دەوڵەتی فاتیمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''فاتمیەکان''' بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شیعە بوون , ئەچنەوە سەر کۆمەڵی ئیسماعیلی شیعە, حوکمی [[تونس]] و [[میسر]] و [[شام]]یان کردووە, ولەو لە چەند ماوەیەکدا حوکمی [[لیبیا]] و [[جەزائیر]] و [[مەغریب]]یان کردووە لەگەڵ بەشێکی دیاریکراو لە دوورگەی عەرەبی وسەقڵیەو سەقڵیە, وجەماوەریەکیو جەماوەرێکی گەورەیان ھەبوو لە باکوری [[سۆدان]] لە ڕێی [[میرنشینی کنوز]] لە نیواننێوان ساڵی ٩٠٩ بۆ ١١٧١ز.

پایتەختەکەیان/ قەیراوان بوو لە ساڵانی (٩٠٩-٩٢٠)ز, پاشان مەھدیە بوو لە [[تونس]] لە ساڵانی(٩٢٠-٩٧٣), ودواتر [[قاھیرە]] بوو لە ساڵی ٩٧٣وە.

بە گشتی نازناوی فاتمیەکان ئەگەڕێتەوە بۆ فاتمەی کچی پێغەمبەری ئیسلام [[محەمەد]], ئەچنەوە سەر ئەھل بێتی پێغەمبەر لە ڕێگەی ئیسماعیلی کوڕی جەعفەر سادق, وزۆربەیو زۆربەی مێژوونوسان لەو باوەڕەدان کە نەژادیان بە ھەڵە دیاری کراوە بەھۆی ئەو ھەڵمەتەی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]] لە دژیان دەستیان پێکرد, بۆ ئەوەی بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکەیان بوەسێننڕابگرن لەو وڵاتانەی کە لە ژێرلەژێر دەسەڵاتی خەلافەتی عەباسیدا بوون لە [[بەغدا]].

دەوڵەتی فاتیمی نزیکەنزیکەی د٢٧٠٢٧٠ ساڵ فەرمانڕەوایی کرد (٩١٠-١١٧١)ز, بە [[عەبدوڵڵا مەھدی]] دەستی پێکرد ولە کۆتا ڕۆژانی عازیددا کۆتایی پێھات ولە سەر دەستی [[سەڵاحەدینی ئەیوبی]] لە ناو چووناوچوو, بە پێی شێوە وئاستیو ئاستی تواناکانی دەوڵەت وھێزیو ھێزی فەرمانڕەواکان ئەکرێت بۆ سێ قۆناغ دابەش بکرێت,.

دامەزرێنەرەکەیان (عەبدوڵڵا مەھدی) سەرکەوتوو بوو لە بانگەوازەکەی بۆ دەستگرتن بەسەر دەوڵەتی ئەغالیبە بۆ ئەوەش سودیسوودی لە کۆبوونەوەی ھۆزەکەی وەرگرت, پاشان شاری مەھدی لە ئەفەریقیا (تونسی ئێستا) کردە پایتەخت, ودواترو دواتر فاتمیەکان وھاوپەیمانەکانیانو ھاوپەیمانەکانیان بەرەو ڕۆژھەڵات ڕۆیشتن وساڵیو ساڵی ٩٦٩ لە سەردەمی چوارەم خەلیفەی فاتمیدا (موعیز لیدینللا فاتمی ) دەستی گرت بەسەر میسر وشاریو شاری [[قاھیرە]]ی دامەزراند بە سەرکردایەتی [[جەوھەر سەقڵی]].

ئەمە قۆناغی بەھێزیبەھێز وفراوانخوازیەو وبەرەوفراوانخوازیە و بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئیسلامیەئیسلامی ([[شام]] وحیجازو ویەمەنحیجاز و یەمەن), وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی [[میسر]] وسەقڵیە وباکوریو باکوری ئەفەریقایان ھەبوو.

ئەمە قۆناغی لاوازی وداڕمانەو داڕمانە, کە فەرمانڕەوا فاتمیەکان تایبەتمەندیەکانیتایبەتمەندییەکانی خۆیان لە دەستدەستدابوو دابووو وقەڵەمڕەویانقەڵەمڕەویان کەمی کردبوو وتاو تا لە ناوخۆی کۆشکدا بەر تەسک دەبوویەوە, لە کاتێکاکاتێکدا دەستە و تاقمەکانی سەربازەکان ھەرێمەکانی دەوڵەتیان دابەش کرد.

دوایین خەلیفەیان [[عازید لیدینیلای فاتیمی]] بوو کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەرکردە سەربازیەکانی ئەیوبیەکان, کە سەڵاحەددینی ئەییوبی دوای ئەوەی وەزارەتی گرتە دەست ساڵی ١١٦٩ز, دواتر وتاری گەڕاندەوە بۆ [[دەوڵەتى عەبباسى|خەلافەتی عەباسی]] لە ساڵی ١١٧١زدا١١٧١ز دا, وچەندو چەند ڕۆژێک بەسەر نەھێشتنی وتار بۆ فاتمیەکان تێنەپەڕی تا ئەوەی عازید کۆتا فەرمانڕەوای فاتیمیەکان لە میسر مرد, وبەو بە مردنی ئەویش کۆتایی بە دەوڵەتی فاتمی ھات.

فاتمیەکان کاریگەریەکی دیاریان ھەبووە لەسەر مێژووی ئیسلامی بەگشتی ومیسرو میسر بە تایبەتی, زانست وئەدەبو ئەدەب پێشکەوت لە سەردەمەکەیاندا وقاھیرەو قاھیرە پایتەختی سەردەمەکەی بوو وخوێندکارانو خوێندکاران لە ھەموو لایەکی جیھانەوە^{(به‌لگه؟)} ڕوویان تێئەکرد بۆ بە دەستێنانی زانست وزانیاریو زانیاری, داری حیکمە و ئەزھەریان بنیات نا, وکتێبو کتێب بڵاوبوویەوە وپارەیانو پارەیان دانا لە پێناوی شاعیر وئەدیبەکانو ئەدیبەکان, زۆر لە عادەت وئاکارو ئاکار ونەرێتەکانی میسر پەیوەستن بە دەوڵەتی فاتیمیەوە, وتاو تا ئێستا کاریگەری دەوڵەتی فاتیمی دەرئەگەوێتدەرئەکەوێت لە میسر بە تیبەتتایبەت لە مانگی ڕەمەزان وجەژنەکانداو جەژنەکاندا.

وسەردەمیوە سەردەمی فاتمی جیا ئەکرێتەوە بە گرنگی دانگرنگیدان بە بۆنە وئاھەنگەکانو ئاھەنگەکان و وھەندێکھەندێک لە مێژوونوسانمێژوونووسان دەرکەوتنی [[شانۆی عەرەبی]] ئەگەڕێننەوە بۆ ئەو سەردەمە.

ولەو لە سەردەمی فاتمیدا ئەقبات ویەھودو یەھود دەرکەوتنەوە لە ڕووداوەکاندا بێجگە لە ساڵانی کۆتایی خەلافەتەکە, پاشماوەی سەردەمی فاتیمی سەردەمی ئازادی بوو بۆ ئەقبات ویەھودو وھەندێکیانیەھود و ھەندێکیان گەیشتنە پایەی بەرز لە دەوڵەتدا, ئەمەش وای کرد کەمایەتیەکانی تر بەشدار بن لە قبوڵکردنی یەکتردا, وھەروەکو ھەروەک دوڵەتدەوڵەت ھاوبەشی بە سونە کرد لە وەزارەتەکاندا لەوانە سەڵاحەددین کە دەوڵەتەکە لەسەر دەستی ئەو کۆتایی پێھات.

ھونەر وزانستو زانست پێشکەوت لە سەردەمی دەوڵەتی فایتمیدا, ئەمەش بە ھۆی وەرگێرانوەرگێڕان بوو لە زمانە بیانیەکانەوە, وھاندانیو ھاندانی خەلیفە وسوڵتانو سوڵتان و وبەرپرسەکانبەرپرسەکان بوو بۆ پیاوانی زانست وئەدەبو ئەدەب, شیعر پێشکەوت وزۆربەیو زۆربەی شاعیرەکان وەسفی خەلیفەکانیان ئەکرد کە لە بەرامبەردا بەخششێک باشیان وەر ئەگرتوەرئەگرت, لەگەڵ ئەمانەشدا ئەو کۆمەڵانە دەرکەوتن کە ئەیانویست ڕۆشنبیری وزانستو زانست بکەنە ھۆکارێکھۆکارێکی یۆبۆ مەرامی سیاسی وئاینیو ئاینی خۆیان, لەوانەش ئەو گفتوگۆ ولێداونەو لێدوانە بوو کە بانگەوازکارە ئیسماعیلیەکانئیسماعیلییەکان لەگەڵ زانا سونەکاندا ئەیانکرد.

===ناوەندە ڕۆشنبیریەکانڕۆشنبیرییەکان===

*مزگەوتەکان, گۆڕەپانی ڕکەباری زاناکان بوو بە تایبەت زاناکانی [[مەزھەبی شیعە]].

*ئەزھەر, کە وەک ھەر مزگەوتێکی تر دەستی پێکرد بۆ دروشمە ئاینیەکانئاینییەکان, بەڵام لە سەردەمی عەبدول عەزیزدا بووە جامیعەیەکزانکۆیەک کە فێرخوازان زانستیان لێ وەرئەگرت. وفاتیمیەکانو فاتیمییەکان شوێنیان بۆ ئەو فێرخوازانە دابین کرد کە لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامیەوەئیسلامییەوە ئەھاتن بۆ خوێندن, ولەو لە ئەزھەردا کتێبخانەیەکیان کردەوە کە لە ھەموو زانستەکان کتێبی لە خۆ گرتبوو.

*کۆشکەکانی وەزارەت, کۆشکەکانیان کردە ناوەنێکناوەندێک بۆ بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری شیعە وکتێبخانەیانو تیاکتێبخانەیان تێدا کردەوە کە ھەزاران کتێبی لە خۆ گرتبوو لەوانە کتێبخانەی کۆشکی ڕۆژھەڵات کە خەلیفە موعز لیدینیلا دایمەزراند.

*کتێبخانەکان, خەلیفە فاتمیەکانفاتمییەکان ھانی لایەنگرنیلایەنگرانی شیعەیان ئەدا, وئەوو ئەو کتێبخانەیەی لە کۆشکی خەلیفە فاتیمیەکانفاتیمییەکان بوو ناوبانگێکی فراوانی لە جیھانی ئیسلامیدا ھەبوو.

*داری حیکمە, لە ساڵی ٣٩٥ک حاکم بیئەمریللا داری حیکمەی بنیاتنابنیادنا, وژمارەیەکو ژمارەیەک لە مامۆستاکانی زانستی فیقە وتەفسیرو تەفسیر پەیوەندیان پێوە کرد.

*کتێبخانەی داری عیلم, کە پەیوەندیدار بوو بە داری حیکمەوە, وچەندینو چەندین دانراوی تێدابوو کە خەڵک ئەیانتوانی سەیریان بکەن ولێکۆڵینەوەیانو لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکەن.

وئەوەیو ئەوەی کە لەبەردەستایە لەسەر کۆشکی فاتمیەکانفاتمییەکان تەنھا وتەی مێژوونوسەکانەمێژوونووسەکانە, ولەو لە تونس کۆشکێک ھەبوو کە زۆر بەشکۆ بووە, ولەو لە [[قاھیرە]] دوو کۆشک ھەبووە, گرنگیەکی زۆریان دا بە بیناسازی وعوبەیدوڵڵاو عوبەیدوڵڵا شاری مەھدی لە [[تونس]] بنیاتنابنیادنا وھەر لە سەردەمی فاتمیدا چەندین مزگەوتی نوێ بنیاتنرانبنیادنران وڕازاێنرانەوەو ڕازاێنرانەوە بە دیاردەی بیناسازی نوێ, ونەخش ونیگاریو نیگاری بیناسازی گەیشتە ئەوپەری جوانی لەو سەردەمەدا.

*پوختەی مێژووی ئیسلامی, نوسینی/ د. سھیل طقوش

*وێکیویکی عەرەبی.