نژیاروانی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary |
Adding History, Types , Editing Introduction تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد |
||
ھێڵی ٥:
[[پەڕگە:Bauhaus-Dessau main building.jpg|وێنۆک|چەپ|'''باوھاوس''' نموونەیەکە لە نژیاروانیی نوێ لە وڵاتی [[ئاڵمانیا]]دا]]
'''نژیاروانی''' یان '''تەلارسازی''' یان '''بیناسازی''' (بە [[لاتین]]: ''architectura'') بریتییە لە ھونەر و زانستی شێوەکاری و سازکردن. بەرھەمەکانی تەلارسازی، لە قاڵبی کەرەستەکانی بینایی، زۆرتر بە ناوی ھێماکانی کەلتووری و سیاسی و بە ناوی بەرھەمەکانی ھونەری ھەست دەکردرێن. شارستانییە ناسراوەکان زۆرجار بە دەسکەوتەکانی
ھەر کۆمەڵ یان سەردەمێک
=مێژوو=
کۆنترین نووسراو کە مابێتەوە لەسەر بواری تەلارسازی بە ناوی «[https://en.wikipedia.org/wiki/De_architectura دی ئارخیتێکتورا ]»یە کە لە لایەن تەلارسازی ڕۆمانی ڤیتروڤیۆسەوە نووسراوە. ڤیتروڤیۆس دەنووسێت کە تەلاری باش دەبێت ٣ تایبەتمەندی تێدا بێت کە ئەوانیش:
١- بەرگەگرتن و مانەوەی تەلارەکە بۆ ماوەیەکی درێژ لە دۆخێکی باش دا.
٢- تەلارەکە دەبێت گونجاو بێت بۆ ئەو ئامانجەی کە دروست کراوە.
٣- شێوە و ڕووکەشی جوان بێت
مەبەستەکانی تەلار دروست کردن لە سەرەتاوە بەند بووە بە:
١- پێویستی (پەناگە بۆ ژیان، ئاسایش، پەرستگای دینی)
٢- ئەو کەرەستانەی لە بەردەست بوون و ئەو توانا و کارزانیەی مرۆڤەکان.
پەرەسەندنی تەلارسازی لەڕێگەی تاقیکردنەوە و شکست هێناوەوە بووە و بەرە بەرە هەڵەکان کەمتر کراوەتەوە تاکوو قۆناغەکانی سەرکەوتن. مرۆڤ سەرەتا لە گوند و دێهاتەکان نیشتەجێ بوون بەڵام دواتر بەهۆی گەشەکردنی مرۆیی و ئابووری، خەڵک ڕووی کردۆتە دروستکردنی شار و شارۆچکە و لە کۆنترین شارۆچکەکان کە دروستکراون لە باشووری ئاناتۆلیا (تورکیا) و دۆڵی ئیندۆس لە وڵاتی پاکستان لە ساڵەکانی ٨٠٠٠ پێش زایین وە هەروەها پاشان لە نزیک وڵاتانی ئۆکرانیا و ڕۆمانیا و سکۆتلەندا لە نێوان ساڵەکانی ٥٤٠٠-٣٥٠٠ پێش زایین.
== جۆرەکانی ناسراوی نژیاروانی ==
===تەلارسازی شارستانییەتی کۆن===
لە زۆربەی شارستانیەتە کۆنەکان(وەک میسر و میسۆپۆتامیا)، تەلارسازی جۆرێک لە ڕەنگدانەوەو پیشاندانی ئەو توانا و دەسەڵاتە سیاسییەی ڕابەر و سەرکردەکان بووە یاخوود دەوڵەتەکە بە شێوەیەکی گشتی تر، بەڵام لە شارستانییەتە کلاسیکیەکان (وەک یۆنانی و ڕۆمانی) ئاڕاستەیەکی تری هەڵبژارد و لەبری بوون بە سیمبوڵی سەرکردەکان یان خزمەتکردنی ئامانجی ئایینی، بەهای شارستانییەت و مەدەنییەت کاری تێ کردبوو کە شێوازی نوێی تەلارسازی لە خۆ بگرێت. تەلارسازی ڕۆمانی ئیلهامی لە تەلارسازی یۆنانییەوە وەرگرتووە و تەنانەت کەرەستەکانیشیان لەگەڵ کەرەستەی یۆنانییەکان تێکەڵ کردووە.
نووسین لەسەر تەلار و بیناکان لە سەردەمانی کۆنەوە بوونی هەیە. شێوازی جۆراوجۆر هەڵبژێردراون بۆ دەربڕین لە ڕێگەی نووسینەوە. زۆربەی نووسراوەکان بریتین لە نووسراوی ئایینی، ئامۆژگاری، یان بڕگە و خاڵەکانی ئەو یاسایانەی کە ئەو کاتە دانراون.
===تەلارسازی ئاسیایی===
شارستانیەتەکانی هیندستان و چین و سری لانکا و نیپاڵ، کە کۆنترینن لە کیشوەری ئاسیا، بە شێوازی جیا جیا پەرەیان سەند بە بواری تەلارسازی و بەپێی ئایین و کلتووری تایبەت بە خۆیان پەرستگا و خانوویان دروستکردووە. بۆ نموونە، ئایینی بوودیزم و ئایینی هیندوویزم بە شێوەی جیاواز کاریان کردۆتە سەر وڵاتانی چین و هیندستان و تەلارەکانیان واتای تایبەتییان ھەیە. تەلارسازی لە هیندستان لە ساڵانی ٣٠٠ پێش زایین گەشەی کردووە و تەلارەکانیان بە جۆرێک دروست کراوە کە خزمەت بگەیەنێت بە دیمەنە سرووشتییەکەی کە لە دەور و بەرییەتی.
* [[نژیاروانیی نوێ]]: کە ئەمڕۆ لە زۆرێک لە وڵاتانی دنیادا باوە.
===تەلارسازی ئیسلامی===
بە هۆی بەردەوام گەشەکردنی جوگرافیای خەلافەتی ئیسلامییەوە، تەلارسازی ئیسلامی گەیشتووەتە ئەو وڵاتانەی کە تەنانەت لە هەمان کیشوەر نین (وەک وڵاتانی هیندستان و ئیسپانیا و وڵاتە عەرەبیەکانی باکووری ئەفریقا). تایبەتمەندییەکانی تەلارسازی ئیسلامی دەگەڕێتەوە بۆ وردەکاری زانستی و ماتماتیکی وە هەروەها ئەو مەبەستە جیاواز و زۆرانەی کە خزمەتی پێگەیاندووە (وەک ماڵ، دیوانی تایبەت، مزگەوت، خەندەق، ژێرزەمین، کۆشکی جیا جیا، خانەقا، خوێندنگە، مۆزەخانە، نانەواخانە، خەستەخانە). لە سەرنجڕاکێشترین تەلارە ئیسلامییەکان: مزگەوتی شا (ناسراوە بە مزگەوتی ئیمامی عەباسی نوێ) لە ئێران، کۆشکی ئەلحەمڕا (کۆشکی سوور) لە شاری گرانادای وڵاتی ئیسپانیا، تاج محەل لە هیندستان (یەکێک لە ٧ سەمەرەکانی جیهان).
===تەلارسازی چاخەکانی ناوەڕاست===
لە ئەوروپا بازرگانی کردن بە کەرەستەکانی تەلارسازی دەستیپێکرد و بە پێی بەڵگەنامە و بەڵێننامەکان کە ماونەتەوە، کارساز و بازرگانەکان جۆرێک لە ئەنجومەنیان ڕاگەیاندووە بۆ سەرپەرشتیکردنی ئاڵوگۆڕی کەرەستەکان. هەر لە ئەوروپا کڵێسا و کەنیسەی مەسیحی دروست کراوە و بە نەخشە و شێوە ئیلهامی لە تەلارسازی ڕۆمانی و گۆتی (ئەڵمانی کۆن) وەرگرتووە. مەبەستێکی تری تەلارسازی کە لەم سەردەمەدا بایەخی پێدراوە ئاسایش بووە و ئەمەش بە هۆی جەنگی جۆراوجۆر کە لە نێوان وڵاتان ڕوویداوە، هەر بۆیە لە سەرجەم بەشەکانی کیشوەری ئەوروپا (لە وڵاتانی بالکان تاکو ئیسپانیا و هەروەها لە ماڵتاوە تا ئەستۆنیا) قەڵای سەربازی دروست کران و دواتر بوون بە سیمبوڵ و کەلەپووری ئەو کیشوەرە.
بەرەو کۆتاییەکانی ئەم سەردەمە، تەلارسازی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی گەشەی سەند و لە ئاناتۆلیا و ڕێگەی وڵاتانی بالکان گەشتە ئەوروپا. لەمڕۆدا، لە دەرەوەی سنوری وڵاتی تورکیا، تەلارسازی عوسمانی کەمتر ماوە و تەنها لە بەشە موسوڵمانەکانی وڵاتانی وەک بۆسنە و هەرسک و بولگاریا و مەقدۆنیا و سربیا بەدی دەکرێت.
== سەرچاوەکان ==
| |||