا بڵاو دەبێتەوە. بەم شێوەیە چەندین تیشکی ئێکس کە لە لایەن چەندین گەردیلەوە بڵاو بونەتەوە بەیەک دەگەن و دیاردەی شەپۆلی دروست کەر و لەناوبەر دروست دەبێت. ئەمە لە شێوەی چەند هێڵێکیھێڵێکی ڕوناک و تاریک دەردەکەوێت لەسەر شاشەی وەرگر.
[[پەڕگە:Kappa goniometer animation.ogv|وێنۆک|ئەنیمەیشنەکە نیشان دەدات کە پێنج جوڵە لە گەڵ چوار جوڵەی بازنەیی گۆنیاکە سودی لێ دەبینرێ لەم ئامێرەدا]]
بە هۆیھۆی یاسایەکی ماتماتیکی کە ناسراوە بە [[یاسای بڕاگ]] (Bragg's law)، دەشێت دوری نێوان ڕیزە گەردیلەکان بدۆزرێتەوە:
:<math>2d \sin \theta = n \lambda</math>
لێرەدا d بریتیە لە دوری نێوان ڕیزە گەردیلەییەکان، θ بریتە لە گۆشەی بڕاگ، λ بریتیە لە درێژی شەپۆلی تیشکی بەکار هاتووھاتوو.
== بە کار هێنانیھێنانی لە کانزاناسی ==
لە ساڵانی ١٩٢٠ بەولاوە ئەم تەکنیکە یەکێک لە سەرەکی ترین ڕێگاکانی دیاری کردنی پەیکەری بلووری ماددە [[کانزا]]کانە.
== بە کار هێنانیھێنانی لە بیۆلۆجی ==
بە سود وەرگرتن لەم تەکنیکە، پەیکەری بلوورینی پڕۆتین لە ساڵانی ١٩٥٠ دا لە لایەن [[جۆن کۆدەری]] دۆزرایەوە.
[[پەڕگە:Myoglobin.png|وێنۆک|پەیکەری شریتی میۆگلۆبین]]
== بەربەستەکان ==
ئەم تەکنیکە بۆ گەرێک لە لە چەند هەزارھەزار گەردیلەیەک پێک هاتبێتھاتبێت هەندێکھەندێک ناڕوونی تێدادەبێت.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|فیزیک|کیمیا}}
{{فیزیک-کۆلکە}}
| 