ویکیپیدیا

ھیچخوازی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
کامنت:چین تەفکیکییە و موستەقلییە؟
چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان
ھێڵی ٢:
'''ھیچخوازی''' ({{بە ئینگلیزی|Nihilism}} – {{بە عەرەبی|عدمية}} • لە ''Nihil''ـی [[لاتینی]]یەوە ھاتووە بە واتای '''ھیچ''') بیر و باوەڕێکی [[فەلسەفە|فەلسەفییە]] کە پێشنیاری باوەڕنەکردن بە یەک یان زیاتر لە لایەنە واتادارەکانی ژیان دەدات. بە گشتی، ھیچخوازی بە شێوازی '''ھیچخوازیی ھەبوونی''' دەبیندرێت، بیردۆزەیەکی فەلسەفەیی کە دەڵێت ژیان ھیچ واتا و نرخێکی نییە و مرۆڤەکانیش بێبایەخ و بێ ئامانجن. ھیچخوازە ئاکارییەکان دووپاتی ئەوە دەکەنەوە کە ھیچ ڕەوشتێکی خۆیی بوونی نییە، ھەروەھا ئەو پێوەرە ڕەوشتیانەی کە بە پەسەند داندراون بە تەواوی و واتایی داھێندراون. ھیچخوازی لەوانەیە بە شێوازەکانی [[مەعریفەتناسی]]، [[زانستی بوون|زانینناسی]]، یان [[مێتافیزیک]]ی ببینرێن، واتا لە ڕووی ھیچخوازییەوە، لە ھەندێک لایەنەوە زانین لە توانادا نییە، یانیش واقیع بوونی نییە.
 
ئەم فەلسەفەیە زۆربەی جار لەگەڵ دەستەواژەی بەڕەڵایی کۆمەڵایەتیدا (لامعياريةلامعیاریة) بەکاردێت بۆ دەربڕینی ئەو ھەستە بێ ھیواییەی کە کەسێک لەوانەیە درکی پێ بکات دوای زانینی ئەوەی کە ھەبوون بێ سوود و گرنگییە و ھیچ نەریت و یاسا و ڕێسایەک لە ڕاستیدا بوونیان نییە. جووڵەکانی وەک (مستقبليةمستقبلیة) و (تفكيكيةتفکیکیة) لەلایەنی خەڵکی ترەوە بە ھیچخواز لە قەڵەم دراون<!--چین تەفکیکییە و موستەقلییە؟-->.
 
ھەروەھا ھیچخوازی خەسڵەتێکە کە دەدرێتە پاڵ کات و دەمەکان: بۆ نموونە جان بۆدریارد لە پاڵ چەند کەسانێکی تر سەردەمی پۆست مۆدێرنێتی (پۆست مۆدێرنێتی باری ئابووی و کەلتووری کۆمەڵگەیەکە کە دوای نوێخوازی ھاتۆتە ئاراوە) بە ھیچخواز دەزانن، ھەروەھا ھەندێک لە [[خواناسی|خواناسە دینییەکان]] و کەسایەتییە دینییە دیارەکان دووپاتیان کردووەتەوە کە پۆست مۆدێرنێتی یان زۆرینەی لایەنەکانی نوێخوازی ڕەتکردنەوەیەکی باوەڕدارییان لەگەڵدایە، وە بێ باوەڕی بە مەزھەبەکانی ئەوان ھیچخوازی دەنوێنێت.
ھێڵی ١٣:
=== سەدەی ١٩ ===
[[پەڕگە:Turgenev by Repin.jpg|وێنۆک|ڕۆماننووس ئیڤان ئێس تەرگینێڤ دەستەواژەی ھیچخوازیی بەناوبانگ کرد.]]
ناوی «ھیچخوازی» سەرەتا لەلایەن فریدریش ھاینریش یاکوبی (Friedrich Heinrich Jacobi) ئەڵمانییەوە بەکارھێنراوە (١٧٤٣–١٨١٩). یاکوبی ئەم ناوەی بەکارھێناوە بۆ ناساندنی ڕاسیۆنالیزم (عقلانيةعقلانیة)، بەتایبەتی فەلسەفە «گرنگ»ەکەی [[ئیمانوێل کانت]] کە «وەک دەمەقاڵێیەکە بەرەو بێ مانایی» (برهانبرھان الخلف)، کە باس لەوە دەکات کە ھەموو ڕاسیۆنالیزم دەگەڕێتەوە بۆ ھیچخوازی—بۆیەش دەبێت خودی لێ لابدرێت و [[باوەڕ]] وەک جێگرەوەی دابندرێت. برێت دەبڵیو دەیڤس لە نووسراوێکدا دەڵێت: «یەکەم پەرەسەندنی فەلسەفەیی بیرۆکەی ھیچخوازی دەگەڕێتەوە بۆ فریدریش یاکوبی، ئەو کەسایەتییەی کە لە پەیامێکی بەناوبانگدا ڕەخنەی لە بیرۆکەکانی ''یوھان گۆتلیب فیختە'' گرتووە لە کەوتنە ناو ھیچخوازییەوە.»
 
دوای بەناوبانگ بوونی دەستەواژەی ھیچخوازی، کە لەلایەن ڕۆماننووس ئیڤان ئێس تەریگنێڤەوە بەناوبانگ بوو، جووڵەیەکی نوێی ڕووسی سەری ھەڵدا بەناوی جووڵەی ھیچخوازی (١٨٦٠–١٩١٧). ئەوان خۆیان بە ھیچخواز ناودەبرت لەبەر ئەوەی ھیچ شتێک کە لەو کاتەدا ھەبوو چاوەکانی تێر نەکردبوون. لەم کاتەدا خەڵکی ھەموو داواکاری و فرمانەکانی حکومەت و کڵێساکان و خێزانەکانیان پشتگوێ دەخست. بزووتنەوەكەبزووتنەوەکە ڕێكخستنێكىڕێکخستنێکی كۆمەڵايەتيىکۆمەڵایەتیی پشتگيرىپشتگیری دەکرد لەسەر بنەماىبنەمای هۆشھۆش و فام، فەلسەفەىفەلسەفەی مادەخوازىمادەخوازی وەک سەرچاوەىسەرچاوەی تەنھا زانیاری و ئازاديىئازادیی تاكیتاکی دیاری کردبوو، ھەروەھا بڵندترينبڵندترین ئامانجی ئەوان بوو. لەم کاتەدا کە ھیچخوازەکان ھەموو خوا و دین و دەسەڵاتێکیان ڕەت دەکردەوە، ھۆکارەکەیان دابووە پاڵ ئازادی.
 
کۆنترین بەکارھێنانی فەلسەفی بۆ دەستەواژەی ھیچخوازی پەیوەندیدارە بە شکەوە. لەبەرئەوەی ھیچخوازەکان ڕاستییە جێگیرەکانی شتەکانیان ڕەت دەکردەوە.
ھێڵی ٢٧:
=== فریدریش نیچە ===
[[پەڕگە:Nietzsche187c.jpg|وێنۆک|نیچە لە ١٨٧٥دا]]
ھیچخوازی زۆرجار دەدرێتە پاڵ فەیلەسوفی ئەڵمانی [[فریدریش نیچە]]، فریدریش کەسایەتییەک بووە کە توانیوێتی ھیچخوازی بە وردی وەک دیاردەیەکی بەربڵاو لە چاندی خۆرئاوادا دەستنیشان بکات. ھەرچەندە خەسڵەتەکانی ھیچخوازی لە کارەکانی ئەودا دەبیندرێن، ئەو دەستەواژەکەی بە چەند شێوازێکی جیا جیا بەکارھێناوە، کە واتا و پەیوەندی جیا دەدەن. (کارێن کار) لە بارەی کارەکان و شێوازی تێگەیشتنی نیچە لە ھیچخوازی دەڵێت: «هەروەكھەروەک حالەتێكىحالەتێکی گرژىگرژی وایە، وەک لارسەنگيێكلارسەنگیێک لەنێوان ئەوەىئەوەی كەکە ئێمە دەمانەوێت بە نرخی بزانينبزانین (يانیان پێويستمانپێویستمان پێیەتی) و چۆن جیھان کاردەکات.» کاتێک ئێمە درک بەوە دەکەین کە جیھان ئەو بەھا و واتایەی نییە کە ئێمە دەمانەوێت ھەیبێت یان بۆ چەند کاتێکی زۆر پێمان وابووە ھەیبووە، دەکەوینە قەیرانەوە. نیچە دەڵێت لەگەڵ ڕەت کردنەوەی [[مەسیحییەت]] و بەرزبوونەوەی پووکانەوەی سایکۆلۆجی، ھیچخوازی لە ڕاستیدا خەسڵەتی سەردەمی ھاوچەرخە، پێشی وایە کە بەرزبوونەوەی ڕێژەی ھیچخوازەکان ھێشتا ناتەواوە و ھێشتا زیاتری ماوە بەرز ببێتەوە. دەفتەرەکانی نیچە کە بڵاوکراونەتەوە، بە وردی باسی کێشەکانی ھیچخوازی دەکات.
 
نیچە ھیچخوازی بە واڵاکردنەوەی جیھان، بە تایبەتی مرۆڤ، لە واتا، مەبەست/ئامانج، ڕاستی، و نرخ لە قەڵەم دەدات. قەدەکانی ئەم تێبینییانە بەشێکن لە تێڕوانینناسی (Perspectivism)ـی نیچە، یان بیرۆکەکەی کە دەڵێت: زانین بەردەوام لەلایەن کەسێکی شتێکەوەیە: بەردەوام بە تێڕوانینەوە بەستراوەتەوە و ھەرگیز ڕاستییەکی سەلمێنراو نییە. تا ڕادەیەک، لێکدانەوە ھەیە کە وا لە ئێمە دەکات لە جیھان و واتاکەی تێبگەین. لێکدانەوە شتێکە کە ناتوانین بەبێی بژین؛ لەڕاستیدا، شتێکە کە ''پێویستە''. ڕێگەیەک لە لێکدانەوەی جیھان سەرنجدانی ڕەوشتە، کە یەکێکە لە ڕێگە سەرەکییەکان کە خەڵکی بەکاری دەھێنن بۆ دۆزینەوەی واتا لە جیھاندا. نیچە جیاوازی دەکات لە بەینی ڕەوشتێک کە بەھێز و تەندروستە، لەگەڵ دانەیەک کە بێھێزە، بێ گوێدانە ڕادەی بەھێزییەکەی، ڕەوشت بە واتامان دەناسێنێت، جا ئەمە دروست کراو بێت یان چێنراو بێت، یارمەتیمان دەدان کە ژیان ببڕین، ھەرچۆنێک بێت.
ھێڵی ٣٣:
=== ھیچخوازی و بودیزم ===
[[پەڕگە:Buddha anjali mudra.JPG|ڕاست|220px|وێنۆک]]
لە [[بودیزم]]دا، بەتاڵی شتەکان لێکچوونێکی ھەیە لەگەڵ ھیچخوازیدا. ئەمە بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن فریدریش نیچەوە ئاماژەی پێ کراوە، زانا بودییەکانیش ھۆکاری ئەو لێکچوونەیان گەڕاندۆتەوە بۆ وەرگێڕانە بێھێزەکەی ئەو کاتە. بودا وتوێتی کە ھەموو شتێک، جا فیزیکی بن یان خەیاڵی، بەتاڵن لە هەرھەر ماددەيەكىماددەیەکی هاوڕاھاوڕا يانیان سروشتىسروشتی گرنگ. ئەناتایەکی تری بودیزمش دەڵێت کە ھەبوون لە سروشتدا لە ڕاستیدا گرنگییەکی وای نییە و خودی کەس ھیچ کاریگەرییەکی ئەوتۆی نییە. بەپێی ناجارجونا، فەیلەسوفی سەدەی دووەم، بوونەوەرە ھەستیارەکان بۆ ماوەیەکی کاتیی لە پێنج توخم پێکھاتوون و بەتەنھا بوونیان نییە، واتە لە ڕاستیدا خود بوونی نییە.
{{وتە|ڕاستی ڕەسەن بەتاڵە لە پێکھاتەی چەمکی|ناجارجونا}}
بەپێی تێگەیشتنی بودییەکان، ئەگەر «ھەبوون» ھەبێت، ئەوا دەبێت ڕێژەیەکی بێ کۆتا بێت. بەپێی لێکۆڵینەوە کۆنەکانی بودیزم، وەک ئەوانەی سارڤاستیڤادا، سروشت بە شێوەیەکی ديالێكتیکیدیالێکتیکی کار دەکات کە تێیدا ھەموو بوونەوەرەکان یەکتری پشتگوێ دەخەن، بەھۆی بەردەوامبوونیشیانەوە ئەمە دەبێتە سیستمێک بۆ ئەوان، دواتریش وردە وردە ئەم سیستمە ون دەبێت و ھەموو دەکەونە حاڵەتێکەوە کە ناسراوە بە حاڵەتی پۆسەسيۆنلەس،پۆسەسیۆنلەس، کە حاڵەتێکە ھیچ گرنگییەک، دانەپاڵێک، یانیش ڕێکییەکی تێدا نابیندرێت.
 
ھۆشی مرۆڤایەتی بە گشتی، ئەو کردارەیە کە مرۆڤەکان دەبەستێتەوە بە ئەفسانە و خەیاڵەوە، کە دەبێتە ھۆکاری بێ ھیوایی و خەمۆکی، ئەمەش ئەوە دەگەێنێت کە ئەو واتایەی ئێمە بە ژیان یان ئەو شتانەی ناویمان داوە بەتاڵە.
ھێڵی ٥٣:
 
=== ھەبوونی ===
ھیچخوازیی ھەبوونی یان وجودی (وجوديةوجودیة) ئەو باوەڕەیە کە ژیان ھیچ واتا و نرخێکی درکپێکراوی نییە. ھیچخوازیە ھەبوونییەکان پێیان وایە کە تاقە مرۆڤێک بەتەنھا یانیش ھەموو مرۆڤایەتی بێ بایەخە، بێ مەبەستە. بێ واتایی ژیان بە فراوانی باس کراوە لە [[ئێگزیستانسیالیزم|بوونخوازی]] (وجوديةوجودیة). بەپێی بیردۆزەکە، ھەر تاکێک بوونەوەرێکی دابڕاوە کە دێتە گەردوونەوە، ھەر لە سەرەتاشەوە لە وەڵامی پرسیاری «بۆچی من ھەم؟» دابڕاوە، بەڵام ھەر ناچار دەکرێن کە خۆیان واتایەک دروست بکەن یان دابھێنن. لە ھەموو جۆرەکانی ھیچخوازی دا، ئەم جۆرەیان گرنگی زیاتری پێدراوە لە ڕووی فەلسەفیی و وێژەییەوە.
 
ئەو بیرۆکەیەی کە دەڵێت ژیان بەبێ واتا و نرخە پێکھاتووە لە پێکھاتەی سەرەکی بنیاتنانی ھیچخوازی، ھیچخوازیە ھەبوونییەکان دەڵێن کە (واتا) «بابەتێكىبابەتێکی بيردۆزییبیردۆزیی خاوەن بيربیر نییە» و بەڵکو «سەرەنجامێكىسەرەنجامێکی بەشدارىبەشداری كردنکردن و پابەند بوونە.»
 
ئەم بیردۆزەیە بە کەڵک دێت بۆ باسکردنی حاڵی مرۆڤایەتی لەکاتی ھەوڵدان بۆ دۆزینەوەی واتا لە ژیاندا، ھیچخوازەکانیش لەسەر ئەمە دەڵێن «بە فیزین، دڵڕەنجاوین، و خۆمان ھەڵدەخڵەتێنین، ژیانی ئێمە ھیچ بایەخێکی نییە، و گەڕان و دان پێنان بە واتایەکدا لە ژیان کە لە ڕاستیدا نییە بێکەڵکە.» ھیچخوازە ھەبوونییەکان دەڵێن کە دەبێت ھەر تاکێک ڕووبەڕووی ئەو ڕاستییە ببێتەوە کە دەمرێت، و ھەردووک [[ئایین]] و [[مێتافیزیک]] ئەنجامی ترسە لە مردن.
ھێڵی ٦٦:
=== ئاکاری ===
[[پەڕگە:Merwart-Nihilist.jpg|وێنۆک|تابلۆی ''ھیچخوازەکە''، لەلایەن پۆڵ مێروات (١٨٨٢)|250px]]
ھیچخوازیی ئاکاری یان ڕەوشتی، ھەروەھا ناسراوە بە ھیچخوازیی ئێتیکاڵ، بیر و باوەڕێکی مێتائێتیکییە (أخلاقياتأخلاقیات فوقيةفوقیة) کە دەڵێت ڕەوشت بە شێوەیەکی زگماگی بوونی نییە لە ڕاستیدا، بەھۆی ئەمەشەوە ھیچ کردەوەیەک ناتواندرێت بەسەر ئەوی تردا پەسەند بکرێت. بۆ نموونە ھیچخوازێکی ئاکاری لەوانەیە بڵێت کوشتنی کەسێک، بۆ ھەر ھۆکارێک بێت، خۆی لە ناو خۆیدا نە ھەڵەیە و نە ڕاست. چوونکە بنەماکانی ڕەوشت لە کۆمەڵگادا دوولەتکارییەکی سادەبنچیبە بنیانت دراوە. ھیچخوازەکانی تر لەوانەیە مشتومڕ لەسەر ئەوە بکەن و بڵێن نەک ڕەوشت بوونی نییە، ئەگەر ھەبێت، ئەوە داھێنانی مرۆڤە و بۆیەش دەستکردە. ئەوەی کە بە خراپ ناسراوە لە ناو مرۆڤایەتیدا کێشێکی قورستری خراوەتە سەر وەک لەوەی کە بە باش لە قەڵەم دراوە. بەھۆی ئەمەوە ھیچخوازێکی ئاکاری پێی وایە کە بانگەشە ڕەوشتییەکان لە ھەموو ڕاستییەک دوورن و ھیچ نرخێکیان نییە.
 
»بیردۆزەی ھەڵە»، بیردۆزەیەکە کە لەسەر سێ بنەما پێکھاتووە و دەتوانێت بیرکردنەوەی ھیچخوازێکی ئاکاری بە ئاسانی بخاتە ڕوو:
ھێڵی ٧٨:
=== مێتافیزیکی ===
ھیچخوازی مێتافیزیکی ئەو بیردۆزە فەلسەفەییەیە کە وای دادەنێت شتومەکی بینرا و فیزیایی لەوانەیە بوونیان نەبێت لە جیھانی موحتەمەلدا، ئەگەر تەنانەت دانەیەکیش ھەبێت کە شتومەکی فیزیایی تێدا بەدی بکرێت، ئەوا ھەر دەبێت دانەیەکیش ھەبێت کە تەنھا شتومەکی واتایی تێدا بێت. (شتومەکی واتایی شتێکە کە لە ھیچ کاتێک یان شوێنێکی دیاریکراودا '''بوونی نییە'''.)
ھیچخوازیی سەختی مێتافیزیکی بە گشتی بەو باوەڕە دێتە برچاو کە ھیچ شتێک بوونی نییە لە جیھانی خۆ-كاراداکارادا. «فەرھەنگی ئەمریکی کەلەپووری پزیشکی» بە «دڕدۆنگییەکی سەخت کە ھەموو ھەبوون ڕەت دەکاتەوە» پێناسەی ھیچخوازی دەکات. گۆمانڕاییەکی ھاوشێوەی جیھانە موحتەمەلییەکان لە «سۆلیپسیزم»دا بەرچاو دەکەوێت (سۆلیپسیزم لە «سۆل» بە واتای تەنھایی و «ئیپس» بە واتای خودی لاتینییەوە وەرگیراوە، ئەو بیرۆکە فەلسەفییەیە کە دەڵێت تەنھا ھۆشی خود بە بێ گومان ھەیە.) ھەرچەندە ھەردوو بیرۆکەکە ھاوشێوەی یەکتری ھەبوونی شتومەک ڕەت دەکەنەوە، ھیچخواز ھەبوونی خودیش ڕەت دەکاتەوە، لەکاتێکدا سۆلیپسیستێک بە پێچەوانەوە، ھەبوونی خود پەسەند دەکات.
 
=== زانينناسىزانینناسی ===
ھیچخوازیی زانينناسىزانینناسی شێوازێکە لە گومانڕایی کە تێیدا کەسەکە ھەموو زانیارییەکان بە ھەڵە لەقەڵەم دەدات بەھۆی ئەوەی کە لەوانەیە ھەڵە بن یانیش ناتوانرێن کە دڵنیا بکرێنەوە کە ڕاستن.
 
=== میریۆلۆجیکال ===
میرۆلۆجیکال ھیچخوازی لەسەر میرۆلۆجی (علم الأجزاء) یان پارچەناسییە، حاڵەتێکە کە باوەڕ وایە شتە فیزیاییەکان پارچە و بەشی شیاویان نییە و تەنھا پارچەی سەرەتایی شتەکانیان پێکھێناوە، ئەمەش واتا ئەو جیھانەی ئێمە تێیدا دەژین کە پڕە لە شتی تەواو بە پارچەوە بەرھەمێکی ھەستە خەڵەتێنەرەکانی مرۆڤە. لێکدانەوەی ھەبوونی شتێک پێویستە بڕیاری لەسەر بدرێت، ئەو شێوازەی کە مرۆڤەکان «پارچە نادروستەکان»ی سەر زەوی پێ دەبینن ڕاستییەکی سەلمێنراوی واقیع نییە، بەڵكوبەڵکو تایبەتمەندیێكىتایبەتمەندیێکی شاراوەیە كەکە تەنھا دەتوانرێت بەجۆریىبەجۆریی و سەرنجدان دەرببڕدرێت. بەھۆی ئەمەشەوە ھیچ ڕێگەیەکی سەلمێندراو نییە بۆ پێوانی ئاستی ڕاستی ھیچخوازیی پارچەناسی.
 
پارچەکان بەکاردێن بۆ ڕوونکردنەوەی ھەموو شتەکانی کە لەسەر زەوی و گەردووندان و ھەموو شتە ئاساییەکانی ژیانی ڕۆژانە دەگرێتەوە. بۆ نموونە تۆپێک لە دوو پارچەی نیوەیی پێکھاتووە، بۆیە ئەم تۆپە شتێکی تەواوە کە لە دوو پارچە پێکھاتووە. پارچەزانی دەڵێت کە ھەموو شتێک ئێمە دەیبینین لە گەردووندا شتێکی تەواوە کە لە پارچە پێکھاتووە. تەنھا ئەو شتانەی کە تاکو ئێستا مرۆڤایەتی دۆزیبێتییەوە کە پارچەی نەبێت لاپتۆن و کوارکە، چوونکە بە چاو نابیندرێن و ناتواندرێن بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ درکیان پێ بکرێت.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ھیچخوازی»