ویکیپیدیا

سوێد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بەکوردیکردن، ڕێنووس
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
شائەمراز
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ٤٦:
|کۆدی_تەلەفوون = ژمارەی پەیوەندی لە ناوخۆی سوێد ٤٦}}
 
'''سوێد'''<ref>المورد الحدیث قاموس إنکلیزیّ-عربیّ ومؤلفاە منیر البعلبکی ود.</ref> (بەسوێدی: Sverige) بەفەرمی '''شانشینی سوێد''' ([[زمانی سویدی|بەسوێدی]]: ''Konungariket Sverige'' {{دەنگ|Sv-Konungariket Sverige.ogg}}) یەکێکە لە وڵاتەکانی [[ئەسکەندەنافیا |ئەسکەندەنافیا]] کە کەوتۆتە [[باکوری ئەوڕوپا |باکووری ئەوڕوپا]]. سوێد سنووری وشکانی ھەیە لەگەڵ ھەریەکە لە [[نەرویژ]] لە ڕۆژئاواڕۆژاوا و [[فینلەندا|فنلەندا]] لە باکووری ڕۆژھەڵاتی. و سنووری ئاوی ھەیە لەگەڵ ھەریەکە لە [[دانمارک|دانماڕک]] و [[ئەڵمانیا]] و [[پۆڵەندا]] لە باشوور و [[ئیستۆنیا]] و [[لاتڤیا|لاتیڤیا]] و [[لیتوانیا]] و [[ڕووسیا|ڕەسییا]] لە ڕۆژھەڵات. سوێد و [[دانمارک|دانماڕک]] بەیەکەوە بەستراونەتەوە لە ڕێگای پردەھۆینی ئۆریسەند.
 
سوێد سێیەم گەورەترین  وڵاتە لە [[یەکێتی ئەوروپا|یەکێتی ئەوڕوپا]] لەڕووی ڕووبەرەوە (٤٥٠٬٢٩٥ کم٢) ژمارەی دانیشتوانی نزیکەی  ٩٫٤ میلیۆن دەبێت.<ref name="population"><span class="citation web">[http://www.scb.se/Pages/Product____25799.aspx "Befolkningsstatistik"]. </span></ref> سوێد ژمارەی دانیشتوانی کەمە کە لە ھەر کیلۆمەترێکی چوارگۆشە ٢١ کەس دەبێت (٥٣ کەس بۆ یەک میلی چوارگۆشە)، ئەم ژمارەیەی دانیشتوانیش لەبەشی باشووری وڵاتەکە چڕ بوونەتەوە. نزیکەی  ٨٥ ٪ ی دانیشتوان لە شارەکانن، و چاوەڕوان دەکرێت ئەم ڕێژەیە بەرزبێتەوە وەک بەشێک لە کرداری بەشارنشین بوون.<ref name="publikationer2007">Statistics Sweden.</ref> ستۆکھۆڵم پایتەختی سوێدە و گەورەترین شاری وڵاتە (ژمارەی دانیشتوانی ١٫٣ میلیۆن کەسە لە ناوچەی پایتەخت و ٢ میلیۆن لەناوچەی شارە گەورەکانی تر).<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|title=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 december 2009 och befolkningsförändringar 2009|publisher=[[Statistics Sweden]]|url=http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____287608.aspx}}</ref>
ھێڵی ٩٣:
 
قەشە "ئانسگار" بۆ یەکەم جار ئایینی کریستیانی ھێناوەتە سوێد لە ٨٢٩، بەڵام ئایینەکە نەیتوانیوە جێگای ئایینی "پاگانیزم "بگرێتەوە تا سەدەی دوازدەھەم، لە سەرەتای سەدەی یازدەھەم ئایینی کریستیانی زۆر گەشەی کرد و بووە ھۆی لاوازی پاشای باکوور و پاشاکانی باشووریش لە ڕێگای کلێساوە زەویەکانی باکووری دابەش کرد بەمە لە سەدەی دوازدەھەم ئایینی کریستیانی تەواوی سوێدی گرتەوە.<ref>Bagge, Sverre (2005) "The Scandinavian Kingdoms".</ref>
[[پەڕگە:Valdemar Atterdag brandskattar Visby (1882).jpg|ڕاست|وێنۆک|198x198پیکسڵ|ڤاڵدیماری چوار‏‏‏ە‏‏‏م فه‌رمانڕ‏‏‏ە‏‏‏واییف‏‏‏ە‏‏‏رمانڕ‏‏‏ە‏‏‏وایی له گۆتڵاند و‏‏‏ە‏‏‏رده‌گرێت‏‏‏ە‏‏‏وهو‏‏‏ە‏‏‏رد‏‏‏ە‏‏‏گرێت‏‏‏ە‏‏‏وه ل‏‏‏ە‏‏‏ده‌ر‏‏‏ە‏‏‏وه‌یل‏‏‏ە‏‏‏د‏‏‏ە‏‏‏ر‏‏‏ە‏‏‏و‏‏‏ە‏‏‏ی دیواری ڤێسپی و کۆتایی ب‏‏‏ە‏‏‏ کوشتار ده‌هێنێتد‏‏‏ە‏‏‏هێنێت ١٨٠٠.]]
; دامەزراوە پارچەییەکان لە سوێد
جگە لە ناوچەی سکێن لە کۆتا لوتکەی باشووری سوێد ھیچ لە شوێنەکان دامەزراوەیان نەبووە بەھۆی ئەوەی لەژێردەستی دانماڕکیەکان بوو، وەک ھەموو شارەکانی تری ئەوڕوپا<ref>Franklin D. Scott, ''Sweden: The Nation's History'' (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58.</ref> لەبەر ئەوە جوتیاران زەرەرمەندی یەکەمی ھەموو ئەم ستەمانە بوون، کە لە مێژووی سوێددا  ھەژارترین چین بوون<ref>[http://runeberg.org/nfcj/0106.html Träldom].</ref> بەڵام بە ھۆی گەشەسەندنی ئایینی کریستیانی دیاردەی بەندایەتی و ژێردەستی برەوی نەما و جوتیارەکان زەویان بەسەر دابەش کرا لەلایەن کڵێساوە.<ref>Scott, p. 55.</ref> لە ڕاستیدا ھەریەکە لە  بەندایەتی و ژێردەستی لەلایەن شا "ماگنۆس ئەریکسۆن" لە ١٣٣٥ کۆتایی پێ ھات. بەڵام خۆشگوزەرانی ھەر نەبوو بە بەشی جوتیاران چونکە جوتیارە بەندەکانی دوێنێ بوون بە کرێکار و بەردەست لە شارەکان بۆ درووستکردنی باڵەخانەکان، بۆ نموونە جوتیارەکانی ناوچەی "داسڵاند"ھەڵدەستان بە کۆکردنەوەی پەنیر لە شارەکان و ھێنانەوەیان تا بە ئاسن یان ماسی بگۆڕنەوە لە شارە کەناراویەکان کە لەوێوە ھاوردە دەکرا.<ref>Scott, pp. 55–56.</ref>
ھێڵی ١٠١:
 
=== ئیمپراتۆری سوێدی ===
[[پەڕگە:Map of Sweden (1797).tif|ڕاست|وێنۆک|ن‏‏‏ە‏‏‏خشه‌ین‏‏‏ە‏‏‏خش‏‏‏ە‏‏‏ی سوێد(١٧٩٧)]]
لە چاخی ھەڤدەھەم سوێد وەک ھێزێکی گەورەی ئەوڕوپی دەرکەوت، و بیری لە جیۆپۆلەتیک ی خۆی کردەوە و شا "گۆستاف ئەدۆڵڤی دووەم " ھێرشی کردە سەر خاکی ڕەسیا و پۆڵەندا و لیتوانیا جەنگێکی سی ساڵی ڕوویدا.
 
لە ماوەی جەنگە سی ساڵیەکە، سوێد نزیکەی نیوەی پاشماوەی خاکی ڕۆمانی کۆنی دەستەبەرکرد، کە مەبەستی "گۆستاف ئەدۆڵڤی دووەم " درووستکردنەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بوو لەسەر دەستی خۆی، بەڵام لە جەنگی "لۆتزن"(١٦٣٢) کوژرا و خەونی سوێدیەکان ڕاوەستا، و پاشان لەدوای جەنگی "نۆڕدلینگین"سوێدیەکان زۆرینەی خاکەکانیان لەدەستدا لە ئەڵمانیا، چونکە ئەڵمانەکان ڕووبەڕوویان بوونەوە بەوەی سوێدیەکان نزیکەی ٢٠٠٠ قەڵا و ١٨٠٠٠ گوند و ١٥٠٠ شارۆچکەی ئەڵمانیەکانیان خاپور کردبوو.<ref name="Population-HLS">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.historylearningsite.co.uk/population_thirty_years_war.htm|title=Population|publisher=History Learningsite|accessdate=٢٠٠٨-٠٥-٢٤}}</ref>
[[پەڕگە:Suecia 1-054 ; Sodra Bancohuset.jpg|چەپ|وێنۆک|180x180پیکسڵ|ستۆکهۆڵم ل‏‏‏ە‏‏‏ناو‏‏‏ە‏‏‏ڕاستی سه‌د‏‏‏ە‏‏‏یس‏‏‏ە‏‏‏د‏‏‏ە‏‏‏ی ١٧]]
لە ناوەڕاستی سەدەی ھەڤدەھەم سوێد سێیەم گەورەترین وڵاتانی ئەوڕوپا بوو  لە ڕوانگەی ڕووبەرەوە پاش ئیسپانیا و ڕەسیا، سوێد خاوەنداریەتی خاکێکی بەرفراوانی دەکرد لەسەر دەستی "شا کاڕڵ ی دەیەم "دوای پەیماننامەی (ڕۆسکیڵدێ)لە ١٦٥٨.<ref name="HayesPSH">"A Political and Social History of Modern Europe V.1.</ref><ref>However, Sweden's largest territorial extent lasted from 1319 to 1343 with Magnus Eriksson ruling all of the traditional lands of Sweden and Norway.</ref> ھۆکاری سەرکەوتن و مانەوەی شانشینەکە لەم ماوەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گۆڕانکاریانەی کە "گۆستافی یەکەم" کردی لە بواری ئابووریدا.<ref name="GusEB">"Gustav I Vasa – Britannica Concise" (biography),
''Britannica Concise'', 2007, webpage:
[http://concise.britannica.com/ebc/article-9366349/Gustav-I-Vasa EBConcise-Gustav-I-Vasa] {{webarchive|url=https://archive.is/20121206031538/http://concise.britannica.com/ebc/article-9366349/Gustav-I-Vasa |date= ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ }}.</ref> لەسەدەی ھەڤدەھەم  سوێد بەشداری چەندین جەنگی گەورەدا کرد وەک جەنگی پۆڵەندی و لیتوانی کە کێبڕکێ بوو لەسەر دەستگرتن بەسەر دەریای بەڵتیک و وڵاتانی ھاوکەناری بەتایبەت جەنگی کێرکۆڵم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.kismeta.com/diGrasse/images/kircholm_27_sept.htm|title=Battle of Kircholm 1605|publisher=Kismeta.com|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> سێ لەسەر دووی فنلەندیەکان ئاژەڵەکانیان تووشی نەخۆشی بەدخۆراکی بوون لە ١٦٩٦<ref>[http://countrystudies.us/finland/9.htm Finland and the Swedish Empire].</ref> ئەم نەخۆشیە لەوەڕگەی سوێدیەکانیشی گرتەوە<ref>[http://www.algonet.se/~hogman/sljordbruk_eng.htm Agricultural Yields and Years of Famine – Sweden]{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> بەمە %١٠ سوێدیەکان نیشتمانیان جێھێشت<ref>Elizabeth Ewan, Janay Nugent (2008) "''[http://books.google.com/books?id=6oOCfHxQDtwC&pg=PA153 Finding the family in medieval and early modern Scotland]''".</ref>
[[پەڕگە:Battle of Lutzen.jpg|ڕاست|وێنۆک|180x180پیکسڵ|کوشتنی گۆستاف ئ‏‏‏ە‏‏‏دۆڵڤی دووه‌مدوو‏‏‏ە‏‏‏م ل‏‏‏ە‏‏‏ جه‌نگیج‏‏‏ە‏‏‏نگی لۆتزن ١٦٣٢.]]
بە ھۆی مردنی شا "گۆستاف ئەدۆڵڤی دووەم" و جەنگی پۆڵەندی و لیتوانی، ئابوروی سوێد وێران بوو، تا ھاتنی شا"کاڕڵ ی یازدەھەم"(١٦٥٥-١٦٩٧)کە ئابووری وڵات و سوپای بووژاندەوە، پاشان بۆشا "کاڕڵ ی دوازدەھەم" ی کوڕی بەجێ ھێشت. کە بوو بە خاوەنی گەورەترین سوپای ناوچەکە و خاوەنی گەورەترین کەشتیگەڵی سەربازی، تاکە ھێز کە بیتوانیبا بەرامبەریان بوەستێت ڕەسیا بوو.
 
ھێڵی ١٢٠:
سوێد ناچاربوو دەستبەرداری ڕووبەرێکی بەرفراون بێت لە ڕێککەوتن نامەی "نیستاد" ١٧٢١، جگە لەمە گەورەیی و زڵھێزی شانشینەکەی لەدەستدا لە"دەریای بەڵتیک"و ڕەسیا سەریھەڵدا وەک زلھێزێکی جیھانی، و لە جەنگی کۆتایی ساڵی ١٧٢١ سوێد ٢٠٠٠٠٠ پیاوی لە خاکی سوێدی ئێستا لەدەستدا و ١٥٠٠٠٠ پیاویش لە خاکی فنڵەندای ئەمڕۆ.
 
لە سەدەی ھەژدەھەم، سوێد ھیچ نەبوو جگە لە ھێزێکی بچووک کە پارێزگاری لەو خاکە دەکرد کە بۆی مابوویەوە، جگە لە خاکی ڕۆژھەڵاتی ناچاربوو بۆ ڕەسیای جێبهێڵێتجێبھێڵێت کە فنڵەندای ئەمڕۆیە(١٨٠٩) و بوو بە بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی ڕەسیا. لەژێر ناوی "ھەرێمی فنڵەندای گەورە".
 
بۆ چاکسازی کردنەوەی سوێد لە "دەریای بەڵتیک" ھاوپەیمانێتی دوژمنێکی کۆنی کرد کە فەڕەنسا بوو  بۆ دژایەتیکردنی دانماڕک و نەرویژ لە جەنگەکانی ناپلیۆن، بەمە بەشداری "جەنگی لایبزیگ" ی کرد بۆ وەرگرتنەوەی خاکەکانی دانماڕک و نەرویژ بەرامبەر زەویەکانی ئەڵمانیا بۆ فەڕەنسیەکان، بەگوێرەی ڕێککەوتننامەی "کیڵ"، ١٤ یەنایەر ١٨١٤، کە نەرویژیەکان ئامادەی ملکەچبوون  نەبوون، بەمە سوێد جەنگی دژی نەرویژیەکانی ڕاگەیاند بەسەرکردایەتی شا"کاڕڵ ی سێزدەھەم" لە ٢٧ یۆلیۆ ١٨١٤، بەمە نەرویژ بوو بە بەشێک لە شانشینی سوێدی، ئەم بارودۆخە وەک خۆی مایەوە تا ١٩٠٥، لەو کاتەوە سوێد ھیچ شەڕێکی تری نەکردووە، جگە لە ھەندێک بەشداری بۆ پاراستنی ئاشتی لە کۆسۆڤۆ و ئەفغانستان و کوردستان.
 
=== مێژووی ھاوچەرخ ===
[[پەڕگە:Farewell to home, Göteborg, 1905.jpg|چەپ|وێنۆک|ک‏‏‏ە‏‏‏شتیه‌کک‏‏‏ە‏‏‏شتی‏‏‏ە‏‏‏ک سوێدی‏‏‏ە‏‏‏کانی ه‏‏‏ە‏‏‏ڵگرتوه ل‏‏‏ە‏‏‏کاتی جێهێشتنی وڵات ل‏‏‏ە‏‏‏ گۆتێنبێرگ ١٩٠٥.]]
لە سەدەکانی ھەژدەھەم و نۆزدەھەم سوێد بەڕێژەیەکی بەرچاو ژمارەی دانیشتوانی بەرز بوویەوە، ئەمیش بەھۆی ئاشتی و شەڕنەکردن بوو بۆ ماوەیەکی درێژ.<ref>{{Cite book|المؤلفین المشارکین=Paul Robert Magocsi|سنة=١٩٩٨|العنوان=Encyclopedia of Canada's Peoples|الناشر=University of Minnesota Press|الرقم المعیاری=٠-٨٠٢٠-٢٩٣٨-٨|الصفحة=١٢٢٠|المؤلف=Paul Robert Magocsi, editor.}}</ref> بەھۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتوان کار و دەستکەوتنی نان بە کێشە کەوت کە بوور ھۆی کۆچکردنی سەدان سوێدی بۆ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمێریکا کە لەم ماوەیە نزیکەی %١٠ ی سوێدیەکان خاکیان بەجێ دەھێشت بۆ ھەرساڵێک .<ref name="Einhorn">Einhorn, Eric and John Logue (1989).</ref> لەو ماوەیە سوێد بەدەستی ھەژاری دەیناڵاند و دانماڕکیەکانیش خەریکی خۆبەھێزکردنەوە بوون لە ڕووی پیشەسازیەوە<ref name="Einhorn">Einhorn, Eric and John Logue (1989).</ref><ref>Koblik, Steven (1975).</ref>
</ref> لەو ماوەیە سوێد بەدەستی ھەژاری دەیناڵاند و دانماڕکیەکانیش خەریکی خۆبەھێزکردنەوە بوون لە ڕووی پیشەسازیەوە<ref name="Einhorn">Einhorn, Eric and John Logue (1989).
</ref><ref>Koblik, Steven (1975).
</ref>
 
سوێدیەکان کۆچیان دەکرد بۆ ئەمێریکا بە مەبەستی ژیانێکی باشتر، کە لەنێوان ساڵەکانی ١٨٥٠ بۆ ١٩١٠ نزیکەی یەک میلیۆن سوێدی بەرەو ئەمێریکا کۆچیان کرد<ref>Einhorn, Eric and John Logue (1989), p. 8.</ref> لە سەرەتای سەدەی بیستەم ژمارەی سوێدیەکانی شیکاگۆ زۆر زیاتر بوو لە ژمارەی سوێدیەکانی گۆتەنبۆڕگ (دووەم گەورە شاری سوێد)<ref>Ulf Beijbom, [http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm "European emigration"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080803004438/http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm |date= ٣ی ئابی ٢٠٠٨ }}, The House of Emigrants, Växjö, Sweden.</ref> ژمارەی ھەرە زۆری سوێدیەکان لە ھەرێمەکانی ڕۆژئاوای ناوەڕاست بوو لە ھەرێمی "مینیسوتا"، و ھەندێکیشیان لە ھەرێمەکانی تر و کەنەدا بوون.
 
لەگەڵ ھەموو ئەو ھەژاریەی کە لەسەدەی نۆزدەھەم سوێدیەکان بینیان، ھەندێک گۆڕانکاری گرنگیش ڕوویاندا لە بواری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری بەھۆی بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتوانەوە.<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> لەو گۆڕانکاریانە دابەشکردنی زەوی کشتوکاڵی بوو بەسەر ھەژاراندا و ھاتنی پەتاتە و چاندنی بوو بۆ سوێد<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> چونکە وەک دەزانرا سوێدیەک وەک ئەوڕوپاییەکانی تر زۆر شارەزا نەبوون لە بەکارھێنانی خاکدا ئەویش بەھۆی نالەباری کەشوھەواوە بوو،<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-29865/Sweden#403810.hook Sweden: Social and economic conditions] (2007).</ref> و ڕۆشەنبیری کشتوکاڵی سوێد کاریگەری ھەبوو بەسەر ڕژێمی ڕامیاریەوە، و درووستبوونی پارت و کۆمەڵەی جیا بە جوتیاران وەک پارتی جوتیارانی نوێ (ئێستا "پارتی ناوەند").<ref>Koblik, p. 11: "The agrarian revolution in Sweden is of fundamental importance for Sweden's modern development.</ref> لەنێوان ساڵەکانی ١٨٧٠ تا ١٩١٤ سوێد دەستی کرد بە پێشکەوتنی ئابووری و پیشەسازی تاوەکو ئەمڕۆ<ref>Koblik, p. 90.</ref>
Line ١٥٥ ⟶ ١٥٢:
 
=== ماوەی ئێستا ===
[[پەڕگە:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|چەپ|وێنۆک|ب‏‏‏ە‏‏‏ ئه‌ندامئ‏‏‏ە‏‏‏ندام بوونی سوێد ل‏‏‏ە‏‏‏ یه‌کێتیی‏‏‏ە‏‏‏کێتی ئ‏‏‏ە‏‏‏وڕوپا له ١٩٩٥ و واژووکردنی ب‏‏‏ە‏‏‏ڵێننامه‌یب‏‏‏ە‏‏‏ڵێننام‏‏‏ە‏‏‏ی لیشبۆنا ل‏‏‏ە‏‏‏ ٢٠٠٧.]]
بەھۆی کزبوونی بازاڕی خوانوبەرە و وەبەرھێنان لە سەرەتای نەوەدەکان داھاتی باج کەمی کرد جگە لەو بارەی کە ئابووری جیھان تێی کەوتبوو وڵات ناچار بوو کە ڕێژەی باج زیاتر بکات بەسەر ھاوڵاتیان دا<ref>Englund, P. 1990.</ref> بەمە ڕێژەی وەبەرھێنان کەمی کرد بە %٥ لە "کۆی بەرھەمی خۆماڵی" بەتایبەت لە ١٩٩٢ کە بانک ڕێژەی باجی بۆ %٥٠٠ بەرزکردەوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.highbeam.com/doc/1P2-1025624.html|title=Sweden's `Crazy' 500% Interest Rate; Fails to Faze Most Citizens, Businesses; Hike Seen as Short-Term Move to Protect Krona From Devaluation|publisher=Highbeam.com|date=١٩٩٢-٠٩-١٨|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٠٣}}</ref><ref>{{Cite book|مسار=http://books.google.com/books?id=NxFh9qk0wBYC&pg=PA44|العنوان=The Great Financial Crisis in Finland and Sweden|الناشر=Edward Elgar Publishing|الرقم المعیاری=١٨٤٨٤٤٣٠٥٦|المؤلف=Lars Jonung, Jaakko Kiander, Pentti Vartia|سنة=٢٠٠٩}}</ref>
 
Line ١٦٤ ⟶ ١٦١:
== جوگرافیا ==
[[پەڕگە:Suorvajaure in stora sjofallet park.jpg|چەپ|وێنۆک|دیم‏‏‏ە‏‏‏نێک له باخچ‏‏‏ە‏‏‏ی ستۆرا سیۆڤاڵیتی نیشتمانی.]]
سوێد دەکەوێتە باکووری ئەوڕوپا، لە خۆڕئاوای دەریای بەڵتیک و کەنداوی پۆتنیا، و کەناڕێکی ڕیشاڵی و درێژی ھەیە، و بەشی خۆرهەڵاتیخۆرھەڵاتی نیمچە دوورگەی ئەسکەندەنافیا پێک دێنێت، و لە خۆڕئاوی زنجیرە چیاکانی ئەسکەندەنافیا (سکاندیرنا) ھەڵکەوتوون، کە بۆتە سنووری نێوانیان لەگەڵ نەرویژ، و فنلەندا کەوتۆتە بەشی باکووری خۆرھەڵاتی، و سنوورێکی دەریایی ھەیە لەگەڵ دانماڕک و ئەڵمانیا و پۆڵۆنیا و لیتوانیا و لاتیڤیا و ئیستۆنیا و ڕەسیا، و لە ڕێگای پردەھۆینی ئۆریسەند بە دانماڕک بەستراوەتەوە.
 
سوێد ڕێزبەندی پەنجاو پێنجەمین گەورەترین وڵاتی گرتوەو لە ڕووی ڕووبەرەوە کە (٤٤٩٬٩٦٤ کم٢)<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|title=Country Comparison: Area|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html?countryName=Sweden&countryCode=sw&regionCode=eu&rank=55#sw|work=Central Intelligence Agency|publisher=Cia.gov|accessdate=19 August 2010}}</ref> و چوارەمینە بە گوێرەی ئەوڕوپا جگە لە ڕەسیای ئەوڕوپی، و گەورەترینی باکووری ئەوڕوپایە، نزمترین خاڵی لە ئاستی دەریاوە کەوتۆتە کەنداوی ھاماڕسیۆن لە (کریستان ستاد) کە ٢٫٤ مەتر لە خوار ئاستی دەریایە، بەبەراورد بەرزترین خاڵی بریتیە لە (کیپنیکایسێ)  کە ٢١١١ مەتر لە ئاستی دەریا بەرزە.
Line ١٧٣ ⟶ ١٧٠:
 
=== کەش و ھەوا ===
زۆرینەی سوێد یەک جۆر کەش و ھەوای ھەیە کە ساردە بەتایبەت بەشی باکووری، و خاوەنی چوار وەرزی تایبەتە، و پلەی گەرما نزمە بەشێوەیەکی گشتی، دەکرێت سوێد دابەش بکرێت بۆ سێ ناوچە بە گوێرەی کەش و ھەواوە، ناوچەی باشوور کە کەش وھەوایەکی دەریایی ھەیە، ناوەڕاست کە کەش و ھەوایەکی کیشوەری ھەیە، باکوور کە کەش و ھەوایەکی جەمسەری ھەیە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|author=Česky|url=http://en.wikipedia.org/wiki/Köppen_climate_classification|title=Climate classification|publisher=En.wikipedia.org|accessdate=٢٠٠٩-٠٥-٠٦}}</ref> دەبینین ھەندێک ناوچە لەگەڵ ھەندێکی تر جیاوازن لە کاتێکدا لەسەر ھەمان ھێڵی درێژی زەویدان ھۆی ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەری ئاوی کەنداوەکان.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.bbc.co.uk/climate/impact/gulf_stream.shtml|title=BBC Climate and the Gulf Stream|accessdate=٢٠٠٨-١٠-٢٩}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.ldeo.columbia.edu/res/div/ocp/gs/|title=The Gulf Stream Myth|accessdate=٢٠٠٨-١٠-٢٩}}</ref> بۆ نموونە زستان لە بەشی باشوور و ناوەڕاست گەرمترە وەک ئەوەی لە ڕەسیا و کەنەدا ھەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.fao.org/WAICENT/FAOINFO/SUSTDEV/EIdirect/climate/EIsp0002.htm|title=Global Climate Maps}}</ref> لە کاتێکدا ماوەی ڕۆژ جیاوزە  بە جیاوازیەکی زۆر کە لە ھاویندا ڕۆژ ئاوانابێت بە درێژایی وەرزەکە لە ناوچەکانی ھێڵی جەمسەری باکوور، لە ستۆکھۆڵمی پایتەخت ماوەی ڕۆژ لە وەرزی ھاوین نزیکەی ١٨ کاژێرە لە زستانیش کەمترە لە ٦ کاژێر، سوێد ساڵانە ١٦٠٠ بۆ ٢٠٠٠ کاژێر تیشکی خۆری بەردەکەوێت لە ساڵێکدا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/cmp/jsp/polopoly.jsp?d=7608&a=21429&l=sv|title=Number of hours with sunshine (map)|publisher=Swedish Meteorological Institute}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.smhi.se/klimatdata/meteorologi/stralning/1.3052|title=Normal{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} solskenstid för ett år | SMHI|language={{sv icon}}|publisher=Smhi.se|accessdate=٢٠١٠-٠١-٢٧}}</ref>
 
جیاوازیەکی زۆر ھەیە لە نێوان باکوور و باشوور لە ڕووی کەش و ھەواوە، ناوەڕاستی سوێد زستانێکی سارد و ھاوینێکی گەرمی ھەیە کە ھاوینی تا ٢٥ پلە بەرزدەبێتەوە و زستانیشی بۆ ٤ پلە ژێر سفڕ<ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref> لەکاتێک بەشی باکووری وڵات ھاوینی ساردە و زستانیشی زۆر زۆر سارد و بەفراویە و<ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref> ماوەکەی دڕێژە پلەی گەرما لە ھاوین بۆ ٣٠ پلە بەرز دەبێتەوە، لە زستانیش بۆ ٣٨ پلەی ژێر سفڕ نزم دەبێتەوە<ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref> نزمترین پلە تا ئێستا تۆمارکرابێت<ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref><ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref> لەساڵی ١٩٤٧ کە بۆ ٥٢ پلەی ژێر سفڕ نزم بوویەوە.<ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref><ref>{{بەستەری مردوو|تاریخ=أغسطس ٢٠١٠}}</ref>
Line ٢٨١ ⟶ ٢٧٨:
== حکومەت و ڕامیاری ==
سوێد وڵاتێکی پاشایەتی دەستوریە، شا "کاڕڵ گۆستافی شازدەھەم " پاشای وڵاتە، بەڵام دەسەڵاتی جێبەجێکردنی نیە یاخود زۆر کەمە تەنھا نیشانەی سەروەری وڵاتە<ref>{{Cite news|url=http://www.sweden.se/templates/cs/CommonPage____2713.aspx|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070303012042/http://www.sweden.se/templates/cs/CommonPage____2713.aspx|archivedate= ٣ی ئازاری ٢٠٠٧|title=Sweden in Brief/A Political Society|publisher=Sweden.se|accessdate=٢٠٠٧-٠٢-١٤|deadurl=yes}}</ref> بەگوێرەی ھەفتەنامەی ئێکۆنۆمیست سوێد لە ڕێزبەندی وڵاتە ھەرە دیموکراتەکانە کە ١٦٧ وڵات لەخۆ دەگرێت<ref>{{Cite news|url=http://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_TABLE_2007_v3.pdf|title=Economist Intelligence Unit democracy index 2006|accessdate=٢٠٠٧-١٠-٠٩|year=٢٠٠٧|format=PDF|publisher=[[وحدة الاستخبارات الاقتصادیة]]}}</ref> لەگەڵ ئەوەی ئاسان نیە وڵاتێک ھەڵسەنگێنی بۆ ئاستێکی دیموکراتی، بەڵام دەزانین سوێد وڵاتێکی پەڕلەمانیە کە چوار ساڵ جارێک لە ١ ی ئازار ھەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت، و پەڕلەمانیش سەرۆک وەزیران دیاری دەکات.
[[پەڕگە:SWE-Map Kommuner2007.svg|وێنۆک|سنووری شار‏‏‏ە‏‏‏وانیه‌کانیشار‏‏‏ە‏‏‏وانی‏‏‏ە‏‏‏کانی سوێد]]
 
=== کارگێڕیەکان ===
Line ٢٩٣ ⟶ ٢٩٠:
 
=== مێژووی ڕامیاری ===
[[پەڕگە:Scandinavia-12th century.png|ڕاست|وێنۆک|شانشینی سڤێر و گۆتی‏‏‏ە‏‏‏کان له‌س‏‏‏ە‏‏‏ده‌یل‏‏‏ە‏‏‏س‏‏‏ە‏‏‏د‏‏‏ە‏‏‏ی دوازد‏‏‏ە‏‏‏ه‏‏‏ە‏‏‏م، بڕوانه چۆن داب‏‏‏ە‏‏‏ش ببون.]]
تائێستاش تەمەنی ڕاستەقینەی شانشینی سوێد ڕوون نیە<ref name="sh">Hadenius, Stig; Nilsson, Torbjörn; Åselius, Gunnar (1996) ''Sveriges historia: vad varje svensk bör veta''.</ref> ھۆکاری ئەمەش بەھۆی سەرھەڵدانی ھۆز و نوێنەرێ خێڵەکان لەژێر فەرمانڕەوایی چەندین کەس لە گۆتڵاند یان لە سڤێڵاند دەگەڕێتەوە، کە نازانرێت چەندە فەرمانڕەوایی کرایە، یاخود چەندە ئاڵوگۆڕی کرایە لە نێوان ئەم دوو میرنشینە. بەڵام مێژوونووسانی سوێد زنجیرەی پاشاکانی سوێد بۆ یەکگرتنەوەی ھەردوو شانشینی سڤێڵاند و گۆتڵاند لەژێر فەرمانڕەوایی ئیریکی سەرکەوتوو و کوڕەکەی "سکۆتکۆنۆنگ " لە سەدەی دەیەم
 
Line ٣٠٦ ⟶ ٣٠٣:
لەساڵی ١٨٦٦ "ڕیکسداگ" دامەزرا، کەوا سوێد پاشایەتی دەستوری  بێت بەبوونی پەڕلەمان کە لە دوو ئەنجومەن پێک ھاتبێت، کە ئەنجومەنی یەکەم ڕاستەوخۆ لەلایەن حکومەتە خۆجێیەکانەوە ھەڵبژێردرێت، ئەنجومەنی دووەمیش لەلایەن خەڵکەوە بێت کە چوار ساڵ جارێک دەبێت، بەڵام لە ١٩٧١ "ڕیکسداگ" بوو بە ژوورێکی بچووک لە دەسەڵات، ھێز لەنێوان پەڕلەمان و پاشا مایەوە تاوەکو ١٩٧٥، کە تەنھا "ڕیکسداگ"(پەڕلەمان) دەسەڵاتی مایەوە، کە لەسەر باج دەژیا.
 
سوێد مێژوویەکی دێرینی ھەیە لە بەشداری پێکردنی خەڵک بە دەسەڵات لە ڕێگای "چالاکیە میللیەکان" دیارترینیان (یەکێتی سەندیکاکان و بزوتنەوەی کریستیانە سەربەخۆکان و بزوتنەوەی یەکسانی مرۆڤ و بزاڤی ئافرەتان..... ھتد) سوێد لە پێشەنگی وڵاتە ئەوڕوپیەکانە بۆ یەکسانی لە ڕژێمی ڕامیاری و ڕژێمی خوێندن<ref name="EUEqualityReport">European Commission Directorate General for Employment, Social Affairs And Equal Opportunities, ''Report On The Equality Between Men And Women'',{{cite web |url=http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/keaj06001_en.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070817175053/http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/keaj06001_en.pdf |archivedate=١٧ی ئابی ٢٠٠٧ }} February 2006</ref> و بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی جێندەری جیھانی ٢٠٠٦ سوێد بەیەکەم وڵات دەستنیشان کرا بۆ یەکسانی لە نێوان ڕەگەزەکان دا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.norden.org/webb/news/news.asp?lang=6&id=6605|title=Nordic countries rank highest in gender equality|publisher=Norden.org|accessdate=٢٠٠٩-٠٥-٠٦}}</ref>
 
=== ڕژێمی ڕامیاری نوێ (ئێستا) ===
[[پەڕگە:Sveriges riksdag fr vasabron.JPG|وێنۆک|185x185پیکسڵ|پ‏‏‏ە‏‏‏ڕله‌مانیپ‏‏‏ە‏‏‏ڕل‏‏‏ە‏‏‏مانی سوێد]]
بەگوێرەی دەستور پەڕلەمان پێکدێت لە ٣٤٩ ئەندام، کە دەسەڵاتی ڕەھایان ھەیە لە سوێدی نوێدا، پەڕلەمان بەرپرسە لە ھەڵبژاردنی سەرۆک وەزیران، کە ئەویش وەزیرەکان ھەڵدەبژێرێت، بەم جۆرە "دەسەڵاتی ڕێپێدان" تەنھا بەدەست پەڕلەمانەوەیە، و حکومەت "دەسەڵاتی جێبەجێکردنی" ی ھەیە، و "دەسەڵاتی دادوەری" سەربەخۆیانە کاردەکات،
 
Line ٣١٥ ⟶ ٣١٢:
[[پەڕگە:King Carl XVI Gustaf at National Day 2009.jpg|چەپ|وێنۆک|177x177پیکسڵ|کاڕڵ گۆستافی شازد‏‏‏ە‏‏‏ه‏‏‏ە‏‏‏م پاشای سوێد و شکۆی وڵات.]]
پارتی دیموکراتی کۆمەڵایەتی سوێد ڕۆڵێکی پێشەنگی ھەبووە لە ١٩١٧ وەو بەسەر فەرمانڕەوایی سوێد، لەساڵی ١٩٣٢ پارتی ھاوبەشی دیموکراتی باڵی بەسەر پەڕڵەمانی سوێددا کێشا، پاشان لە ھەڵبژاردنەکانی (١٩٧٦، ١٩٧٩، ١٩٩١، ٢٠٠٦، ٢٠١٠) ڕاستڕەوەکان زۆرینەی کورسیەکانی پەڕلەمانیان مسۆگەر کرد لە سەرەتای ھەفتاکان سوێد بەدەست قەیرانی ئابووری دەیناڵاند تا نەوەدەکان کە زیاتر بوو، سوێد ناچار بوو چاکسازی لە ڕژێمە ڕامیاریەکەی بکات تا بگاتەوە ئاست وڵاتە ئەوڕوپیەکانی تر، لە ھەڵبژاردنی ٢٠٠٦ پارتی یەکسانی لەگەڵ پارتی ناوەند و پارتی گەلی لیبراری و پارتی دیموکراتی کریستیانی زۆرینەی دەنگەکانیان بەدەست ھێنا و حکومەتێکی بنکە فراوانیان درووست کرد بە پێشەنگی پارتی یەکسانی و ڕێبەری "فرێدریک ڕاینفیڵدت"، لە ھەڵبژاردنی ٢٠١٠ پارتە دیموکراتیەکان ژمارەیەکی زۆر لە دەنگیان لەدەستدا کە ١٧  کورسی بوو بەڵام ڕکابەرەکانیش نەیانتوانی دەنگی تەواو بەدەست بێنن بۆیە دیموکراتەکان حکومەتێکی ھاوبەشیان دروست کرد.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.forsvarsmakten.se/sv/Rekrytering/Varnplikt/|title=Värnplikt [Conscription]|accessdate=٢٠١٠-٠٤-٢١}}</ref>
[[پەڕگە:Stockholm Palace at night.jpg|ڕاست|وێنۆک|190x190پیکسڵ|کۆشکی ستۆکهۆڵم، بار‏‏‏ە‏‏‏گای س‏‏‏ە‏‏‏ره‌کیس‏‏‏ە‏‏‏ر‏‏‏ە‏‏‏کی پاشای سوێد]]
ڕێژەی بەشداربووان لە ھەڵبژاردنەکان ھەمیشە بەرز بووە لەچاو وڵاتەکانی تر، ھەرچەندە بەرەو کزی ڕۆیشتووە لەو ماوانەی دوایی دا،(%٨٠٫١١ لە ٢٠٠٢ وە %٨١٫٩٩ لە ٢٠٠٦) ئەمیش بەھۆی ھەبوونی متمانەی ڕامکاران لەلایەن ھاوڵاتیانەوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://svt.se/2.22620/1.1595556/allmanna_varnplikten_skrotas?lid=puff_1597044&lpos=extra_0|title=Allmänna värnplikten skrotas [General conscription scrapped]|accessdate=٢٠١٠-٠٤-٢١}}</ref>
 
Line ٣٣٩ ⟶ ٣٣٦:
 
=== ھێزی چەکدار ===
[[پەڕگە:Swedish JAS-39 Gripen landing.jpg|وێنۆک|ساب جاس-٣٩ گریپێن فڕۆک‏‏‏ەيھ‏‏‏‌کی ش‏‏‏ە‏‏‏ڕکه‌ریش‏‏‏ە‏‏‏ڕک‏‏‏ە‏‏‏ری سوێدی‏‏‏ە‏‏‏]]
ھێزی چەکداری سوێد دەزگایەکی حکومیە و ڕاپۆرتەکانی بۆ وەزارەتی بەرگری بەرزدەکاتەوە و بەرپرسە بۆ جولەی سەربازی لەکاتی ئاشتیدا، ئامانجی سەرەکی ڕاھێنان و پاڵپشتی کردنی ھێزە ئاشتیپارێزەکانە لە دەرەوەی وڵات، پاراستنی سوێدە لە ھەر ھێرشێکی لەناکاو، ھێزی چەکداری سوێد دابەش دەبێت بۆ چەند یەکەیەک (سوپا، بەرگری ئاسمانی، بەرگری دەریایی، زێرەڤانی) سەرۆکی ھێزی چەکداری سوێد بەرزترین پلەی سەربازی ھەیە لە وڵاتدا، تا ساڵی ١٩٧٤ سەرکردەی وڵات شا "ئای" سەرۆکی ھێزی چەکداری سوێد بوو، بەڵام لە ڕاستیدا لەسەدەی بیستەمەوە پاشا ھیچ ڕۆڵێکی گەورەی نەبوو، چونکە کاتێک شا (گۆستافی پێنجەم)) ھاتە سەر تەخت ئەو بوارەی بۆ پسپۆرەکان جێھێشت.
[[پەڕگە:Swedish CV9040.JPG|ڕاست|وێنۆک|زریپۆشێکی ش‏‏‏ە‏‏‏ڕکه‌رش‏‏‏ە‏‏‏ڕک‏‏‏ە‏‏‏ر ل‏‏‏ە‏‏‏جۆری سترڤ ٩٠ که سوێد ب‏‏‏ە‏‏‏ره‏‏‏ە‏‏‏می دێنێت.]]
تاکۆتایی جەنگی سارد سەربازیبوون بە زۆرەملێ بوو بۆ ھەموو نێرێکی پێگەیشتوو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.forsvarsmakten.se/sv/Rekrytering/Varnplikt/|title=Värnplikt [Conscription]|accessdate=٢٠١٠-٠٤-٢١}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://svt.se/2.22620/1.1595556/allmanna_varnplikten_skrotas?lid=puff_1597044&lpos=extra_0|title=Allmänna värnplikten skrotas [General conscription scrapped]|accessdate=٢٠١٠-٠٤-٢١}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.thelocal.se/21494/20090816/|title=Military conscription phase out under fire|accessdate=٢٠١٠-٠٤-٢١}}</ref> ژمارەی سەربازانی سوێد نزیکەی یەک میلیۆن سەرباز دەبوو تا داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت بەڵام دواتر ئەم ڕێژەیە دابەزی بۆ  ٦٠٬٠٠٠ سەرباز. 
* یەکینە سەربازیەکانی سوێد بەشداریان لە شەڕی پاراستنی ئاشتیدا کردووە لە کۆنگۆ و کوبرس و بۆسنە و ھەرچیگۆڤینیا و کۆسۆڤۆ و لێبیریا و لوبنان و ئەفغانستان و چاد.
Line ٣٤٨ ⟶ ٣٤٥:
== ئابوری ==
[[پەڕگە:Sweden GRP per Capita2004.svg|ڕاست|وێنۆک|کۆی ب‏‏‏ە‏‏‏ره‏‏‏ە‏‏‏می ه‏‏‏ە‏‏‏رێمی (GRP) بۆ ه‏‏‏ە‏‏‏رتاکێک به ه‏‏‏ە‏‏‏زاران کڕۆن (2004).]]
[[پەڕگە:Nordstan Öst.JPG|چەپ|وێنۆک|195x195پیکسڵ|نۆڕدیستن، گ‏‏‏ە‏‏‏وره‌ترینگ‏‏‏ە‏‏‏ور‏‏‏ە‏‏‏ترین ناو‏‏‏ە‏‏‏ندی بازاڕگه‌ریبازاڕگ‏‏‏ە‏‏‏ری ل‏‏‏ە‏‏‏ باکوری ئه‌وڕوپائ‏‏‏ە‏‏‏وڕوپا]]
سوێد ئوابوریەکی تێکەڵی ھەیە بەئاڕاستەی ھەناردەکردن، و تایبەتمەندە بە بەرنامەیەکی دابەشکاری نوێ، بەرھەمھێنەرێکی پێشکەوتووی جیھانیە لە ھەموو بوارەکانی ئەلیکترۆنی و دارتاشی و بەرنامەکاری ئابووری و دەستی کاری لێھاتوو و وزەی کارۆئاوی، %٥٠ بەرھەمی ھەناردەی سوێدی بریتیە لە کەرتی ئەندازیاری، پاشان لە بواری پەیوەندیەکان ئینجا پیشەسازی تڕومبێل و دەرمانسازی و بوارە جۆربەجۆرەکانی تر، بەڵام لە بواری کشتوکاڵ تەنھا %٢ ی"کۆی بەرھەمی خۆماڵی" پێکدێنێت.
 
Line ٣٥٤ ⟶ ٣٥١:
 
خاوەنی گەورەترین ٢٠ ھاوبەشگەی جیھانە بۆ بەرھەمەکانی ڤۆلڤۆ و ئەریکسۆن و ڤاتینڤۆڵ و سکانسکا و سۆنی ئەریکسۆن و سڤینسکا سیللیۆزا و ئەکتیبۆلاگێت و ئەلیکترۆلۆکس و تیلیا و سۆنێرا و ساندڤیک وسکانیا و ئای سی ئێ و ھێنیزئاند و مۆریتز و نۆردیا  کۆپکۆ و نۆردستێیرنان و...... ھتد
[[پەڕگە:Sw real gdp growth.svg|چەپ|وێنۆک|گ‏‏‏ە‏‏‏شه‌یگ‏‏‏ە‏‏‏ش‏‏‏ە‏‏‏ی کۆی ب‏‏‏ە‏‏‏ره‏‏‏ە‏‏‏می خۆماڵی ڕاسته‌قین‏‏‏ە‏‏‏ڕاست‏‏‏ە‏‏‏قین‏‏‏ە‏‏‏ له سوێد ١٩٩٦-٢٠٠٦.]]
نزیکەی ٤٫٥ میلیۆن کەسی بێگانە لە سوێد کاردەکەن، نیوەی ئەو ژمارەیە لەکەرتی خوێندنن لەزانکۆکان، کۆی بەرھەمی خۆماڵی بۆ ھەر کاژێرێک ٣١ دۆڵارە لە ٢٠٠٦، کە لە ڕێزبەندی نۆیەمین وڵاتانی جیھانە،<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> گەشەی"کۆی بەرھەمی خۆماڵی" بەڕێژەی %٢ بۆ ھەر کاژێرێک بەرزدەبێتەوە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکان جیھانگەرایی (عەولەمە) ھۆکاری سەرەکی ئەو پێشکەوتنانەیە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> سوێد لە وڵاتە ھەرە پیشکەوتووەکانی جیھانە بۆ کرێی دەست و پارەی خانەنشین.<ref>[http://www.heritage.org/Research/SocialSecurity/bg1381.cfm Pension Reform in Sweden: Lessons for American Policymakers] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100113085905/http://www.heritage.org/Research/SocialSecurity/bg1381.cfm |date=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ }} by Goran Normann, Ph.D. and Daniel J. Mitchell, Ph.D. June 29, 2000.</ref>
[[پەڕگە:Euro accession.svg|ڕاست|وێنۆک|سوێد ب‏‏‏ە‏‏‏شێکه ل‏‏‏ە‏‏‏ناوچه‌یل‏‏‏ە‏‏‏ناوچ‏‏‏ە‏‏‏ی شنگن و ی‏‏‏ە‏‏‏کێتی ئه‌وروپائ‏‏‏ە‏‏‏وروپا ل‏‏‏ەيھ‏‏‏‌ک بازار.]]
ھەر کرێکارێکی ئاسایی %٤٠ ی داھاتی بۆ دەمینێتەوە دوای دەرکردنی باج.<ref name="oecd2005">OECD Economic Surveys: Sweden – Volume 2005 Issue 9 by OECD Publishing</ref>
 
لە ڕێزبەندی کێبڕکێکردنی جیھان سوێد لە پلەی چوارەم دێت ٢٠٠٩-٢٠١٠<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=٢٠٠٩-١١-٢٥|accessdate=٢٠٠٩-١١-٢٥}}</ref> لە ڕێزبەندی کێبڕکێکردنی جیھان سوێد بەپلەی دووەم دێت ٢٠١٠-٢٠١١<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=٢٠١٠-٠٩-١١|accessdate=٢٠١٠-٠٩-١١}}</ref><ref name="imd">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.imd.ch/research/publications/wcy/index.cfm|title=IMD Competitiveness Yearbook 2008|publisher=Imd.ch|date=٢٠٠٧-٠١-٢٣|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> سوێدیەکان لەکاردا بە دڵسۆزی لە کارەکانیان دەناسرێنەوە ئەمەش بۆ پەروەردەکردنی قوتابخانەکان دەگەڕێننەوە.<ref>"[http://www.isa.se/templates/News____59355.aspx ''Sweden most creative country in Europe & top talent hotspot''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070521053538/http://www.isa.se/templates/News____59355.aspx |date=٢١ی ئایاری ٢٠٠٧ }}<sup class="noprint Inline-Template">&#x5B;''وصلة مکسورة''&#x5D;</sup>, Invest in Sweden Agency, 25 June 2005.</ref>
 
تا ئێستا سوێد دراوی "کڕۆن"بەکاردێنن، ئەمیش دوای ئەوەی سوێدیەکان بەدەنگدان یۆرۆیان ڕەت کردەوە، "بانکی ناوەندی سوێدی" لە ١٦٦٨ دامەزراوە کە کۆنترین بانکی جیھانە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref>
Line ٣٦٦ ⟶ ٣٦٣:
 
=== وزە و گواستنەوە ===
بازاڕی وزەی سوێد زۆر تایمەتمەندە، کە بازاڕی نۆردی سوێدی بۆ وزە یەکەمی ھەموو ئەوڕوپایە، لە ٢٠٠٦ نۆڕد پۆڵ و نۆڕد پۆڵ سپۆت بەیەکەوە وزەی کاڕۆئاویان بەرھەم ھێنا کە ڕێژەکەی زۆر زیاتر بوو لەو وزەیەی لە ئەتۆم دەست دەکەوێت.<ref>[https://web.archive.org/web/20070615105600/http://www.svenskenergi.se/upload/Statistik/Tidigare%20statistik/Kraftl%C3%A4getKraftläget%20i%20%C3%A5r20år/ve_07-01.pdf Kraftläget i Sverige, Vattensituationen]<sup class="noprint Inline-Template">&#x5B;''وصلة مکسورة''&#x5D;</sup></ref> سوێد سوود لە وزەی با وەردەگرێت بۆ بەرھەمەکانی کارەبا و گەرمی.
 
بەھۆی قەیرانی نەوتی جیھانیەوە لە ١٩٧٣ سوێد پشتی بە نەوت نەبەستووە تەنھا سەرچاوەی ئاو و وزەی ئەتۆم.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://world-nuclear.org/info/inf42.html|title=Nuclear Power in Sweden|publisher=[[World Nuclear Association]]|تاریخ=سبتمبر ٢٠٠٩|accessdate=٢٠١٠-٠١-٢٩}}</ref> سوێد ھەمیشە ھەوڵ دەدات خۆی لە وزەی نەوت دووربخاتەوە.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden.</ref><ref name="Vidal">Vidal, John.</ref> بۆ پاراستنی ژینگە باجێکی زۆری خستۆتە سەر ئەو بزوێنەرانەی کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەردەدەن.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden.</ref>
Line ٣٨٩ ⟶ ٣٨٦:
 
=== زانست و تەکنەلۆژیا ===
[[پەڕگە:AlfredNobel adjusted.jpg|ڕاست|وێنۆک|215x215پیکسڵ|ئ‏‏‏ە‏‏‏ڵفرێد نۆبڵ، داهێن‏‏‏ە‏‏‏ری دینامیت دامه‌زرێن‏‏‏ە‏‏‏ریدام‏‏‏ە‏‏‏زرێن‏‏‏ە‏‏‏ری ده‌زگاید‏‏‏ە‏‏‏زگای نۆبڵ]]
[[پەڕگە:Carl von Linné.jpg|چەپ|وێنۆک|169x169پیکسڵ|کاڕڵ لینیۆس پۆڵێنکار و داهێن‏‏‏ە‏‏‏ری ناونان‏‏‏ە‏‏‏وه‌یناونان‏‏‏ە‏‏‏و‏‏‏ە‏‏‏ی نوێ، ک‏‏‏ە‏‏‏ به باوکی پۆلێنکاری داد‏‏‏ە‏‏‏نرێت، وه‌کو‏‏‏ە‏‏‏ک پێش‏‏‏ە‏‏‏نگی زانستی ژینگه‌یژینگ‏‏‏ە‏‏‏ی نوێ ه‏‏‏ە‏‏‏ژمار د‏‏‏ە‏‏‏کرێت.]]
[[پەڕگە:Headshot of Anders Celsius.jpg|چەپ|وێنۆک|207x207پیکسڵ|ئ‏‏‏ە‏‏‏ندرس سێلسۆن داهێن‏‏‏ە‏‏‏ری پله‌یپل‏‏‏ە‏‏‏ی گ‏‏‏ە‏‏‏رمی سه‌دیس‏‏‏ە‏‏‏دی.]]
زانست و لێکۆڵینەوە ئەکادیمیەکان ڕۆڵێکی گەورەیان بینیوە لە پێشکەوتنی ئابووری و کۆمەڵایەتی.
 
Line ٤٠٨ ⟶ ٤٠٥:
ژمارەی دانیشتوانی سوێد لە ٢٠٠٩ بە ٩٬٣٥٤٬٤٦٢ کەس خەمڵێنرا.<ref>Statistics Sweden.</ref> بۆ یەکەم جار لە ١٢ ئۆگست ٢٠٠٤ ژمارەی دانیشتوانی بۆ نۆ میلیۆن تێپەڕاند. نزیکەی %٨٥  ی سوێدیەکان لەبەشی باکوور دەژیین، نزیکەی ٨٠٠ ھەزار کەس لە ستۆکھۆڵم دەژین<ref name="publikationer2007">Statistics Sweden.</ref> لەدوای ئەویش شارەکانی گۆتەنبێڕگ و ماڵمۆ دێت.
 
لە سەرژمێری ٢٠٠٧ دەرکەوت کە % ١٣٫٤ لەدایکبووان لە پەنابەرانن.<ref>Statistics Sweden. {{cite web |url=http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____26040.aspx |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate= ٧ی ئایاری ٢٠١٦ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004231414/http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____26040.aspx |archivedate= ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ }}</ref> سوێد لەکاتی جەنگە جیھانیەکانی یەکەم و دووەم ھاوڵاتیان جێیان دە‌ھێشتدەھێشت بەرەو ئەمەریکا، بەڵام لە ھەشتاکان ئەم کۆچە پێچەوانە بوویەوە کە لە سەرجەم وڵاتانی جیھان ڕوویان تێکرد بەمە پێکھاتەی دیمۆگرافیای گۆڕدرا، کە تەنھا لە ٢٠٠٨  ١٠١٫١٧١ کەس ڕووی تێکرد.<ref>Statistics Sweden. [http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____26046.aspx]</ref>
[[پەڕگە:Invandrare utvandrare Sverige 1850-2007.svg|وێنۆک|400x400پیکسڵ|کۆچک‏‏‏ە‏‏‏ران و په‌ناب‏‏‏ە‏‏‏رانپ‏‏‏ە‏‏‏ناب‏‏‏ە‏‏‏ران له نێوان ١٨٥٠-٢٠٠٧]]
زۆرترین ڕێژەی لەدایکبووانی پەنابەران لە ٢٠٠٨ بریتین لە [[فینلەندا|فنلەندا]] (١٧٥٬١١٣) و ئێراق (١٠٩٬٤٤٦) و یۆگسلافیا (٧٢٬٢٨٥) و پۆڵەندا (٦٣٬٨٢٢) و ئێران (٥٧٬٦٦٣) و بۆسنە و ھەرسیگۆڤینیا (٥٥٬٩٦٠) و دانماڕک (٤٤٬٣١٠)و نەرویژ (٤٤٬٣١٠) و چیلی (٢٨٬١١٨) و تایلەند (٢٥٬٨٥٨) و سۆمالیا (٢٥٬١٥٩) و لوبنان (٢٣٬٢٩١).<ref>Statistics Sweden.</ref>
 
Line ٤٨٤ ⟶ ٤٨١:
زمانی فەرمی لە سوێد بریتیە لە [[زمانی سویدی|زمانی سوێدی]]  یەکێکە لە لقەکانی خێزانی زمانەکانی ئەڵمانیای بواکور، و زۆر نزیکە لەگەڵ دانماڕکی و نەرویژی، نەرویژیەکان قورس لە سوێدیەکان دەگەن، بەڵام سوێدیەکان لە دانمارکی و نەرویژیەکان دەگەن، و دان بە زمانی فنلەندی دەنرێت وەک زمانێکی لاوەکی.
 
زۆرینەی سوێدیەکان بە ئینگلیزی دەدوێن ئەمیش بەھۆی نزیکی لە زمانەکەیان، ھەروەھا بەوەی زمانی زانستە و حکومەت وەک سوێدی گرنگی پێدەدات. جگە لەمەش بەھۆی کۆچی سوێدیەکان لەکاتی جەنگ ڕوویان لە ئەمێریکا و کەنەدا و ئینگڵتەرا کرد، بۆیە %٨٩ سوێدیەکان دەتوانن بە ئینگلیزی بدوێن.<ref>{{cite web |url=http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc631_en.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٤ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131116073533/http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc631_en.pdf |archivedate=١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ }}</ref>
 
=== ئایین ===
Line ٤٩٢ ⟶ ٤٨٩:
[[پەڕگە:Uppsala Cathedral.JPG|ڕاست|وێنۆک|کاتیدڕاڵی ئۆپساڵا]]
{| rules="all" style="margin: 1em; background: #ffffff; border: 2px solid #aaa; font-size: 100%;" width="250" cellspacing="0" cellpadding="3" align="left"
| align="center" colspan="8" | '''کڵێسای سوێدی<ref>(سویدیة) [http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?di=23758&refdi=23673 Svenska Kyrkan Statistiek pagina Medlemmar 1972–2008 excel file] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813164944/http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=246083 |date=١٣ی ئابی ٢٠١٠ }}</ref><ref>(سویدیة) [{{cite web |url=http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=340397 |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٧ی تەممووزی ٢٠١٦ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100825145618/http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=340397 |archivedate=٢٥ی ئابی ٢٠١٠ }} Svenska kyrkans medlemsutveckling år 1972–2009</ref>'''<br/>
|- align="center" bgcolor="#f0f0f0"
!ساڵ
Line ٥٥٥ ⟶ ٥٥٢:
== ڕۆشەنبیری ==
[[پەڕگە:Swedish flag with blue sky behind ausschnitt.jpg|ڕاست|وێنۆک|180x180پیکسڵ|ئاڵای سوێد.]]
[[پەڕگە:Nationalmuseum Stockholm.jpg|چەپ|وێنۆک|213x213پیکسڵ|ت‏‏‏ە‏‏‏لاره‌کانیت‏‏‏ە‏‏‏لار‏‏‏ە‏‏‏کانی ستۆکهۆڵم.]]
 
 
 
== سەرچاوەکان ==
{{Reflist|٢}}
 
== بەستەرە دەرەکیەکاندەرەکییەکان ==
* [http://www.sweden.se/ د]ەروازەیدەروازەی سوێد]
* [http://www.sweden.gov.se/ ح]کومەتیحکومەتی سوێد]
* [http://www.riksdagen.se/default____56.aspx پ]ەڕلەمانیپەڕلەمانی سوێد]
* [http://www.royalcourt.se/ پ]ێگەیپێگەی فەڕمی کۆشکی شاھانە]
 
{{وڵاتانی ئەندام لە یەکێتیی ئەورووپا}}▼
 
[[پۆل:وڵات و مەڵبەندە ئاڵمانییەکان]]
[[پۆل:وڵاتانی ئەندام لە یەکیەتی ئەورووپا]]
Line ٥٧٧ ⟶ ٥٧٥:
[[پۆل:شارەکانی سوید]]
[[پۆل:زمانی سویدی]]
▲{{وڵاتانی ئەندام لە یەکێتیی ئەورووپا}}
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/سوێد»