نژیاروانی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''نژیاروانی''' یان '''تەلارسازی''' یان '''بیناسازی''' ({{بە [[لاتین]]: ''architectura''ئینگلیزی|Architecture}}) بریتییە لە ھونەر و زانستی شێوەکاری و سازکردن. بەرھەمەکانی تەلارسازی،نژیاروانی، لە قاڵبی کەرەستەکانی بینایی، زۆرتر بە ناوی ھێماکانی کەلتووری و سیاسی و بە ناوی بەرھەمەکانی ھونەری ھەست دەکردرێن. شارستانییە ناسراوەکان زۆرجار بە دەسکەوتەکانی تەلارسازینژیاروانی کە لێیان بە میرات دەمێنێتەوە، دەناسرێن.<ref> {{بیرخستنەوەی وێب | ناونیشان =http://en.wikipedia.org/wiki/Architecture | سەردێڕ = ویکیپیدیای ئینگلیسی| زمان = ئینگلیسی| ڕێکەوتی سەردان= ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١١}}</ref>

تەلارسازینژیاروانی زۆرترین پەیوەندیی لەگەڵ [[ئەندازیاریی شارستانی]]دا ھەیە و بۆ دروستکردنی پێکھاتەیەکی چاک پێویستە ئەندازیارانی تەلارسازینژیاروانی و ئەندازیارانی شارستانی ئەوپەڕی ھاوکاری و تێگەشتنیان لە یەکتر بێت.

ھەر کۆمەڵ یان سەردەمێک تەلارسازینژیاروانی تایبەتی خۆی ھەیە کە نیشاندەری چاند، ئایین و باوەکانی ئەو کۆمەڵە یان سەردەمەیە.

== مێژوو ==

کۆنترین نووسراو کە مابێتەوە لەسەر بواری تەلارسازینژیاروانی بە ناوی «[https://en.wikipedia.org/wiki/De_architectura دی ئارخیتێکتورا ]»یە کە لە لایەن تەلارسازینژیاروانی ڕۆمانی ڤیتروڤیۆسەوە نووسراوە. ڤیتروڤیۆس دەنووسێت کە تەلاری باش دەبێت ٣ تایبەتمەندی تێدا بێت کە ئەوانیش:

١-# بەرگەگرتن و مانەوەی تەلارەکە بۆ ماوەیەکی درێژ لە دۆخێکی باش دا.

٢-# تەلارەکە دەبێت گونجاو بێت بۆ ئەو ئامانجەی کە دروست کراوە.

٣-# شێوە و ڕووکەشی جوان بێت.

١-# پێویستی (پەناگە بۆ ژیان، ئاسایش، پەرستگای دینی)

٢-# ئەو کەرەستانەی لە بەردەست بوون و ئەو توانا و کارزانیەی مرۆڤەکان.

پەرەسەندنی تەلارسازینژیاروانی لەڕێگەی تاقیکردنەوە و شکست هێناوەوەھێناوەوە بووە و بەرە بەرە هەڵەکانھەڵەکان کەمتر کراوەتەوە تاکوو قۆناغەکانی سەرکەوتن. مرۆڤ سەرەتا لە گوند و دێهاتەکاندێھاتەکان نیشتەجێ بوون بەڵام دواتر بەهۆیبەھۆی گەشەکردنی مرۆیی و ئابووری، خەڵک ڕووی کردۆتە دروستکردنی شار و شارۆچکە و لە کۆنترین شارۆچکەکان کە دروستکراون لە باشووری ئاناتۆلیا (تورکیا) و دۆڵی ئیندۆس لە وڵاتی پاکستان لە ساڵەکانی ٨٠٠٠ پێش زایین وە هەروەهاھەروەھا پاشان لە نزیک وڵاتانی ئۆکرانیا و ڕۆمانیا و سکۆتلەندا لە نێوان ساڵەکانی ٥٤٠٠-٣٥٠٠ پێش زایین.

== جۆرە ناسراوەکانی تەلارسازینژیاروانی ==

===تەلارسازی نژیاروانی شارستانییەتی کۆن ===

لە زۆربەی شارستانیەتە کۆنەکان (وەک میسر و میسۆپۆتامیا)، تەلارسازینژیاروانی جۆرێک لە ڕەنگدانەوە و پیشاندانی ئەو توانا و دەسەڵاتە سیاسییەی ڕابەر و سەرکردەکان بووە یاخوود دەوڵەتەکە بە شێوەیەکی گشتی تر، بەڵام لە شارستانییەتە کلاسیکیەکان (وەک یۆنانی و ڕۆمانی) ئاڕاستەیەکی تری هەڵبژاردھەڵبژارد و لەبری بوون بە سیمبوڵی سەرکردەکان یان خزمەتکردنی ئامانجی ئایینی، بەهایبەھای شارستانییەتشارستانیەتی و مەدەنییەت کاری تێ کردبوو کە شێوازی نوێی تەلارسازینژیاروانی لە خۆ بگرێت. تەلارسازینژیاروانی ڕۆمانی ئیلهامیئیلھامی لە تەلارسازینژیاروانی یۆنانییەوە وەرگرتووە و تەنانەت کەرەستەکانیشیان لەگەڵ کەرەستەی یۆنانییەکان تێکەڵ کردووە.

نووسین لەسەر تەلار و بیناکان لە سەردەمانی کۆنەوە بوونی هەیەھەیە. شێوازی جۆراوجۆر هەڵبژێردراونھەڵبژێردراون بۆ دەربڕین لە ڕێگەی نووسینەوە. زۆربەی نووسراوەکان بریتین لە نووسراوی ئایینی، ئامۆژگاری، یان بڕگە و خاڵەکانی ئەو یاسایانەی کە ئەو کاتە دانراون.

===تەلارسازی نژیاروانی ئاسیایی ===

شارستانیەتەکانی هیندستانھیندستان و چین و سری لانکا و نیپاڵ، کە کۆنترینن لە کیشوەری ئاسیا، بە شێوازی جیا جیا پەرەیان سەند بە بواری تەلارسازینژیاروانی و بەپێی ئایین و کلتووری تایبەت بە خۆیان پەرستگا و خانوویان دروستکردووە. بۆ نموونە، ئایینی بوودیزم و ئایینی هیندوویزمھیندوویزم بە شێوەی جیاواز کاریان کردۆتە سەر وڵاتانی چین و هیندستانھیندستان و تەلارەکانیان واتای تایبەتییان ھەیە. تەلارسازینژیاروانی لە هیندستانھیندستان لە ساڵانی ٣٠٠ پێش زایین گەشەی کردووە و تەلارەکانیان بە جۆرێک دروست کراوە کە خزمەت بگەیەنێت بە دیمەنە سرووشتییەکەی کە لە دەور و بەرییەتی.

===تەلارسازی نژیاروانی ئیسلامی ===

بە هۆیھۆی بەردەوام گەشەکردنی جوگرافیای خەلافەتی ئیسلامییەوە، تەلارسازینژیاروانی ئیسلامی گەیشتووەتە ئەو وڵاتانەی کە تەنانەت لە هەمانھەمان کیشوەر نین (وەک وڵاتانی هیندستانھیندستان و ئیسپانیا و وڵاتە عەرەبیەکانی باکووری ئەفریقا). تایبەتمەندییەکانی تەلارسازینژیاروانی ئیسلامی دەگەڕێتەوە بۆ وردەکاری زانستی و ماتماتیکی وە هەروەهاھەروەھا ئەو مەبەستە جیاواز و زۆرانەی کە خزمەتی پێگەیاندووە (وەک ماڵ، دیوانی تایبەت، مزگەوت، خەندەق، ژێرزەمین، کۆشکی جیا جیا، خانەقا، خوێندنگە، مۆزەخانە، نانەواخانە، خەستەخانە). لە سەرنجڕاکێشترین تەلارە ئیسلامییەکان: مزگەوتی شا (ناسراوە بە مزگەوتی ئیمامی عەباسی نوێ) لە ئێران، کۆشکی ئەلحەمڕا (کۆشکی سوور) لە شاری گرانادای وڵاتی ئیسپانیا، تاج محەل لە هیندستانھیندستان (یەکێک لە ٧ سەمەرەکانی جیهانجیھان).

===تەلارسازی نژیاروانی چاخەکانی ناوەڕاست ===

لە ئەوروپائەورووپا بازرگانی کردن بە کەرەستەکانی تەلارسازینژیاروانی دەستیپێکرد و بە پێی بەڵگەنامە و بەڵێننامەکان کە ماونەتەوە، کارساز و بازرگانەکان جۆرێک لە ئەنجومەنیان ڕاگەیاندووە بۆ سەرپەرشتیکردنی ئاڵوگۆڕی کەرەستەکان. هەرھەر لە ئەوروپائەورووپا کڵێسا و کەنیسەی مەسیحی دروست کراوە و بە نەخشە و شێوە ئیلهامیئیلھامی لە تەلارسازینژیاروانی ڕۆمانی و گۆتی (ئەڵمانی کۆن) وەرگرتووە. مەبەستێکی تری تەلارسازینژیاروانی کە لەم سەردەمەدا بایەخی پێدراوە ئاسایش بووە و ئەمەش بە هۆیھۆی جەنگی جۆراوجۆر کە لە نێوان وڵاتان ڕوویداوە، هەرھەر بۆیە لە سەرجەم بەشەکانی کیشوەری ئەوروپائەورووپا (لە وڵاتانی بالکان تاکو ئیسپانیا و هەروەهاھەروەھا لە ماڵتاوە تا ئەستۆنیا) قەڵای سەربازی دروست کران و دواتر بوون بە سیمبوڵ و کەلەپووری ئەو کیشوەرە.

بەرەو کۆتاییەکانی ئەم سەردەمە، تەلارسازینژیاروانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی گەشەی سەند و لە ئاناتۆلیا و ڕێگەی وڵاتانی بالکان گەشتە ئەوروپائەورووپا. لەمڕۆدا، لە دەرەوەی سنوری وڵاتی تورکیا، تەلارسازینژیاروانی عوسمانی کەمتر ماوە و تەنهاتەنھا لە بەشە موسوڵمانەکانی وڵاتانی وەک بۆسنە و هەرسکھەرسک و بولگاریا و مەقدۆنیا و سربیا بەدی دەکرێت.