خۆڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''خۆڵ''' یان '''خاک''' یان '''گڵ''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Soil'') تەنێکە کارلێکردنی خۆیی تێدایە کە لە نوێبوونەوە و بەرەو پێش چووندایە. ئەو دەنکۆڵانەی لێشی هاتوونھاتوون قەبارە و شێوەیان جیاوازە ،جیاوازە، کە پێیان دەوترێت ([[قوڕ]] ، [[لم]] ، [[لیتە]]).

بریتییە لە تەنێکی زنیدوو کە لە تێکەڵەی مادەی ئەندامی و کانزایی و ئاو و هەواھەوا پێکدێت و بریتییە لە چینێکی فشەڵی ورد کە زۆربەی وشکانی سەر ڕووی زەوی دادەپۆشن و ئەستوری لە چەند سانتیمەترێکەوە دەست پێدەکات تا چەندین مەتر. هەروەهاھەروەھا خاک تەنێکە بە هۆیھۆی کارلێکی بەرگی بەردین و بەرگی گازی و بەرگی ژیان و بەرگی ئاوەوە بەردەوام لە پێشکەوتن و گەشە کردن دایە.

خاک سەرچاوەی ژیانە بۆ هەمووھەموو بوونەوەرە زیندووەکان و لە ماوەی دروست بوونیدا بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت، کە دەست پێدەکات بە وردبوونی بەردەکان و شیبوونەوەی مادە ئەندامییەکان و تێکەڵ بوونی ئاو و هەوا،ھەوا، و چواردە ڕەگەز لە دروست بوونی خاکدا بەشداری دەکەن، ئەمە جگە لە ڕەگەزەکانی دیکە، ئەوانیش بریتین لە: ئۆکسیجن، کاربۆن، نایترۆجین، سلیکۆن، ئەلەمنیۆم، ئاسن، کالسیۆم، مەگنیسیۆم، سۆدیپم، پۆتاسیۆم و هەتدھەتد.