ویکیپیدیا

ھەرێمی کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بNo edit summary
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
←‏رێکەوتننامەی جەزائیر: چاککردنی ڕێنووس و خاڵبەندی.
ھێڵی ٧٢:
دوای کودەتایەکی سەربازیی لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی‌ ١٩٥٨، بارزانی توانی لە مەنفا بگەڕێتەوە‌و پارتێکی سیاسیی خۆی دابمەزرێنێت کە پارتی دیموکراتی کوردستانە‌و لە ساڵی ١٩٦٠ شێوەی فەرمیی وەرگرت. دوای ماوەیەکی کەم، قاسم خێڵی برادۆست‌و زێباریی دژی‌ بارزانی ھاندا. لە تەموزی ١٩٦١، بارزانی یەکەم شۆڕشی خۆی‌ دژی‌ حکومەتی عێراقی دەستپێکرد بەمەبەستی پارێزگاری لە زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی.بەھۆی ئەو پەشێوییەی لە سوپای‌ عێراقدا دروستبوو دوای کودەتاکەی ١٩٥٨، حکومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بکات. ئەم بنبەستە چەند گروپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد، ئەمەش لەوانەیە یەکێک بووبێت لە ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس.عەبدولسەلام عارف لە شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی راگەیاند‌و ئەمەش بووە ھۆی‌ دابەشبوونی کوردی شارنشینە رادیکاڵەکان لە لایەک‌و ھێزە تەقلیدییەکانی سەر بە بارزانی لە لایەکی تر. بارزانی رازی بوو بە ئاگربەستەکە‌و رادیکاڵەکانی لە پارتەکەی دەرکرد. سەرەڕای ئەمە، حکومەتی بەغدا ویستی جارێکی تر جوڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت. ئەم ھەڵمەتە لە ساڵی‌ ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق لە نزیک رەواندوز لەلایەن ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران. دوای ئەمە، لە حوزەیرانی ١٩٦٦، عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو کە ١٢ خاڵی‌ لەخۆ ئەگرت، کە لەبەر لەکار لادانی عارف بە کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا. حکومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد کە لە ١٩٦٩ راگیرا. ئەمە ئەتوانرێ بەشێکی بخرێتە ئەستۆی ئەو ناکۆکییە ناوخۆییەی‌ بەغدا لەسەر دەسەڵات‌و ئەو ئاڵۆزییانەی لەگەڵ ئێراندا ھەبوون. سەرەڕای ئەمانە، سۆڤێت فشاری‌ لەسەر عێراق دادەنا بۆ رێککەوتن لەگەڵ بارزانی دا. بەرنامەی‌ ئاشتی لە ئازاری ١٩٧٠ خرایە روو کە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری بۆ کوردەکان لەخۆ دەگرت. پلانەکە کە رێگەی بە کوردەکان دەدا لە حکومەتی بەغداش نوێنەر‌و بەشداریان ھەبێت، دەبوو لە چوار ساڵدا جێبەجێ بکرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، ھەر لەو کاتەدا حکومەتی عێراقی دەستی کرد بە جێبەجێکردنی بەرنامەی‌ بەعەرەبکردن لە کەرکوک‌و خانەقین کە بە نەوت دەوڵەمەندن. لە ساڵەکانی دواتردا، حکومەتی بەغدا بەسەر دووبەرەکییە ناوخۆییەکانیدا زاڵ بوو و لە نیسانی ١٩٧٢ رێکەوتننامەی دۆستایەتی لەگەڵ یەکێتی سۆڤێت مۆر کرد، ھەروەھا کۆتایی بە تەریکگرتنی خۆی لە وڵاتانی عەرەب ھێنا. لەولاشەوە، کوردەکان ھەر پشتیان بە ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو و توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن.
 
=== رێکەوتننامەیڕێکەوتننامەی جەزائیر ===
 
لە ساڵی‌ ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی دژی‌ کوردەکان دەستپێکرد‌و بەرەو ناوچە سنوورییەکانی ئێران دایماڵین. عێراق بە ئێرانی راگەیاندڕاگەیاند کە خواستەکانی ئێران بەدی ئەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان راگرێتڕاگرێت. بە میانگیریی سەرۆکی جەزائیر، ھۆری بۆمدین، ئێران‌و عێراق گەیشتنە رێکەوتنێکیڕێکەوتنێکی گشتگیر لە ئازاری ١٩٧٥ دا کە بە رێکەوتننامەیڕێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە. ئەم رێکەوتننامەیە وای کرد کوردەکان بەبێ‌ یارمەتی بمێننەوە‌و تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات. بارزانی ئاوارەی ئێران بوو، ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە لایەنگرەکانیشی. ژمارەیەکی زۆریش خۆیان بەدەستەوە دا‌و شۆڕشەکە دوای چەند رۆژێکڕۆژێک کۆتایی ھات. لە ئەنجامی ئەمەدا حکومەتی عێراقی بووە خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر بەسەر ناوچەکانی باکوری عێراقدا لەچاو پانزە ساڵی پێشوویدا‌و بۆ ئەوەی ئەو کاریگەرییە بپارێزێت، دەستی بە پلانی بە عەرەبکردن کرد ئەویش بە ھێنانی خەڵکی عەرەب بۆ ناوچە نەوتییەکانی کوردستان، بەتایبەتی بۆ ناوچەکانی کەرکوک‌و دەور‌وبەری. دوای رێکەوتننامەکەیڕێکەوتننامەکەی جەزائیر، رێ‌وشوێنیڕێ‌وشوێنی سەرکوتکەرانە لەلایەن حکومەتەوە گیرانە بەر دژی‌ کوردەکان‌و بووە ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای‌ عێراقی‌‌و چەکدارە کوردەکان. لە ساڵانی ١٩٧٧، ١٩٧٨‌و ١٩٧٩، ٦٠٠ دێ‌ی‌دێی‌ کوردی خاپوور کران‌و نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد لە ناوچەکانی خۆیان راگوێزرانڕاگوێزران.
 
=== شەڕی ئێران - عێراق‌ و ھەڵمەتی ئەنفال ===
 
لە ماوەی جەنگی ئێران - عێراق، حکومەتی عێراقی سیاسەتی دژە کوردیی گرتە بەر‌و وەک ئەمرێکی واقیعی شەرێکیشەڕێکی ناوخۆی لێ‌کەوتەوەلێکەوتەوە. عێراق کەوتە بەر ئیدانەکردنێکی بەرفراوان لەلایەن کۆمەڵگەی‌ مەدەنییەوە، بەڵام ھەرگیز بەشێوەیەکی جددی سزا نەدرا بەرامبەر ئەو رێ‌وشوێنەطێ‌وشوێنە سەرکوتکارانەیەی گرتنیە بەر، لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیاوی دژی‌ کوردەکان کە ھەزاران کوژراوی لێ‌ کەوتەوە.
ھەڵمەتی ئەنفالیش کۆمەڵکوژییەکی سیستماتیکی بوو دژی‌ کوردەکانی عێراق جێبەجێکرا. لە ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ تا ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩، سوپای عێراقی بە فەرماندەیی عەلی‌ حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتی کۆمەڵکوژیی دژی‌ کوردەکانکوردەکانی گرتە بەر کە لە چەند روویەکەوەڕوویەکەوە دژی‌ مافەکانی مرۆڤ بوو، لەوانە: بەکارھێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیاوی، خاپوور کردنی نزیکەی ٢٠٠٠ گوندی‌وگوندی‌ و کوشتنی نزیکەی ٥٠٠٠٠ دێنشینی کورد، ئەمە بەپێ‌ی‌بەپێی‌ محافزکارانەترین خەمڵاندن. قەڵادزێی‌ گەورە شارۆچکەی کوردی (کە ٧٠٠٠٠ کەس دانیشتوانەکەیەتی) بە تەواوی خاپوور کرا لەلایەن سوپای‌ عێراقییەوە. ھەڵمەتەکە تەعریبکردنی کەرکوکیشیکەرکووکیشی لەخۆ گرتبوو، ئەویش دەرکردنی کوردەکان بوو لەوناوچانەیلەو ناوچانەی بە نەوت دەوڵەمەندن‌و نیشتەجێکردنی عەرەبەکانی باکوور‌و ناوەڕاستی عێراق لە شوێنیان. سەرچاوە کوردییەکان ژمارەی‌ قوربانییانی ئەم ھەڵمەتە بە زیاتر لە ١٨٢ ھەزار ئەخەمڵێنن.
 
=== دوای جەنگی کەنداوی فارس ===
 
ھەرێمی کوردستان لە بنەڕەتدا لە ساڵی‌ ١٩٧٠ دا وەک ھەرێمی ئۆتۆنۆمیی کوردی دامەزرا، ئەمەش دوای ئەو رێکەوتنیڕێکەوتنی ئۆتۆنۆمییەی لەنێوان سەرکردەکانی حکومەتی عێراقی‌و سەرکردەکانی کوردە جڤاتی کوردەکانی عێراق مۆر کرا. ئەنجومەنی یاسادانان لە ھەولێر دامەزرێنرا‌و دەسەڵاتێکی تیۆریی ھەبوو بەسەر پارێزگا کوردنشینەکانی ھەولێر‌و دھۆک‌و سلێمانی دا. ھەرچەندە لە راستیداڕاستیدا ئەنجومەنەکە لە ساڵی‌ ١٩٧٠ دا دامەزرێنرا بەڵام ھەر لەژێر کۆنترۆڵی‌ سەدام حسێنی سەرۆکی عێراقدا بوو تا ساڵی‌ ١٩٩١ کاتێک دوای کۆتاییھاتنی جەنگی کەنداو راپەڕینیڕاپەڕینی جەماوەریی سازکرا دژی‌ دەسەڵاتەکەی. بایەخدان بە ئارامی‌و ئاسایشی‌ ئاوارە کوردەکان ئەوکاتە رەنگیڕەنگی دایەوە کە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ٦٨٨ی دەرکرد بۆ پێکھێنانی "سەیڤ ھەیڤن" بۆ کوردەکان بەوەی کە ھێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکا‌و بریتانیا پارێزگاری ناوچە کوردییەکانی عێراق بکەن. ناوچەی‌ دژە فڕین دھۆک‌و ھەولێری ئەگرتەوە،دەگرتەوە، بەڵام سلێمانی‌و کەرکوکی بەجێھێشتبوو. دوای چەند شەڕێکی خوێناوی لەنێوان ھێزە عێراقییەکان‌و کوردەکاندا، نایەکسانی لە ھێزدا دروستبوو، و حکومەتی عێراقی سوپاکەی‌و کارمەندەکانی لە ناوچەکە کێشایەوە لە تشرینی یەکەمی ١٩٩١دا. لە ھەمان کاتدا، حکومەتی عێراق ئابڵوقەی‌ ئابووریی خستە سەر ھەرێمەکە، بە کەمکردنەوەی نەوت‌و خواردەمەنی. بەمەش ھەرێمەکە سەربەخۆییەکی دیفاکتۆی راگەیاند‌وڕاگەیاند‌و لەلایەن ھەردوو حزبە گەورەکەوە، پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ناوچەکەیان بەڕێوە ئەبرددەبرد لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتەکەی بەغدا. حکومەتەکە ئاڵا‌و سروودی نەتەوەیی خۆی ھەیە.
 
ھەڵبژاردنەکانی لە تەموزی ١٩٩٢ ئەنجامێکی یەکلانەکەری ھەبوو، لەبەر ئەوەی ئەنجومەنەکە بە نزیکەیی دابەشبوو بەسەر دوو بەشی‌ یەکسان بەسەر دوو پارتە سەرەکییەکە‌و ھاوپەیمانەکانیان. لەم ماوەیەدا، کوردەکان دوو ئابڵوقەیان چووە سەر، یەکێکیان ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەسەر عێراقدا سەپاندبووی‌و ئەوەی‌ تر کە سەدام حسێن بەسەر ھەرێمەکەدا سەپاندی. بەھۆی ئەم ئابڵوقانەوە، سەختییەکی ئابووری گەورە دروستبوو‌و بووە ھۆی‌ دروستبوونی پێکدادان لەنێوان ھەردوو حزبە گەورەکەدا پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەسەر دەستبەسەراگرتنیدەستبەسەرداگرتنی جوڵە‌و سەرچاوەکانی بازرگانی. ئەمە بووە ھۆی‌ کوشتاری ناوخۆ لەنێوان کوردەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤ تا ١٩٩٦. دوای ١٩٩٦، ١٣%ی داھاتی نەوتی حکومەتی عێراق تەرخانکرا بۆ کوردستانی عێراق‌و ئەمە بووە ھۆی گەشەیەکی ئابووری لە ھەرێمەکەدا. میانگیریی راستەوخۆیڕاستەوخۆی ئەمریکا ئاگربەستێکی فەرمیی لە نێوان دوو حزبەکەدا لێکەوتەوە کە بە رێکەوتننامەیڕێکەوتننامەی واشنتۆن بەناوبانگە‌و لە ئەیلولی ١٩٩٨ دا مۆرکرا. ھەرچەندە بۆچوونی ئەوتۆش ھەیە کە پڕۆگرامی نەوت بە خۆراک -١٩٩٧ کاریگەریی گەورەی ھەبووە لەسەر راگرتنیڕاگرتنی ناکۆکییەکە. ھێزی حزبە کوردییەکان ھاوکاری ھێزی ھاوپەیمانیان کرد بۆ روخاندنیڕووخاندنی حکومەتی عێراق لە پڕۆسەی‌ ئازادی عێراقدا لە بەھاری ٢٠٠٣. ھێزی سوپایی کوردستان کە بە پێشمەرگە ناودەبرێن رۆڵی‌ڕۆڵی‌ سەرەکییان زۆر گەورەیان بینی لە روخاندنیڕووخاندنی حکومەتی پێشووی عێراق.
 
پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان یەکیانگرت‌و لەگەڵ چەند حزبێکی بچوکتردا ھاوپەیمانێتی کوردییان راگەیاندڕاگەیاند کە ٥٣ نوێنەری ھەیە لە پەرلەمانی بەغدا، ئەمە لە کاتێکدایە یەکگرتووی ئیسلامی کورد ٥ کورسی ھەیە. سەرکردەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، جەلال تاڵەبانی، بۆ سەرۆک کۆماری عێراقی نوێ ھەڵبژێردراوە‌و مەسعود بارزانیی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە.
 
== سیاسەت ==
ھێڵی ٩٣:
لە ساڵی‌ ١٩٩٢ەوە، حکومەتی ھەرێمی کوردستان دامەزرێنراوە‌و پایتەختەکەی ھەولێرە. پەرلەمانی ھەرێم بە لایەنگرێکی زۆرەوە ھەڵبژێردرا‌و ناوی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراقە‌و کابینەیەکی حکومیی لە پارتی‌و یەکێتی‌‌و ھاوپەیمانەکانیان (حزبی شیوعی عێراقی‌و حزبی سۆسیالیستی کوردستان‌و تاد.) پێکھێنرا. نێچیرڤان ئیدریس بارزانی لە ١٩٩٩وە سەرۆک وەزیری حکومەتی ھەرێمی کوردستانە.
 
دوای رزگاریڕزگاری عێراق لە ٢٠٠٣، سیاسییەکانی کورد بوونە ئەندام لە ئەنجومەنی حوکمی عێراق. لە ٣٠ی کانونی دووەمی ٢٠٠٥ سێ‌ ھەڵبژرادن ئەنجام درا ١) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی ٢) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق و ٣) بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان. یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ سەردەمی ئینتیقالی، حکومەتی ھەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆم-ی سەلماند بە "سەروەریی تەواو"‌و رێزگرتنڕێزگرتن لە دەستووری ھەمیشەیی.
حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەسەڵاتی دەستووری ھەیە بەسەر پارێزگاکانی ھەولێر، دھۆک‌و سلێمانی‌و چەند ناوچەیەکی دیالە‌و نەینەوا‌و کەرکوک.
 
===ڕیزبەندی ڕووداوە سەرەکیەکان بە پێی ساڵەکانی ڕوودانیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب | ناونیشان =http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/2893067.stm | سەردێڕ = ڕووداوەکانی کوردستانی عێراق | ڕێکەوتی سەردان = ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٢ | نووسەر =BBC News | ناونیشانی نووسەر = | نووسەرەکانی‌تر = | ڕێکەوت =١٩ی نیسان | ساڵ =٢٠١١ | مانگ =نیسان | قاڵب = | بەرھەم = | بڵاوکەرەوە = BBC News | پەڕە = | زمان =ئینگلیزی | ناونیشانی ئارشیڤ = | ڕێکەوتی ئارشیڤ = | گوتەگێڕانەوە = }}</ref>===
* سـاڵی ١٩١٨ دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە پاش جەنگی جیھانی یەکەم, ئینگلیزەکان ئەو ناوچانەیان داگیر کرد کە دەوڵەمەند بوو بە نەوت و ناوچەی ویلایەتی موسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی, بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر بوو لەوکاتەی کەوتە ژێر حوکمی ئینگلیز.
* سـاڵی ١٩١٩ ویلایەتی موسڵ خرایە پاڵ عێراق کە دەوڵەتێک بوو تازە دروست بوو بوو.کە راستەوخۆڕاستەوخۆ دوای داگیرکاریەکەی ئینگلیز ھات.
* سـاڵی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەر, کە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی رووخاوەوەڕووخاوەوە واژوو کرا,کرا، بە ڕەزامەندی (کۆمەڵەی گەلان) تیایدا ئاماژە بە دەوڵەتی کورد دەدات و بە پێی ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە بەردەم کوردەکان کە لەگەڵ ویلایەتی موسڵدا بمێننەوە یــایان پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە داھاتوودا.
* سـاڵی ١٩٢١ مەلیک فەیسەڵی پاشا ھاتە سەر تەختی عێراق و موسڵیشی خستە سەر دەسەڵاتی خۆی لە عێراق.
* سـاڵی ١٩٢٣ کوردەکان بە سەرکردایەتی (شێخ مەحمود بەرزنجی) کودەتایەکی لە دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەکان بەرپــابەرپا کرد,کرد، بانگەشەی کوردستانی سەربەخۆی کرد لە باکوریباکووری عێراق
* سـاڵی ١٩٢٣ کەمال ئەتــاتورکئەتاتورک ڕەزامەندی بەدەست ھێنا لە پێکھێنانی دەوڵتێکی کۆماری لە تورکیا بە پێی پەیماننامەی لۆزان. پەرلەمانی تورکیا پابەندی بەرامبەر پەیماننامەی سیڤەریان نەنواند و پەیماننامەکەی شکاند.
* سـاڵی ١٩٢٤ کورد لە دەست ئینگلیزەکان رزگاریڕزگاری بوو.
* سـاڵی ١٩٣٢ کوردەکان لە ناوچەی بارزانەوە راپەرینێکیانڕاپەڕینێکیان بەرپا کرد دژ بە دەوڵەتی عێراقی چونکە چوونە پاڵ کۆمەڵەی گەلان.کە ئەم ھەنگاوە مافی کوردەکانی پێشێل کرد لە داوای خود موختاری کردنی خۆیان.
* سـاڵی ١٩٤٣ مەلا موستەفای بارزان سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی نوێی تری کردنوێی ,کرد، سەرکەوتنی بەدەست ھێنا لە ئازاد کردنی ناوچەکانی ھەولێر و بادینان.
* سـاڵی ١٩٤٦ لە مانگی ئابدا,ئابدا، ھێزەکانی ئینگلیز بۆردومانی ڕاپەڕینی کوردەکانی کرد لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵات کە بە سەرکردایەتی (قازی محمد) بەرپا کرا,کرا، و قازی محمدیش کۆماری مھابادی سەربەخۆی پێکھێنا.
* سـاڵی ١٩٤٦ پاش لەناو چوونی کۆماری مھاباد بە دەستی حکومەتی ئێرانی مەلا موستەفا بارزانی لە ماوەی چەند مانگێکی کەمدا پارتی دیموکراتی کوردستانی پێکھێنا لە کۆنگرەی یەکەمیدا کە لە مھابادمەھاباد بەسترا خۆشی سەرکردایەتی ئەو پارتە نوێی گرتە دەست. و پاشتر بارزنایبارزانی بەروبەرەو یەکێتی سۆڤیەت ڕۆیشت.
* سـاڵی ١٩٥١ نەونەوە نوێیەکانی کورد لە بەشی باشووری کوردستان لە عێراق سەر لەنوێ پارتی دیموکراتی کوردستانیان زیندوو کردەوە و مەلا موستەفایان بە سەرکردە ھەڵبژاردەوە کە ئەوکات نەفی کرابوو لە یەکێتی سۆڤیەت,سۆڤیەت، سەرۆکایەتی ئەم پارتە ئیبراھیم ئەحمەد گرتیە دەست. کە پەیوەندیکیپەیوەندیەکی پتەوی لەگەڵ حیزبی شیوعی عێراقیدا ھەبوو.
* سـاڵی ١٩٥٨ سیستمی مەلیکایەتی عێراق ڕێگای بە کوردەکان دا کە خۆیان ئاشکرا بنوێنن پاش چەند ساڵ سەرکوت کردنیان و ڕێگای بە بارزانی سەرکدەشداسەرکردەشدا لە مەنفا بگەڕێتەوە.
* سـاڵی ١٩٦٠ پەیوەندی نێوان کوردەکان و حکومەتی عێراق ئاڵۆزی تێکەوت. کوردەکان ناڕازی بوون بە دەمکوت کردنیان و ماف زەوتکردنیان.
* سـاڵی ١٩٦١ کوردەکان لە باکوریباکووری عێراق کودەتایەکیان دژ بە دەسەڵاتی حکومەتی عێراق بەرپاکرد. پێشنیاری مافی خود موختاری پێشکەش بە حکومەتی عێراقی کرد.
* لە مانگی ئاداری ساڵی ١٩٧٠ کوردەکان پەیماننامەیەکیان لەگەڵ حکومەتی عێراقی مۆرکرد.کە حکومەتی عێراقی رەزامەندیڕەزامەندی لەسەر خود موختاری نواند. کە لە پەیماننامەکەدا زمانی کوردی بە شێوەیەکی فەرمی دانی پێدانرا. و لە دەستووری عێراقیشدا ئاماژە بەوە درا کە عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەکی پێکھاتووە کە ئەوانیش (کورد و عەرەب)ن.
* لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٧١ پەیوەندی نێوان حکومەتی عیراقی و کوردەکان پشێوی تێکەوتەوە,تێکەوتەوە، بە مەبەستی یارمەتیدان و ھاوکاری کردن مەلا موستەفای بارزان پەنای بردە بەر ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ بە ھاناوە ھاتن.
* لە مانگی ئاداری ساڵی ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ڕێکەوتننامەیەکی فەرز کرد بەسەر کوردەکان کرد سەبارەت بە مافی خودموختاری بوو,بوو، ماوەی دوو ھەفتەی دا بە کوردەکان تــاتا وەڵامی ڕەشنوویڕەشنووسی ڕێکەوتننامەکە بدەنەوە. بارزانی نارازیناڕازی بوو لەبەر ئەو خاڵەی تیایدا ھاتبوو کە کەرکوک بە کێلگە نەوتیەکانیشیەوە لە ژێر دەسەڵاتی عێراقدا بن نەک کوردەکان. و بارزانیش راپەرینێکیڕاپەڕینێکی نوێی بەرپا کرد.
* لە ساڵی ١٩٧٥ پەیماننامەی جەزائرجەزائیر کە لە نێوان ئێران و عێراقدا ئیمزاواژوو ,کرا، تیایداتیێیدا ئێران کۆتایی بە ھاوکاریکردنی خۆی بۆ ڕاپەڕینی کوردی ھێنا و پاڵپشتی حکومەتی عێراقی کرد,کرد، مەلا موستەفاش پاشەکشەی لە ژیانی سیاسی کرد.
* لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٦ جەلال تاڵەبانی کە ئەندامێکی باڵای پارتی دیموکراتی کوردستان بوو,بوو، پارتێکی سیاسی نوێی دامەزراند بە ناوی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) بە سەرکردایەتی خۆی لە دیمەشق.
* ساڵی ١٩٧٨ ناکۆکی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەیەکی زۆر کوژراوی لێکەوتەوە.
* سـاڵی ١٩٧٩ مەلا موستەفا کۆچی دوایی کرد و مەسعود بارزانی کوڕی سەرکردایەتی پارتەکەی گرتە دەست.
* ساڵی ١٩٨٠ جەنگ لە نێوان عێراق و ئێراندا ھەڵگیرسا,ھەڵگیرسا، ھێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندی پتەویان لەگەڵ ئێران ھەبوو,ھەبوو، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھاوکاری تارانی دەکرد.
* ساڵی ١٩٨٣ ھێرشی ئێران بۆ سەر عێراق لە باکوورەوە لە ناوچە کوردیەکانەوە دەستی پێکرد. بە ھاوکاری شۆرشگێڕەکانیشۆڕشگێڕەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان. و ھێزەکانی ئێران توانیان دەست بەسەر شارۆچکەی حاجی ئۆمەراندا گرت. و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ھێزەکانی عێراق لە سزای ئەمە نزیکەی ٨٠٠٠ ھاوڵاتی لە ناوچەی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان (ناوچەی بارزان) کوشت .
* ساڵی ١٩٨٣ یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆتایی بە ناکۆکی خۆی ھێنا لەگەڵ حکومەتی عێراقی و دەستیان بە ڕێککەوتن کرد لەسەر حوکمی زاتی بۆ کورد.
* ساڵی ١٩٨٥ فشارێکی زۆر کەوتە سەر عێراق بۆ راگرتنیڕاگرتنی شەڕ و حکومەتیش لە ڕووخاندا بوو,بوو، بەڵام میلیشیاکانی حکومەتی عێراقی براکەی جەلال تاڵەبانی و دوو کچەکەشی کوشت.
* ساڵی ١٩٨٦ حکومەتی ئێران سەرپەرستی دانوستانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانی کرد. لەبەر ئەوەی ھەردوو پارتە سیاسیەکە لە تارانەوە پشتیوانیان دەکرا.
* ساڵی ١٩٨٧ مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی ڕێککەوتن لەسەر یەکخستنی ھێزەکانیان و یەککگرتنیانیەکگرتنیان لەگەڵ چەند ھێزێکی بچوکیبچووکی تری ناوچەکە بۆ سەر خستنی شۆڕشی نوێ.
* ساڵی ١٩٨٨ وادەی شەڕی نێوان ئێران ـ عێراق نزیک بووەوە,بووەوە، حکومەتی عێراقی پرۆسەی ئەنفالی بەسەر کوردەکاندا جێ بە جێ کرد. و تیایداتێیدا ھەزارەھا خەڵکی سڤیل و شۆڕشگێڕ لەناو چوون ,چوون، سەدان ھەزار کەس نەفی کران ھەموو ئەمانە لەبەر پووکاننەوەیپووکانەوەی شۆڕشی کوردی بەرپاکرا.
* لـــە ١٦/٣/١٩٨٨ حکومەتی عێراق بە نامرۆڤانەترین شێوە و بە چەکی کیمیایی شارۆچکەی ھەڵەبجەی کوردستانی خاپوور کرد ,کرد، دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ڕوویدا بەھۆی گازی ژەھراویەوە کە تیایداتێیدا و دەستبەجێ ٥٠٠٠ کوردی بێ گوناە لە مناڵ و پیر و لاو تیاچوون. پاشتریش ھەزارەھا کەم ئەندام بوون بەھۆی تێکچوونی جیناتەکانیان.
* لــە ئــاداری سـاڵی ١٩٩١ پاش دەرکردنی ھێزەکانی عێراق لە کوەیت لە ھەمان ساڵدا ,ساڵدا، ھەندێ لە کوردەکان (جاشەکان) لە ھەردوو پارتەکە (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان ) ھەڵگەڕانەوە و وەک زمانحاڵی حکومەتی عێراقی کاریاندەکردکاریان دەکرد, بەڵام گەلی کورد و بە پاڵپشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاپەڕینێکی گەورەی بەرپا کرد بێ گوێدان بە ھەڵگەڕاوەکان و تیایدا زیاتر لە(١٥٠٠٠٠٠) یەک ملیۆن و نیو کورد ئاوارە و سەرگەردانی وڵاتە دراوسێکان بوون ,بوون، بەڵام وڵاتی تورکیا لەو کاتەدا سنووری خۆی داخست ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی سەدان ھەزار کەس ئاوارەی کێو و چیاکان بن لە نێو چیا و دۆڵەکاندا بۆ ژیان و سەربەستی و ئازادی بگەڕێن.
نـــاوچەیناوچەی ئاسایش سەقامگیر:
* لە بەھاری ساڵی ١٩٩١ ھێزە ھاوپەیمانەکان بانگەشەی ناوچەیەکی ئازاد کراو و ئارام و ئاسایشیان کرد کە سنووری بە سنووری دەسەڵاتی حکومەتی عێراقیەوە بوو و چەندەھا ڕێکخراو دەزگا پشتیوانی و ھاوکاریان پێشکەش بە ئاوارەکانی ئەو ناوچەیە کرد,کرد، سەر لە نوێ مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی کەوتنە گفتوگۆ و دانوستانن لەگەڵ سەدام حسێنی سەرۆک کۆماری عێراق لەسەر مافی خود موختاری – ئۆتۆنۆمی.
* لــە تەمموزی ســاڵی ١٩٩١ دانیشتنەکان لەگەڵ حکومەتی بەغداد درێژەی کێشا ,کێشا، بەڵام ھێزەکانی پێشمەرگە توانیان ھردووھەردوو پارێزگای سلێمانی و ھەولێر بە تەواوی کۆنترۆڵ بکەن و لە بەغدادی جیا بکەنەوە. کە تەحەدایەک بوو بۆ دەسەڵاتی حکومەتی عێراقی.
* لـە تشرینی یەکەمی سـاڵی ١٩٩١ شەڕی نێوان شۆڕشی کوردی و حکومەتی عێراقی ھەڵگیرسا,ھەڵگیرسا، حکومەتی عێراقی سنوورەکانی باکوریباکووری عێراقی بە تەواوی توند کرد و ئابڵووقەی ئابووری بەسەر کوردەکاندا سەپاند.
* لــە ئایاری ساڵی ١٩٩٢ ھەڵبژاردنێکی پەرلەمانی سەرتاسەری لە ناوچەکە کراو ,کراو، پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی ٥٠.٨% ی دەنگەکانی بردەوە و یەکێتی نیشتمانی کوردستان ٤٩.٢%ی دەنگەکانی بەدەستھێنا,بەدەستھێنا، و حکومەتی نوێی کوردیان بە ڕێژەی یەکسان (٥٠%) پێکھێنا .
* لە مانگی ئەیلوولی سـاڵی ١٩٩٢ کۆنگرێسی نیشتمانیی عێراقیی (INC) پێکھات کە کۆمەڵێکی زۆری لە نەیارەکان لەخۆ گرتبوو. لە ھاوینەھەواری سەڵاحەدین کە لە ژێر دەسەڵاتی کوردەکان بوو کۆدەبوونەوە. پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان نوێنەری بەشدار بووان بوون.
* لە ئایاری سـاڵی ١٩٩٤ دا ناکۆکیەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان شەڕی ناوخۆی لێکەوتەوە. یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەردوو شارۆچکەی شەقڵاوە و چەمچەماڵی لە دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان سەند.
* لە ئایاری سـاڵی ١٩٩٦ حکومەتی عێراقی لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێککەوت لەسەر پرۆگرامی (نەوت بەرامبەر بە خۆراک) ,، و ڕێژەی ١٣%ی بڕی نەوتەکە بۆ باکوری عێراق بوو کە زۆربەی لە ژێر دەسەڵاتی ھەردوو پارتە کوردیەکەدا بوو.
* لە ئابی سـاڵی ١٩٩٦ مەسعود بارزانی داوای کۆمەکی لە حکومەتی عێراقی کرد بۆ سەرکەوتن بەسەر یەکێتی نیشتمانی کوردستاندا.
* لە ئەیلوولی سـاڵی ١٩٩٦دا پارتی دیموکراتی کوردستان بە یارمەتی حکومەتی عێراقی توانی ھەولێر لە دەسەڵاتی یەکێتی بسەنێتەوە و کۆنترۆڵی بکات. و سلێمانیشی لە ژێر دەسەڵاتی یەکێتی نیشتمانی کوردستاندا دەرکرد, پارتی دیموکراتی کوردستان حکومەتێکی نوێی لە پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنا.
* لە تشرینی یەکەمی سـاڵی ١٩٩٦ یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرتەوە.
* لــە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٧ یەکێتی نیشتمانی کوردستان حکومەتێکی نوێی پێکھێنا کە بنکەکەی سلێمانی بوو. بەم شێوەیە باکووری عێراق بە تەواوی کەوتە کۆتنرۆڵی ھەردوو پارت (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان)ەوە.
ھێڵی ١٤٩:
* لــە شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا (کۆڵن پاوڵ) گروپی ئەنسارو لئیسلامی بەوە تۆمەتبار کرد کە دەوریان ھەبووە لە پەیوەندی نێوان ئوسامە بن لادنی سەرۆکی ڕێکخراوی ئەلقاعیدە و حکومەتی عێراقی.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠٠٣ سەرکردایەتی کورد ئەو پێشنیارەیان رەتکردەوە کە ھێزی عەسکەری تورکیا لە خاکی کوردستانەوە بێت و شانبەشانی ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕووخانی سەدام حسێن بەشدار بن و بۆ ئەم مەبەستەش ھەموو کوردستانیانی باکووری عێراق گەورەترین ڕێپێوانیان کرد دژ بەم پێشنیازە.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠٠٣ لە پەرلەمانی کوردستان بە پرۆژەیاسایەکپرۆژە یاسایەک ئەو پلانەیان ڕەتکردەوە کە تیایدا ھاتبوو کە ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە خاکی تورکیاوە ھێرش بکاتە سەر عێراق بۆ کردنەوەی دەروازەی بــاکوور.
* لــە٣/ ئاداری/ ٢٠٠٣ بارتیپارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتیەکی ھاوبەشیان پێکھێنا بۆ سەرۆکایەتی ھەردوو سکرتێری پارتەکە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی.
* لــە٢٠/ ئاداری/ ٢٠٠٣ ھێزە ھاوپەیمانەکان بە سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان ھێرشیان بۆ سەر عێراق دەستی پێکرد بە ھێرشی ئاسمانی و ھەردوو پارێزگای (کەرکووک و موسڵ) کە سنووریان بە ھەرێمی کوردستانەوەیە ڕووبەڕووی بۆردومانێکی چـــڕچڕ بوونەوە.
* لــە٢٢/ ئاداری/ ٢٠٠٣ ھێزی کروزی ھاوپەیمانەکان بە ھێرشی ئاسمانی ساروخ توانیان لە گروپی بەناو ئەنسارو لئیسلام بدەن کە بارەگایان لە ناوچەی خورماڵ بوو بە سەدان کوژراوی لێکەوتەوە.
* لــە٢٧/ ئاداری/ ٢٠٠٣ سەدان مارێنزی ئەمریکی لە باکووری ھەولێر بە پەرەشووت نیشتنەوە و داخڵی خاکی کوردستان بوون. بەم شێوەیە دەروازی باکوور بۆ ھێزە ھاوپەیمانەکان کرایەوەتاکرایەوە تا بتوانن ھێرش بکەنە سەر حکومەتی عێراقی.
* لــە ٩/ نیسانی/ ٢٠٠٣ ھێرشی ھێزە ھاوپەیمانەکان بۆ سەر خاکی عێراق دەستی پێکرد و دەسەڵاتی حکومەت شکێنرا لە ناو شاری بەغداد,بەغداد، حکومەتی ھەرێمی کوردستانیش بە ھاوکاری ھێزە ھاوپەیمانەکان کۆنترۆڵی شاری کەرکوک و موسڵ بکەن.
* لــە حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٣ ئەنجومەنی حکومەتی ئینتیقالی بۆ یەکەمجار کۆبوونەوە, ھەردوو کوڕەکەی سەدام حسێن (عودەی و قوسەی) لە ھێرشێکی چەکداریدا کوژران.
* لــە ١/ شوبات / ٢٠٠٤ لە دوو ھێرشی خۆ کوژیدا سەدان کەس لە ھەردوو بارەگای لقی دووی پارتی دیموکراتی کوردستان و مەڵبەندی سێی ڕێکخستنەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە بووە ھۆی کوشتنی زیاتر لە ٥٦ کەس و بریندار بوونی زیاتر لە ٢٠٠ کەس , کە لەناویاندا چەند کەسایەتیکی ناسراوی تێدا بوو کە خاوەن پلەی بڵند بوون لە ھەردوو پارتەکەدا.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ھەرێمی_کوردستان»