سوێد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary |
دیاکۆ (لێدوان | بەشدارییەکان) بNo edit summary تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد |
||
ھێڵی ١٧:
|جۆری_زمانەکان =
|زمانەکان =
|ڕەگەز_گرووپەکان = [[سوێدی]]،
|جۆری_دەسەڵات = یەکەی کۆماری ، پەرلەمانی دیموکراسی ، دەستووری پاشایی
|پلەی_سەرۆک١ =
ھێڵی ٤٧:
}}
'''سوێد'''<ref>المورد الحديث قاموس إنكليزيّ-عربيّ ومؤلفاه منير البعلبكي ود. </ref> (به‌سوێدی: Sverige) به‌فه‌رمی '''شانشینی سوێد''' ([[زمانی سویدی|به‌سوێدی]]: ''Konungariket Sverige'' {{دەنگ|Sv-Konungariket Sverige.ogg}}) یه‌کێکه له وڵاته‌کانی [[ئه‌سکه‌نده‌نافیا |ئه‌سکه‌نده‌نافیا]] که که‌وتۆته [[باکوری ئه‌وڕوپا |باکوری ئه‌وڕوپا]].سوێد سنوری وشکانی هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌که له [[نه‌رویژ]] له ڕۆژ ئاوا و [[فینله‌ندا|فنله‌ندا]] له باکوری ڕۆژهه‌ڵاتی .وه سنوری ئاوی هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌که له [[دانمارک|دانماڕک]] و [[ئه‌ڵمانیا]] و [[پۆڵه‌ندا]] له باشور و [[ئیستۆنیا]] و [[لاتڤیا|لاتیڤیا]] و [[لیتوانیا]] و [[ڕووسیا|ڕه‌سییا]] له ڕۆژهه‌ڵات.سوێد و [[دانمارک|دانماڕک]] به‌یه‌که‌وه به‌ستراونه‌ته‌وه له ڕێگای پرده‌هۆینی ئۆریسه‌ند.
سوێد سێ یه‌م گه‌وره‌ترین ووڵاته له [[یه‌کێتی ئه‌وروپا|یه‌کێتی ئه‌وڕوپا]] له‌ڕووی ڕووبه‌ره‌وه (450,295 كم2) ژماره‌ی دانیشتوانی نزیکه‌ی 9.4 مليۆن ده‌بێت.<ref name="population"><span class="citation web">[http://www.scb.se/Pages/Product____25799.aspx "Befolkningsstatistik"]. </span></ref> سوێد ژماره‌ی دانیشتوانی که‌مه که له هه‌ر کیلۆمه‌ترێکی چوارگۆشه 21 که‌س ده‌بێت (53 که‌س بۆ یه‌ک میلی چوارگۆشه)، ئه‌م ژماره‌یه‌ی دانیشتوانیش له‌به‌شی باشوری وڵاته‌که چڕ بونه‌ته‌وه. نزیکه‌ی 85 ٪ ی دانیشتوان له شاره‌کانن، وه‌چاوه‌ڕوان ده‌کرێت ئه‌م ڕێژه‌یه به‌رزبێته‌وه وه‌ک به‌شێک له‌کرداری به‌شارنشین بوون .<ref name="publikationer2007">Statistics Sweden. </ref> ستۆکهۆڵم پایته‌ختی سوێده وه گه‌وره‌ترین شاری وڵاته(ژماره‌ی دانیشتوانی 1.3 مليۆن که‌سه له ناوچه‌ی پایته‌خت وه 2 مليۆن له‌ناوچه‌ی شاره گه‌وره‌کانی تر).<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|title=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 december 2009 och befolkningsförändringar 2009|publisher=[[Statistics Sweden]]|url=http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____287608.aspx}}</ref>
سوێد وه‌ک وڵاتێکی یه‌کگرتوو به‌دیارکه‌وت
سوێد په‌یڕه‌وی ڕژێمێکی [[پاشایه‌تی په‌ڕله‌مانی ده‌ستوری]] ده‌کات به ئابوریه‌کی به‌هێز. که هه‌میشه پێگه‌ی یه‌که‌م به‌ده‌ست دێنێت له [[جیهان]] دا له [[توانستی ئابوری]] ،وه له پێگه‌ی هه‌فته‌مه له [[نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان|نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان]] بۆ [[په‌ره‌پێدانی مرۆیی]] .سوێد ئه‌ندامه له یه‌کێتی ئه‌وڕوپا له ڕێکه‌وتی 1 یه‌نایه‌ری 1995 ،وه هه‌روه‌ها ئه‌ندامه له [[ڕێکخراوی هاوکاری و گه‌شه‌سه‌ندنی ئابوری]] .
== بنچینه‌ی ناونانی ==
ناوی "سوێد" ی نوێ داتاشراوه له"Sweoðeod"، که له زمانی [[ئینگلیزی]] کۆن خۆی خزاندوه به مانای "[[نه‌ته‌وه‌ی سوێدی]] " دێت
ناوی "Sweden" یان هاشێوه‌کانی به‌کاردێت له زۆربه‌ی [[زمانه نوێ یه‌کان]] ،ته‌نها خه‌ڵکانی دانماڕکی و نه‌رویژی نه‌بێت که هه‌روه‌ک سوێدیه‌کان ده‌ڵێن "Sverige". له‌گه‌ڵ هه‌ندێ له باری تایبه‌ت له [[زمانه‌وانی|زمانه‌کان]] ، وه‌ک فنله‌ندیه‌کان وشه‌ی "Ruotsi" و ئه‌ستۆنیه‌کان "Rootsi" به‌کاردێنن وه ئه‌م ناوانه‌ش ڕیشه کێشی ناوی "Rus" ه که نه‌ته‌وه‌یه‌ک بونه له که‌ناراوه‌کانی سوێد ژیاون له‌کاتێکی زۆر له مه‌وبه‌ر،وه ئه‌م ناوه‌ش په‌یوه‌ندی به ڕوسه‌کانه‌وه نیه که هاوشێوه‌ی "ڕوس" ده‌رده‌چێت .
جگه له‌مه بۆچونه‌کان یه‌ک نین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی وشه‌کانی "Swedes" و "Sweden" هاوڕیشه‌ن له یه‌ک [[زمان]] دا له ده‌ربڕینی "Swihoniz" ی زمانی ئه‌ڵمانی کۆن، که به‌واتای "پاشای تاک "دێت <ref>{{Cite book|الأخير=Hellquist|الأول=Elof|العنوان=Svensk etymologisk ordbok|سنة=1922|الناشر=Gleerups förlag|مكان=Stockholm|الصفحة=915}}</ref> وه ئاماژه‌یه‌که بۆ خێڵێکی ئه‌ڵمانی.
به‌ڵام ناونانه کوردیه‌که‌ی ئێستای سوێد له سه‌رزاری خه‌ڵکیه‌وه وه‌رگیراوه ئه‌میش به‌هۆی چاڵاک نه‌بونی [[ئه‌کادیمیای کوردی]].
== [[مێژوو]] ==
=== [[پێش مێژوو]] ===
مێژووی سوێد له ماوه‌ی پێش مێژوو له 12000 ساڵ پێش زایینه‌وه ده‌ست پێده‌کات .له‌کۆتایی چاخی به‌ردینه‌وه له‌کاتی هه‌بونی چادری ڕاوکه‌رانی مامزی کێویه‌وه له کۆتا باشوری سوێده‌وه ،ئه‌م ماوه‌یه دیاری ده‌کرێت به بونی چادرگای ڕاوکه‌ران که چه‌کی ساده‌ی به‌ردینیان به‌کار هێناوه.
سوێدیه‌کان له 4000 پ.ز [[کشتوکاڵ]] و به‌خێوکردنی ئاژه‌ڵیان زانیوه،جگه له‌دروستکردنی کێڵ بۆ سه‌ر گۆڕه‌کان وگڵکاری و نه‌خشه‌کاری که هه‌موو ئه‌مانه له کیشوه‌ری
وڵاتانی باکوری ئه‌وڕوپا له چاخی بڕۆنزی زۆر به ساده‌یی ژییاون ،هه‌رخێزانه‌و به ته‌نها له دارستانێک له‌خانوێکی دارینی بچوک دا ژیاون تاوه‌کو نه‌که‌ونه به‌رچاوی [[ڕۆم|ڕۆمانیه‌کان]] و مڵکه‌چ بوونیان به دانانی [[باج]] و سه‌رانه.له‌پاشان [[چاخی ئاسنی]] هات که درێژه‌ی کێشا تاوه‌کو سه‌رهه‌ڵدانی چاخی بیناسازی به‌ردینی و ئایینی له‌سه‌ده‌ی دوانزه‌هه‌می زایینی .گه‌لێک له زانایان ئه‌م ماوه‌یه وه‌ک مێژوویێکی تۆمارنه‌کراو هه‌ژماری ده‌که‌ن.
له هۆکاره‌کانی دره‌نگ گه‌یشتنی شارستانی به باکور که‌ش و هه‌وای ساردی ناوچه‌که‌بوو ،که ئه‌سکه‌نده‌نافیه‌کان له‌سه‌ریان پێویست بوو [[ئاژه‌ڵ]] و په‌له‌وه‌ره‌کانیان له‌ژووره‌وه بپارێزن له ترسی سه‌رمای [[زستان]] و به‌کارهێنانی [[ڕیخ |ڕیخ]] و پاشماوه‌ی ئاژه‌ڵه‌کان بۆ سوتان و هه‌ڵسونیان له خانوه‌کانیان تا گه‌رم بێته‌وه،جگه له سه‌ختی په‌یداکردنی خۆراک له وه‌رزی به‌فردا.وه سه‌رنه‌که‌وتنی سه‌ربازانی ڕۆمان له‌کاتی په‌ڕینه‌وه‌یان له ڕووباری [[ڕاین]] بۆ
ناوی سوێد له په‌رتوکی مێژووی گێرمانیادا هاتوه که [[مێژوونووس]] "[[تاسیتس]]"له‌ساڵی 98 ی زایینی نوسیویه‌تی،که خێڵی (Suiones) ی سوێدی به ئازا ناوزه‌ند کردوه،((''نه‌ک به‌ته‌نها چه‌ک و پیاوه‌کانیان،به‌ڵکو به که‌شتیه به‌هێزه‌کانیشیانه‌وه))''،ئه‌وپاشایانه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌و خێڵانه‌یان کردوه ناناسرێن،هه‌ندێک له [[میتۆلۆژیا|میتۆلۆژیانی]] باکور وه‌ک زنجیره پاشایه‌کی [[ئه‌فسانه|ئه‌فسانه‌یی]] باسیان ده‌که‌ن،که ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌ده‌کای کۆتایی پێش زایین.به‌ڵام به‌گوێره‌ی سه‌رچاوه سوێدیه‌کان که‌هه‌ندێ له شوێنه‌وارو پاشماوه‌ی کۆنیان له باشور دۆزیوه‌ته‌وه تێبینی ئه‌وه‌یان کردوه که به ڕێنوسی "[[نۆردی]]"له‌سه‌ریان نوسراوه ناوی گه‌لێک له [[هۆز]] وخێڵه‌کانیان دۆزیوه‌ته‌وه.
له‌سه‌ده‌ی شه‌شه‌می زایینیه‌وه ،"[[یوردانس]]"ی مێژوونوس ئاماژه‌ی به دوو ناو داوه ئه‌وانیش "Suehans" و "Suetidi" ن،که له
یه‌کێک له [[ئه‌فسانه]] ئه‌سکه‌نده‌نافیه کۆنه‌کان ده‌ڵێت ،کۆمه‌ڵه‌یه‌ک له "[[گۆتیه‌کان]]"که ڕه‌گ و ڕیشه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شاری "[[گۆتڵاند]]"له‌سه‌ده‌ی دووه‌می زایینه‌وه له‌ده‌ریای
<ref>Ingemar Nordgren (2004). </ref>
=== ڤیکینگ و چه‌رخه‌کانی ناوه‌ڕاست ===
چه‌رخی [[ڤیکینگ]] له نێوان سه‌ده‌کانی هه‌شته‌م و یازده‌هه‌م دا بووه،وا داده‌نرێت که سوێدیه‌کان له‌م ماوه‌یه گه‌شه‌یان سه‌ندوه و به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات و باشور په‌لیان هاوێشتوه،ئه‌وه‌ی به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات ڕۆیشتوون ڤیکینگیه‌کان بوون وه ئه‌وانه‌ی به‌ره‌و باشور ڕۆیشتوون گۆتیه‌کان([[گۆتڵاند]]) بوون ،
[[پەڕگە:Suecia_1-064_;_Gambla_Ubsala_högar.png|وێنۆک|220x220پیکسڵ|Gamla Uppsala،
]]
شوێنه‌واری سه‌رکێشیه‌کانی ڤیکینگه‌کان له‌گه‌شته‌که‌یان دا به‌ره‌و باشور دۆزراوه‌ته‌وه له‌سه‌ر چه‌ند به‌ردێک له [[یۆنان]] و [[فه‌ڕه‌نسا]] و له که‌ناراوه‌کانی [[قه‌زوین]] و [[باکوری
; شانشینی سوێد
تاکو ئێستا به وردی نازانرێت که‌ی وه چۆن [[شانشینی سوێد]] دامه‌زراوه،به‌ڵام زنجیره‌ی پاشا سوێدیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شا [[ئیریک]] ی سه‌رکه‌وتوو که به یه‌که‌می هه‌موو پاشاکانی سوێد داده‌نرێت که فه‌رمانڕه‌وایی هه‌ریه‌که له "Svealand" و"Götaland" یان کردوه له‌یه‌ک فه‌رمانگه‌دا،پێشتر سوێد و گۆتڵاند دوو شانشینی سه‌ربه‌خۆ بونه بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ ،به‌ڵام به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی جه‌نگه‌وه له نێوانیان له‌سه‌ده‌ی شه‌شه‌می زایینه‌وه شا ئیریک هه‌ردوکی کردۆته یه‌ک له‌ژێر ناوی سوێد.
; پێشکه‌وتنی ڕۆشه‌نبیری
له‌ماوه‌ی قۆناغه سه‌ره‌تاییه‌کان له چاخی ڤیکینگی ئه‌سکه‌نده‌نافی هه‌ریه‌ک له "یه‌ستاد" له "سه‌کانیا" و "باڤکین" له "گۆتڵاند"بازاڕگه‌رێکی گه‌شاوه‌یان له‌نێوان دا هه‌بوه ،ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه له شوێنه‌واره‌کانیان بریتیه له بازاڕی گه‌وره‌ی "یه‌ستاد" که مێژوه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 600-700 ی زایینی،به‌ڵام بازاڕی "باڤکین" شوێنه‌که‌ی نه‌ماوه جگه له به‌نده‌رێکی گه‌وره که ده‌که‌وێته سه‌ر ده‌ریای به‌لتیک که مێژوه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆسه‌ده‌ی نۆیه‌م و ده‌یه‌می زایینی،که به‌هۆیه‌وه کاربۆن و کانزاکانی تریان هێناوه.
| |||