سوێد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
←زانست و تەکنەلۆژیا: Headshot of Anders Celsius.jpg تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری: گۆڕین |
دەربازدانی 10 سەرچاوە و تاگکردنی 0 بە مردوو #IABot (v1.5) |
||
ھێڵی ١٣١:
</ref>
سوێدیەکان کۆچیان دەکرد بۆ ئەمێریکا بە مەبەستی ژیانێکی باشتر، کە لەنێوان ساڵەکانی ١٨٥٠ بۆ ١٩١٠ نزیکەی یەک میلیۆن سوێدی بەرەو ئەمێریکا کۆچیان کرد<ref>Einhorn, Eric and John Logue (1989), p. 8.</ref> لەسەرەتای سەدەی بیستەم ژمارەی سوێدیەکانی شیکاگۆ زۆر زیاتر بوو لە. ژمارەی سوێدیەکانی گۆتەنبۆڕگ (دووەم گەورە شاری سوێد)<ref>Ulf Beijbom, [http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm "European emigration"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080803004438/http://www.americanwest.com/swedemigr/pages/emigra.htm |date= ٣ی ئابی ٢٠٠٨ }}, The House of Emigrants, Växjö, Sweden.</ref> ژمارەی ھەرە زۆری سوێدیەکان لەھەرێمەکانی ڕۆژئاوای ناوەڕاست بوو لە ھەرێمی "مینیسوتا"، وە ھەندێکیشیان لە ھەرێمەکانی تر و کەنەدا بوون.
لەگەڵ ھەموو ئەو ھەژاریەی کە لەسەدەی نۆزدەھەم سوێدیەکان بینیان، ھەندێ گۆڕانکاری گرنگیش ڕویان دا لە بواری کشتوکاڵ و ئاژەڵ داری بەھۆی بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتوانەوە.<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> لەو گۆڕانکاریانە دابەشکردنی زەوی کشتوکاڵی بوو بەسەر ھەژاران دا وە ھاتنی پەتاتەو چاندنی بوو بۆ سوێد<ref name="Koblik9-10">Koblik, pp. 9–10.</ref> چونکە وەک دەزانرا سوێدیەک وەک ئەوڕوپاییەکانی تر زۆر شارەزا نەبوون لە بەکار ھێنانی خاک دا ئەوێش بەھۆی نالەباری کەش و ھەواوە بوو،<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-29865/Sweden#403810.hook Sweden: Social and economic conditions] (2007).</ref> وە ڕۆشەنبیری کشتوکاڵی سوێد کاریگەری ھەبوو بەسەر ڕژێمی ڕامیاریەوە، وە دروست بونی پارت و کۆمەڵەی جیا بە جوتیاران وەک پارتی جوتیارانی نوێ(ئێستا "پارتی ناوەند").<ref>Koblik, p. 11: "The agrarian revolution in Sweden is of fundamental importance for Sweden's modern development.</ref> لەنێوان ساڵەکانی ١٨٧٠ تا ١٩١٤ سوێد دەستی کرد بە پێشکەوتنی ئابوری و پیشەسازی تاوەکو ئەمڕۆ<ref>Koblik, p. 90.</ref>
ھێڵی ٢٨٠:
== حکومەت و ڕامیاری ==
سوێد وڵاتێکی پاشایەتی دەستوریە، شا"کاڕڵ گۆستافی شازدەھەم "پاشای وڵاتە، بەڵام دەسەڵاتی جێبەجێکردنی نیە یاخود زۆر کەمە تەنھا نیشانەی سەروەری وڵاتە<ref>{{Cite news|url=http://www.sweden.se/templates/cs/CommonPage____2713.aspx|archiveurl=
[[پەڕگە:SWE-Map Kommuner2007.svg|وێنۆک|سنوری شارەوانیهکانی سوێد]]
ھێڵی ٣٠٦:
لەساڵی ١٨٦٦ "ڕیکسداگ" دامەزرا، کەوا سوێد پاشایەتی دەستوری بێت بەبونی پەڕلەمان کە لەدوو ئەنجومەن پێک ھاتبێت، کە ئەنجومەنی یەکەم ڕاستەوخۆ لەڵایەن حکومەتە خۆجێیەکانەوە ھەڵبژێردرێت، ئەنجومەنی دووەمیش لەڵایەن خەڵکەوە بێت کە چوارساڵ جارێک دەبێت، بەڵام لە ١٩٧١ "ڕیکسداگ" بوو بە ژورێکی بچوک لە دەسەڵات، ھێز لەنێوان پەڕلەمان و پاشا مایەوە تاوەکو ١٩٧٥، کە تەنھا "ڕیکسداگ"(پەڕلەمان) دەسەڵاتی مایەوە، کەلەسەر باج دەژیا.
سوێد مێژوویەکی دێرینی ھەیە لەبەشداری پێکردنی خەڵک بە دەسەڵات لە ڕێگای "چاڵاکیە میللیەکان" دیارترینیان (یەکێتی سەندیکاکان و بزوتنەوەی کریستیانە سەربەخۆکان و بزوتنەوەی یەکسانی مرۆڤ و بزاڤی ئافرەتان..... ھتد) سوێد لە پێشەنگی وڵاتە ئەوڕوپیەکانە بۆ یەکسانی لە ڕژێمی ڕامیاری و ڕژێمی خوێندن<ref name="EUEqualityReport">European Commission Directorate General for Employment, Social Affairs And Equal Opportunities, ''Report On The Equality Between Men And Women'',{{cite web |url=http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/keaj06001_en.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070817175053/http://ec.europa.eu/employment_social/publications/2006/keaj06001_en.pdf |archivedate=١٧ی ئابی ٢٠٠٧ }} February 2006</ref> وە بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی جێندەری جیھانی ٢٠٠٦ سوێد بەیەکەم وڵات دەست نیشان کرا بۆ یەکسانی لە نێوان ڕەگەزەکان دا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.norden.org/webb/news/news.asp?lang=6&id=6605|title=Nordic countries rank highest in gender equality|publisher=Norden.org|accessdate=٢٠٠٩-٠٥-٠٦}}</ref>
=== ڕژێمی ڕامیاری نوێ (ئێستا) ===
ھێڵی ٣٥٥:
خاوەنی گەورەترین ٢٠ ھاوبەشگەی جیھانە بۆ بەرھەمەکانی ڤۆلڤۆ و ئەریکسۆن و ڤاتینڤۆڵ و سکانسکا و سۆنی ئەریکسۆن و سڤینسکا سیللیۆزا و ئەکتیبۆلاگێت و ئەلیکترۆلۆکس و تیلیا و سۆنێرا و ساندڤیک وسکانیا و ئای سی ئێ و ھێنیزئاند و مۆریتز و نۆردیا کۆپکۆ و نۆردستێیرنان و...... ھتد
[[پەڕگە:Sw real gdp growth.svg|چەپ|وێنۆک|گەشهی کۆی بەرهەمی خۆماڵی ڕاستهقینە له سوێد ١٩٩٦-٢٠٠٦.]]
نزیکەی ٤٫٥ میلیۆن کەسی بێگانە لە سوێد کاردەکەن، نیوەی ئەوژمارەیە لەکەرتی خوێندنن لەزانکۆکان، کۆی بەرھەمی خۆماڵی بۆھەرکاژێرێک ٣١ دۆڵارە لە ٢٠٠٦، کە لەڕێزبەندی نۆیەمین وڵاتانی جیھانە،<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> گەشەی"کۆی بەرھەمی خۆماڵی" بەڕێژەی %٢ بۆ ھەرکاژێرێک بەرزدەبێتەوە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> بەگوێرەی لێکۆلینەوەکان جیھان گەرایی (عەولەمە) ھۆکاری سەرەکی ئەوپێشکەوتنانەیە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> سوێد لە وڵاتە ھەرە پیشکەوتوەکانی جیھانە بۆ کرێی دەست و پارەی خانەنشین.<ref>[http://www.heritage.org/Research/SocialSecurity/bg1381.cfm Pension Reform in Sweden: Lessons for American Policymakers] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100113085905/http://www.heritage.org/Research/SocialSecurity/bg1381.cfm |date=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ }} by Goran Normann, Ph.D. and Daniel J. Mitchell, Ph.D. June 29, 2000.</ref>
[[پەڕگە:Euro accession.svg|ڕاست|وێنۆک|سوێد بەشێکه لەناوچهی شنگن و یەکێتی ئه‌وروپا لەيھک بازار.]]
ھەرکرێکارێکی ئاسایی %٤٠ ی داھاتی بۆ دەمینێتەوە دوای دەرکردنی باج.<ref name="oecd2005">OECD Economic Surveys: Sweden – Volume 2005 Issue 9 by OECD Publishing</ref>
لەڕێزبەندی کێبەرکێکردنی جیھان سوێد بەپلەی چوارەم دێت ٢٠٠٩-٢٠١٠<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=٢٠٠٩-١١-٢٥|accessdate=٢٠٠٩-١١-٢٥}}</ref> لەڕێزبەندی کێبەرکێکردنی جیھان سوێد بەپلەی دووەم دێت ٢٠١٠-٢٠١١<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Competitiveness%20Report/index.htm|title=World Economic Forum – Global Competitiveness Report|publisher=Weforum.org|date=٢٠١٠-٠٩-١١|accessdate=٢٠١٠-٠٩-١١}}</ref><ref name="imd">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.imd.ch/research/publications/wcy/index.cfm|title=IMD Competitiveness Yearbook 2008|publisher=Imd.ch|date=٢٠٠٧-٠١-٢٣|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref> سوێدیەکان لەکاردا بە دڵسۆزی لەکارەکانیان دەناسرێنەوە ئەمەش بۆ پەروەردەکردنی قوتابخانەکان دەگەڕێننەوە.<ref>"[http://www.isa.se/templates/News____59355.aspx ''Sweden most creative country in Europe & top talent hotspot''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070521053538/http://www.isa.se/templates/News____59355.aspx |date=٢١ی ئایاری ٢٠٠٧ }}<sup class="noprint Inline-Template">[''وصلة مکسورة'']</sup>, Invest in Sweden Agency, 25 June 2005.</ref>
تائێستا سوێد دراوی "کڕۆن"بەکاردێنن، ئەمیش دوای ئەوەی سوێدیەکان بەدەنگ دان یۆڕۆیان ڕەت کردەوە،"بانکی ناوەندی سوێدی"لە ١٦٦٨ دامەزراوە کە کۆنترین بانکی جیھانە.<ref name="oecd2007">{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://www.oecd.org/document/37/0,3343,en_2649_34569_38048997_1_1_1_1,00.html|title=Economic survey of Sweden 2007|publisher=Oecd.org|date=١٩٧٠-٠١-٠١|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref>
ھێڵی ٣٦٦:
=== ووزە و گواستنەوە ===
بازاری ووزەی سوێد زۆر تایمەتمەندە، کە بازاری نۆردی سوێدی بۆ ووزە یەکەمی ھەموو ئەوڕوپایە، لە٢٠٠٦ نۆڕد پۆڵ و نۆڕد پۆڵ سپۆت بەیەکەوە ووزەی کاڕۆئاویان بەرھەم ھێنا کە ڕێژەکەی زۆر زیاتر بوو لەو وزەیەی لە ئەتۆم دەست دەکەوێت.<ref>[
بەھۆی قەیرانی نەوتی جیھانیەوە لە١٩٧٣ سوێد پشتی بەنەوت نەبەستوە تەنھا سەرچاوەی ئاو و ووزەی ئەتۆم.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://world-nuclear.org/info/inf42.html|title=Nuclear Power in Sweden|publisher=[[World Nuclear Association]]|تاریخ=سبتمبر ٢٠٠٩|accessdate=٢٠١٠-٠١-٢٩}}</ref> سوێد ھەمیشە ھەوڵ دەدات خۆی لە ووزەی نەوت دووربخاتەوە.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden.</ref><ref name="Vidal">Vidal, John.</ref> بۆ پاراستنی ژینگە باجێکی زۆری خستۆتە سەر ئەو بزوێنەرانەی کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەردەن.<ref name="Agenda21">Ministry of Foreign Affairs, Sweden.</ref>
ھێڵی ٤٠٨:
ژمارەی دانیشتوانی سوێد لە ٢٠٠٩ بە ٩٬٣٥٤٬٤٦٢ کەس خەمڵێنرا.<ref>Statistics Sweden.</ref> بۆ یەکەم جار لە ١٢ ئۆگست ٢٠٠٤ ژمارەی دانیشتوانی بۆ نۆ میلیۆن تێپەڕاند. نزیکەی %٨٥ ی سوێدیەکان لەبەشی باکوور دەژیین، نزیکەی ٨٠٠ ھەزار کەس لە ستۆکھۆڵم دەژین<ref name="publikationer2007">Statistics Sweden.</ref> لەدوای ئەویش شارەکانی گۆتەنبێڕگ و ماڵمۆ دێت.
لەسەر ژمێری ٢٠٠٧ دەرکەوت کە % ١٣٫٤ لەدایک بوان لە پەنابەرانن.<ref>Statistics Sweden.
[[پەڕگە:Invandrare utvandrare Sverige 1850-2007.svg|وێنۆک|400x400پیکسڵ|کۆچکەران و پهنابەران له نێوان ١٨٥٠-٢٠٠٧]]
زۆرترین ڕێژەی لەدایک بوانی پەنابەران لە ٢٠٠٨ بریتین لە [[فینلەندا|فنلەندا]] (١٧٥٬١١٣) و ئێراق (١٠٩٬٤٤٦) و یۆگسلافیا (٧٢٬٢٨٥) و پۆڵەندا (٦٣٬٨٢٢) و ئێران (٥٧٬٦٦٣) و بۆسنە و ھەرسیگۆڤینیا(٥٥٬٩٦٠) و دانماڕک (٤٤٬٣١٠)و نەرویژ (٤٤٬٣١٠) و چیلی (٢٨٬١١٨)و تایلەند (٢٥٬٨٥٨) و سۆمالیا (٢٥٬١٥٩) و لوبنان (٢٣٬٢٩١)..<ref>Statistics Sweden.</ref>
ھێڵی ٤٨٤:
زمانی فەرمی لە سوێد بریتیە لە [[زمانی سویدی|زمانی سوێدی]] یەکێکە لە لقەکانی خێزانی زمانەکانی ئەڵمانیای باکور، وە زۆر نزیکە لەگەڵ دانماڕکی و نەرویژی، نەرویژیەکان قورس لە سوێدیەکان دەگەن، بەڵام سوێدیەکان لە دانمارکی و نەرویژیەکان دەگەن، وە دان بە زمانی فنلەندی دەنرێت وەک زمانێکی لاوەکی.
زۆرینەی سوێدیەکان بە ئینگلیزی دەدوێن ئەمیش بەھۆی نزیکی لە زمانەکەیان، ھەروەھا بەوەی زمانی زانستەو حکومەت وەک سوێدی گرنگی پێدەدات. جگە لەمەش بەھۆی کۆچی سوێدیەکان لەکاتی جەنگ ڕوویان لە ئەمێریکا و کەنەدا و ئینگڵتەرا کرد، بۆیە %٨٩ سوێدیەکان دەتوانن بە ئینگلیزی بدوێن.<ref>{{cite web |url=http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc631_en.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٤ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131116073533/http://ec.europa.eu/education/languages/pdf/doc631_en.pdf |archivedate=١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ }}</ref>
=== ئایین ===
ھێڵی ٤٩٢:
[[پەڕگە:Uppsala Cathedral.JPG|ڕاست|وێنۆک|کاتیدڕاڵی ئۆپساڵا]]
{| align="left" cellpadding="3" cellspacing="0" rules="all" style="margin: 1em; background: #ffffff; border: 2px solid #aaa; font-size: 100%;" width="250" class=""
| align="center" colspan="8" | '''کڵێسای سوێدی<ref>(سویدیة) [http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?di=23758&refdi=23673 Svenska Kyrkan Statistiek pagina Medlemmar 1972–2008 excel file] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813164944/http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=246083 |date=١٣ی ئابی ٢٠١٠ }}</ref><ref>(سویدیة) [http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=100243&did=340397 Svenska kyrkans medlemsutveckling år 1972–2009</ref>'''<br/>
|- align="center" bgcolor="#f0f0f0"
!ساڵ
ھێڵی ٥٤٨:
بەھۆی پەنابەرانەوە ئایینی ئیسلام گەیشتە سوێد، کە نزیکەی نیو میلیۆن موسڵمان دەبێت، کە بە ئازادی چاڵاکیە ئایینیەکانیان جێبەجێ دەکەن.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|url=http://sydsvenskan.se/sverige/article140868.ece|title=Sydsvenskan (a Swedish newspaper) – in Swedish|publisher=Sydsvenskan.se|date=٢٠٠٦-٠٢-٠٨|accessdate=٢٠١٠-٠٨-٢٥}}</ref>
بەھۆی بەرزبوونەوەی ئاستی زانست ڕێژەی باوەر بوون بە ئایین و بو خودا کەمی کردوە، لە کۆتایی ٢٠٠٠ ڕێژەی بێ باوەڕی بۆ %٨٥ بەرز بویەوە، لەسەر ژمێریەکی ٢٠١٠ تەنھا %٢٣ ی سوێدیەکان باوەڕیان بە ئایین و ھەبونی خوا ھەیە.<ref>Zuckerman [
=== تەندروستی ===
| |||