|
== کورتەی ژیان ==
مستەفای بێسارانی کوڕی مەلا قوتبەدین کوڕی مەلا شەمسەدین ساڵی ١٠٥٣ی کۆچی (١٦٤٣ یان ١٦٤٤) لە گوندی [[بێساران]] لە ناوچەی ژاوەرۆ (ئێستا لە [[شارستانی سەوڵاوا]]دایە) لەدایکبووە. سەرەتا لای باوکی و پاشان لە [[نۆدشە]] و [[پایگەلان]] و [[سنە]] دەرسی مەلایەتیی خوێندووە. دوای وەرگرتنی ئیجازە گەڕاوەتەوە بۆ بێساران و تا دوایی ھاتنی ژیانی لە ساڵی ١١١٣ی کۆچیدا (١٧٠١ یان ١٧٠٢) وەک مەلای گوندەکە لەوێ دەمێنێتەوە لەسەر وەسیەتی خۆی لە گۆڕستانی پیرەھەژار لە نزیکەی سەوڵاوا بە خاکی ئەسپێرن.
==ھۆنراوە==
شێعری بێسارانی لە سەر کێشی بڕگەیی و بە شێوەزاری [[ھەورامی]] نووسراوە. کاریگەرییەکی گرنگی لە شێعری کوردی و بە تایبەت ھەورامیدا بووە. [[پیرەمێرد]] بڕێک لە ھۆنراوەکانی وەرگێڕاوەتە سەر شێوەزاری سۆرانی. [[مەولەوی]] لە شێعرەکانیدا ناوی بێسارانی دەبا دەبا و دەڵێ:
==نموونەی ھۆنراوە==
== سەرچاوەکان ==
* ''دیوانی بێسارانی''، مەلا مستەفای بێسارانی، لێکدانەوەی حەکیم مەلا ساڵح، کتاب مهرگان، سنە، ١٩٩٦
{{کورت}}
{{هۆنراوەنووسانی کوردستان}}
{{هۆنراوەنووسانی هەورامان}}
.........................................................
مانیفێستی ھونەری-ئەدەبی لیریکای بێسارانی (١٦٤٠-١٧٠٢ ز)
عادڵ محەمەدپوور
بێسارانی شاعێری مەزن و ناسراوی سەدەی ھەڤدەی زایینی، میراتبەری «کرکەی ھورمزگان» و پەرەپێدەری مۆسیقای رەسەن و مامۆستا و «بەستەی فەرد»ی مەولەوی تاوەگۆزی،
وەک ئەستێرەیەکی پرشنگدار لە نێو ئەدەبی کلاسیکی کوردیدا دەدرۆشێتەوە. زوان و ئەدگاری شێعرییەکەی نەرم و پاراو و فولکلۆریکە، ئەندێشە ھونەرییەکەی سادە و پڕواتا، مەدلوولە شیعریەکانی پڕشۆر و ھەستامێزن. ئەوەی بۆتە ھۆی مەزنی و ماننەوە و دەگمەنیی و جیلوەبەخشی ئەم شاعێرە لە حەوزەی لیریکای کوردیدا، ھەندێ ئەدگاری ئەدەبی و چەپکێ شێوازی ھونەرییە، کە ئەم شاعێرە لە رەوتی ئەدەبی باو و ژاواندنەوەی فوڕم و ناوەڕۆکی ئەدەبی زاڵی وەخت بە سەر شێعر و ئەدەبی بندەستی کلاسیکی کوردیدا جیادەکاتەوە. لەم وتارەدا بە شێوەی دێڕئامێز و بابەتیانە ئاماژە ئەدەمە ئەم مێتۆدە ئەدەبی و شێوازیانە وەک مانیفێستی ھونەری – ئەدەبی بێسارانی:
١- پەرەپێدانی بزاڤێکی ھەمەلایەنەی ئەدەبی لە سەر ساکاری زوان و واتای فۆڕمی «کرکە» -خێرایی دەنگ و ھێشوە دەنگintensite ) )توخمی تەکیە accent )) لە سیستەمی مۆسیقایی بڕگە- کە پێشتر لە «ھورمزگان» و «ئورامنەکانی بابا تاھێر» و دەقە «یارسەکان»دا سەریھەڵدابوو.
٢- کاردانەوە و کاربەخشی لە شێوەی دەربڕینی شاعێرانی پاش خۆی، وەک رێچکە و مەنھەجی فیکری ئەدەبی. مەولەوی ھونەرەکەی بێسارانی وەک «بەستەی فەرد» ناو دەبات:
«بێسارانی»یەن نە تۆی فەرد من
خەم چەنی خەمان زوو مەبۆ ساکن
نەوات وێرانەی دڵ کەرۆ ئاوا
چەنی «بەستەی فەرد» بێساران ماوا (دیوانی مەولەوی)
٣- دەستپێشخەری لە رسکان و فراژوێ کردنی ھونەرێکی ئەبستراکتی(زەینی) لە سەر مێتافێزیکای زوان و ھەستامێز لە ھەندێ موتیڤ و وێنەدا بە دەست بردن بە چەشنێ وەسف و گیانبەخشی شتەکان.
٤- خورپە و قۆستنەوەی دیاردە سروشتییەکانی ھۆرامان و بەشتکردنیان لە رێگای پڕۆسەی داھێنان لە مێکانیزمی خەلاقدا.
٥- وەلاوەنانی چەمکە فۆڕم و ناوەڕۆکییەکانی ئەدەبی باو و زاڵی سەردەم و وەرگرتنی جەوھەرە ئەدەبییەکانی خۆماڵی.
٦- «خەزانییە» وەک دیاردەیەکی تاکی و شێوازی ھونەری و بە گەڕخستنی چەپکێ وێنەی پاییزی، ئاوێتە لە گەڵ نۆستالۆژی و لاواندنەوەی پیری و پەککەوتەیی دەروونیاتی خۆی کە رووبەری ئەم کارە جاڕدەرە بۆ چەشنێک رووکردی رۆمانتیکی.
٧- خولقاندن و کەشفی ھەندێ واژە و دەستەواژە و لێکدراوە و مۆتیڤە شێعر لە چنراو و تان و پۆ و بەکگراوندی دەقەکەیدا کە رێگا خۆشکەرن بۆ شێوازێکی تاکی بە ناو «شێوازی بێسارانی.»
٨- بەزاندنی بازنەی قۆرخکراوی بڤەکان بە دەس و باڵی ئاوەڵا و رەھا لە رسکاندن و داھێنانی زمانێکی جیاواز و بەرخوردی نامۆ و ناموتەعارف لە گەڵ توخمەکان لە وێنە لیریکییەکان و لادان لە ھەندێ رێسای چوارچێوەدار و توتالیتەی بازنەداری زوانی زاڵ، واتە کەڵک وەرگرتن لە واژەگەل و توخمگەلێک کە نین لە ناو بازنەی ئەدەبی پاوانکراودا؛ کە بە جەسارەتەوە رۆ چوەتە نێو دڵی فەزای ئێرۆس ئامێزی پاوانکراو. کەچی ئەم گوربزی و جەسارەتە دوای بۆتە ئەدگارێک بۆ شاعێرانی کورد بە تایبەت شاعێرانی ھۆرامی بە چەشنێک کە دەسەڵاتی ویراژدانی زوانییان زۆرتر ھەبێ. با ئەوە بزانین ئەم رووکردە دەگمەنە لە سەرتاسەری ئەدەبی زاڵی فارسی و عەرەبیدا. بەڵگەی توکمە؛ چامە لیریکا ئێرۆس ئامێزەکانی بێسارانی و مەولەوی و سەیدی و ھەردی و ھتد… لە ئەدەبی کوردیدا.
چراغ جەی دنیا، چراغ جەی دنیا
ئەوەند ئاواتم، مەندەن جەی دنیا
وەرتەر جە مەردەیم، بە دیدەم بدیا
لەب وە بانی لەب لاڵی تۆم بنیا
ھەردوو بنیامان سەر وە یەک سەرین
کەردامان رازی ویەردەی وەرین
بۆ بنیام نە بۆی زوڵف مشکینت
بکەردام تەواف، کەعبەی جەمینت
بدیام دەستی تۆم شیەن نە گەردەن
دەرسات مەواستم، ئاوات وە مەردەن
باڵای وێم پەخشان باڵات بکەردام
حەسرەت نمەبێ ئەگەر بمەردام (ل:١٤٨ ، دیوانی بێسارانی)
٩- ئاشنایەتی لە گەڵ دنیای ئەدەبی فارسی سەردەمی «سەفەوی» وکاردانەوەی بنەما فیکری و ئەدەبییەکانی شێوازی «ھێندی» لە سەر ئەم شاعێرە و قۆستنەوەی چرپە ھەستئامێزەکان و وێنە کەسێتیبەخشەکانی ئەم شێوازە نەک خاڵە سست و بێ مایەکانی ئەم رەوتە کە لێوانلێون لە عەوام ئەندێشی و رووکردی ناواقێعی ھەندێ لەو شاعێرانە.
١٠- پێشاھەنگی و دەسپێشخەری و پراکتیزەکردنی تێوری خۆماڵی «رۆمانتیزم» لە رەوتی شێعری کلاسیکی کوردیدا. لێرەدا مەبەست ئەو فاکتە ئەدەبی – ھونەرییەتە کە لە دەقەکەیی بێسارانیدا بەدی دەکرێ و دێنە ھەڵێنجاندن، پێشتر لە ئەدەبی کلاسیکماندا بەو خەسیەتە بەرچاو ناکەوێ، نەک رەوتە فیکری و ئەدەبی و ھونەرییەکەی ئورووپا، کە پەیوەستە بە ھەندێ پێش زەمینەی فیکری و فەلسەفی و پەیلواکانی بیرمەندانی رۆژاوا کە وەک قوتابخانەی رۆمانتیزم باسی لێو ە دەکرێ.
١١- پێداگری لەسەر فۆڕمی «مەسنەوی»-کە فۆڕمێکی رەسەنی کوردییە- و جەخت لە سەر مێتۆدی(ھێڵی ئەستوونی) کە شاعێر لەم قاوغە شێعرییەدا و لە ژێر تیشکی ئەم تەکنیکەدا، باشتر دەتوانێ ویراژی ھونەری بدات و وێنەیێکی گشتی و ھارمۆنیایی بکێشێت. ئەمە نەریتێکی بەجێماوە لە ئەدەبی خۆماڵی و تەسلیم نەبوونە لە بەرامبەر مەنھەجە شێعری فارسی و عەرەبی کە زۆرتر «قەسیدە و غەزەڵ»یان-لە مانا رواڵەتیەکەیدا- بەکار ھێناوە و کایە زمانیەکان زۆرتر لە ھێڵی ئاسۆییدا سەریگرتووە کە ئەمە قۆرخێکە بۆ بەستنەوەی مانۆڕ و خۆنواندنی شاعێر کە نەتوانێ لە بازنەی وێنە و خەیاڵی پێشوەخت دەرباز بێ و بڤەکان ببەزێنێ. پێشتر باسم لە سەر ئەکتیوی و دینامیزمی ریتمی شێعری گۆران و «تەکنیکی ھێڵی ئاسۆ و ئەستوون» کردوە و لێرەدا باسەکان دووپات ناکەمەوە.
لەم نموونەدا، شاعێر لە رێچکەی بەختی نالەباری خۆی باس دەکات، کە چۆن گڕەتاوێک نیشتۆتە ھەناوی و پڕووزەی لێ نیشتوە، بۆ کوژاندنەوەی گڕەکە، داوای ئاو دەکات بەڵام لە جێی گۆزەی ئاو نەوتی ئەدەنێ و تا بەیان دەسوتێ و جەستەی ئەبێ بە سفتە کۆ و با وەک تۆز دەیبا و مەحفی دەکاتەوە. ئەم وێنە ھەر لە ئەوەڵ بەیتەوە تا دوایی شێعرەکە لە ئەستوونی دێڕەکاندا (ریتم)ی زوان و (تێم)ی بەیان دەبینرێ. واتە شاعێر تەنیا لە یەک مەبەست و وێنەی سەرەکی کە لە توخمی گێڕانەوە و چیرۆک کەڵکی وەرگرتوە، باسدەکات، نە ئەم لق و ئەو لق کردن.
ئیمشەو ئایرێ گڕبەست نە دەروون
بڵێسەش یاوا وە سەقف گەردوون
جە گڕەی ئایر، جە بڵێسەی نار
ستێزام چوون بەرق، ئاو کەردم ھاوار
جە ھاوار ھاوار، شفا و لاڵەی من
جە ھەی ئاو ھەی ئاو، شین و زاڵەی من
تمەز مەژنەۆ یەک خودا تەرسێ
موسڵمان سفەت رای خودا پەرسێ
مەشۆ ماوەرۆ گۆزەی بیت الماڵ
مەشانۆش وە ڕووی گڕبەستەی شەماڵ
پێسە مەزانۆ یە گۆزەی ئاوەن
تمەز خۆ یە نەفت گۆی تەوەن تاوەن
گۆزەی نەفتش کەرد وە بڵێسەمدا
قرچەی گۆزەی نەفت وە ستێزەمدا
ھەرتا سەحەر بی، ھەر سۆزام بە سۆز
سەحەر سفتە کۆم، با بەردش چوون تۆز
ھەر کەس وێنەی من ئیقبالش چەفتەن
نەواچۆ ھەی ئاو، نەسیبش نەفتەن
١٢- تەوژمی خەیاڵ لە شێعرستانی بێسارانیدا:
بێسارانی لە داھێنانی شێعردا گەلێک لێھاتوانە و زانیارانە لە گەڵ «خەیاڵ»دا دانووستاندنی ھونەری کردوە. لە سەر لۆژیکی ھونەری زانیویەتی چۆن خەیاڵ لە میکانیزمی خەلاقدا، بوروژێنێ و لە ھەمبەر واقێعیەتە دەرەکیەکان، ببێتە خالقی بزیِوترین شاعێری وێنەکار لە ئەدەبی کلاسیکی کوردیدا. یەکێک لەو ھۆکارانە کە من بێسارانیم بە «قوتابخانە» و خاوەن شێواز داناوە ئەم رێچکە ھونەری-ئەدەبیەتە. بێسارانی لە سای ئەم رووکردەدا دوو دنیای «ئەنفوس و ئافاق« یان «خەیاڵ و واقێع»ی پێکەوە گرێداوە و بۆتە خاوەنی ئەدگار و شێوازی ئەدەبی ئەویش لە پانتایی ئەدەبی بزاوتووی گۆراندا. چما پڕۆسەی داھێنان ھەر لە پێوەندی لە گەڵ دنیای دەرەک و ئۆبژێکت تا ھەڵسووڕاندن لە نێو میکانیزمی خەلاق تا ژانی شاعێرانە و ئەنجا لە دایکبوونی کۆرپەی شێعر و بە ئەنجام گەیاندنی دەرەوەستی(تعھد)ی شاعێرانە و سەربەخۆیی دەق و … لەم چامە شێعرییەدا دێتە ھەست پێکرن:
خەیاڵ بە مانای بیرکردنەوە و رامان، imajinairy ، واتە: (خەیاڵبەندی ، نەخشی زەینی) لەم پڕۆسە زەینییەدا و داھێنانی دەقێکی «فۆڕماڵیستی»:
ئەم دێڕە شێعرییە بە لایمنەوە، دەبێتە «مانیفێستی» وزەی داھێنانی بێسارانی لە پڕۆسەی لیریکای کوردیدا:
سەرم داخ کەردەن یە کام «خەیاڵ»ەن
سپی سەنگێ دیم واتم یە لاڵەن
دەڵێ: نازانم ئەمە کام (خەیاڵ)ە کە ھۆش و فامی لێ ئەستاندوم و کەوتوومەتە نێو دنیای لاشعوور و ناوشیارییەوە؛ تەنانەت توانای ھەڵاواردنی بەردی سپی و لەعل و (گەوھەر)ی سوورم لێ زەوتکراوە.
یان:
ئێمشەو خاری یاو، زەمانەی وێساڵ
بەردش بە دڵما جە دەستی خەیاڵ
وەختێ جە تەخت دڵ گێرتش قەرار
شکۆفتنا نەڕووم، گۆڵ ھەزار ھەزار
جە پەی زامی خار دەست نیشانی دڵ
خەم بی وەگۆڵزار من بیم وە بڵبڵ
ناڵەی بڵبڵیم بوڵندپایە بی
جە پەی شووم بەختیم ئایر مایەبی
جەستەم ھەر گڕیا تا سوب بەیان دا
سوب باڵام نیشان، سفتە دڵان دا دیوان، ل: ٢٢
لەم چامەدا، «خەیاڵ» پاڵنەر و بزوێنەر و خورپەبەخشی ھەستی شاعێرانەی بووە، شاعێر پڕۆسەی زەینی لە ناخۆئاگادا، دەخاتە بەرچاو دەڵێ: ئەمشەو لە دۆخی ناوشیاریدا، خورپەی شاعێرانە بەرۆکمی گرت، خەیاڵ چما چقڵێک چەقیە ھەناوم، ئازاری ئەم ژانە روومەتمی وەک سوورەگوڵ، وەرگەڕاند و لە نەخشی زەینمدا رەنگی دایەوە و دەروونم وەک بڵبڵ ھاتە چڕینی«کرکە»ی لیریکایەک، جەستەم لەو گڕەتاوە تا بەیان ھاتە سووتان، بەیانی جەستەی پرووز لێنیشتەم نیشان دڵسووتاوانی تر(شاعێرانیتر)دا. بە واتایەکی سادە لەم دانووساندنە رۆحیە و لەم مکاشفە شھوودیەدا، یانێ: ئاوەھا دۆخێک کورپەی شێعرم لە دایک بوو.
یان لەم تابلۆ شێعرییەدا، (خەیاڵ)ی ھیجرانی ماشووق وەک تیر نیشتۆتە دڵی و ئەنگاوتراوە و وەک سەرسامی و سەرگەشتە و ھەڵەتە لە ژیان، وێڵ وێڵ و دەردمەند و ئازارکێشان لە حاڵێکدا نووزەیەکی تیا نەماوە، مل ئەنێ بە پێڵەوە، جگ لە مردن چی بۆ نەماوەتەوە:
وێنەی سەرسامان، نەزان ھەواڵان
زەدەی زامی سەخت، (تیری خەیاڵان)
وێڵ وێڵ مەگێڵو، بێزار جە ژیان
خەمی فەراوان، کەم مەندەن جە گیان
یانێ ھای دووریت نەکەردەن کارێ
وەرنە مەر گڵکۆم بوینان جارێ
یان ئەم دێڕە:
(خەیاڵ) چوون نەشتەر(چقڵ) نیشتۆتە ھەناوی و دڵیی لەت لەت کردوە و لە ھەناوییەوە بۆ نێو چاوانی لافاوی زۆخ دەقوڵێ.
(خەیاڵ) چوون نەشتەر دڵ مەکاونۆ
دڵ جە دیدەم، سەیل زۆخ مەتاونۆ
یان لەم دوو بەیتەدا:
ئەمە خەیاڵە کە دەبێتە مایەی جەوھەری ھەر دوو جەمسەری ژیان؛ ھەم قنیاتی مادی و ھەمیش رۆحانی و سۆسکەی شاعێرانە:
چراخ قنیاتم بە (خەیاڵ)تەن
بە (خەیاڵ)ی لاڵ مشکین خاڵتەن
دایم جە تەندا (خەیاڵ) گیانمەن
ھەر بەو زیندەنان، بەو ژیانمەن
بە ھێنانەوەی ئەم ئەم نموونانە، بۆمان دەرکەوت کە ھۆکاری چێکردنی وێنە لە پڕۆسەی داھێناندا لە تەنیا خەیاڵە کە دەوری سەرەکی دەبینێ. خەیاڵ بە مانای نەخشی زەینی و ئیماژ Image کە توخمی سەرەکی کاری (فۆڕماڵیستە رووسی)یەکان و (رۆژاواییەکان)ە کە داکۆکی ئەوتۆیان دەکردە سەر ئەدەبییەتی زمان. بایەخی بێسارانیش لەم گرێبەستە ھونەرییەدایە کە دەبێتە خاوەن رێچکە و شێوازی ھونەری-ئەدەبی لە بە دنیا ئانینی دەقێکی ساکار و رەوان لە دوو توخمی»خەیاڵ و واقیع«.
١٣- ئەفسوونی واژە(واچە):
رووکردی شاعێری رۆمانتیک بۆ واژە رووکردێکی ھونەری و بایەخدارە. واژە و وتە تا رادەی تەقدیس و کورنوش، پیرۆزکراوە. ھونەرمەندی رۆمانسی پێیوایە؛ واژە تەنیا بۆ دەربڕینێکی ساکار و مەبەستێکی سادە نییە: بەڵکوو واژە لە فۆڕماسیۆن و تان و پۆی شێعردا تێزێکە بۆ ئیدیالیزەکردنی واتایەکی خەیاڵاوی و ئیماژیک بۆ نەخشاندنی، تەختەنیگارێکی ھونەری و موھەندێسی زوان. «ڤیکتۆرھۆگۆ» تا رادەی پێرۆزێتی و سەردانەواندن بۆ وتە و واژە دەیگوت: «واژە بریتییە لە وتەێک و وتەیش ھەمان خودایە». (حسێنی سید رەزا، مکتب ھای ادبی: ل٧٧)
زەوقی ھونەری و رێبازی داھێنانی بێسارانی لەم مێتودە قوتار نییە، دەرکی بە ئەرزشی واژە کردوە. دەستی بردوە بۆ ھەندێ واژە و دەستەواژە و وتەی ئیستەتیکی، ناتوانین بڵێن رێکەوت بووە، بەڵکوو بە زانیاری و توانای ھونەرییەوە لە ھەمبەر ئەم دیاردەدا دانووستاندنی کردووە؛ شتوومەک و کەرەسە زوانییەکانی لە دنیای دەرەک و کەونیدا وەک «خوداگا» وەریگرتووە لە پڕۆسە زێھنییەکەیدا، لە «ناخوداگا» و میکانیزمی خەلاقدا، بە پێودانگی وێنەکاری ھەلیخولاندون، ئەنجا وەک دەقی شێعری ھاتۆتە رێچکەی ھەبوون، بەم شێوە بووگەتە خالقی تەشکێکی رۆمانتیکی و مانیفێستی شێعری بۆ ئەدەبی کلاسیکی کوردی.
ئەم بەستە فەردانە کە پیرەمێردی نەمری ھێنابووە سۆسکە و لەژێر کاردانەوەێکی ئەوتۆدا وەریگێڕاون بە کوردی سۆرانی:
چراغ دا جارێ بۆ وە خاومدا
پا بنیە وەبان ھەر دوو چاومدا
مەواچە موژەت تیژتەرەن جە خار
پای گوڵ ئەندامم مدەرۆ ئازار
من موژەی خار یە خەیلێ وەختەن
بە جاڕووکاری نەڕای تۆم جەختەن
شەو و رۆ نەڕات، پەرێ ئی سەودا
یەک یەک بیێنێ شکستەی مەودا
بۆ وە بێ ئەندێش، پا بنیە لێشان
بدیە بینایی، ھیچ مەندەن تێشان؟
ئەگەر تێشان بۆ، غەیر جە ھوون نێشتەر
ھیجرانت فیشتەر، لێش مەدۆ نێشتەر
سەحەر مەزانی باڵا زەڕستوون
پات وێنەی حەنا رژیا بۆ بە ھوون
ئەم پارچە ھەڵبەستە لە لایەن مامۆستا پیرەمێردەوە وەرگێڕراوەتەوە سەر شێوەی سۆرانی بەڵام تەنیا ئەم چوار بەیتە لە دیوانەکەی لە لایەن کەیۆمەرس نیکڕەفتارەوە ئاماژەیان پێکرابوو.
ئەمە ئەو چوار بەیتە:
گیان لە پرخەی خەوی خاوما
پێت بنێ وە بان ھەردوو چاوما
مەڵێ برژانگت تیژە وەک چقڵ
ئەچەقێتە پێی ناسکتر لە گوڵ
بە برژانگی تیژ بۆیە خۆشحاڵم
کە بەر دەرگاکەی تۆی پێ ئەماڵم
ھەر چەند تیژیش بێ بۆ پێی تۆ نەرمە
بۆ تی ھەڵویسنی جەستەت دڵ گەرمە (دیوان، ل: ٨٣)
١٤- رەمزی چراغ:
لە ھەرێمی ئەندێشەی ھونەری بێسارانیدا، چراغ دەورێکی بەرچاو دەبینێ، تا رادەیەک ئەو توخمە بۆتە بەرجەستەیی بۆ شێوازی ئەم شاعێرە. ئەم دیاردە شێوازییە، بە داھێنانی وێنەگەلێکی جۆراوجۆر و خولقاندنی فەزاگەلێکی فرە رەھەند و چەن لایەنە -پتر لە ھەفتاد جار دووپات کراوەتەوە- تا رادەیەک بۆتە بوونەورەی سەرەکی بۆ خورپەبەخشی و داھێنان لە پرۆسەی شێعردا بۆ بێسارانی. وەک ماشوقەیەکی ئوستوورەیی و خەیاڵی؛ نەمادێک بۆ یۆتۆپیا و مەدینەیەکی فازڵە. چما(شاخ نەبات و حەبیبە) ماشوقە ئایدیالی و ئوستوورییەکەی (حافز) و(نالی شارەزووری) کە سەرچاوەی بارگەدەلالی و ھونەرییەکانی ئەم دوو شاعیرە بوون. ماشوقەیەک کە نزم و زەمینی وناسووتی نییە بەڵکو خاوەن تەشکێکی پلە باڵا و ئاسمانی و لاھووتییە، بێ ئەوەی حزوورێکی فیزیکی ھەبێ، بۆتە ھێمایەکی بەرزەفڕ بۆ دەقە سەرچڵەکانی ئەم شاعێرە.
- چراغ قوربانەن، چراغ قوربانەن
وەختێ وەنیگات مەکەریم شەھید
و …
١٥- خەزانیە: ھەروەھا کە خاقانی شروانی شاعیری بە ناوبانگی سەدەی شەشەمی کۆچی مانگی لە ئەدەبی فارسیدا بە خولقاندنی وێنەگەلی جۆراوجۆری ھونەری ناسراوە بە «شاعێری بەرەبەیان» و لێڕمۆنتۆف شاعیری مەزنی رووسی ناسراوە بە شاعێری نەخشاندنی «ئاسۆی رۆژ» و توانیویانە ھەڵاتنی رۆژ لە وڵاتی قەفقاز و ئاقاری شروان و ئەران بە باشترین دیمەنی ھونەری نومایش بکەن، بێسارانیش بە توانستی ھونەرییەوە دیاردەی «خەزانییە»ی کردوە بە مۆتیڤە شێعرێکی تاکی دەگمەنی خۆی. ئەم رووکردە زادەی رەفتاری زەینی و پەژواکی دەروونی ئێش و ئازای خۆیەتی:
لەم چامە ھونەرییەدا، بێسارانی لەگەڵ وەڵگی خەزان (گەڵاخەزان) لەسەر شێوەی کەسێتی بەخشی وخوازە و مێتافۆر دێتە دواندن و دیالوگ، لە دیتنی سیمای زەرد و لاوازی وەڵگ زویر دەبێ، دۆخی دەرونی و جسمی و پیری خۆی دێتەوە یادی. ھۆکاری ئەم زویرییە لە گەڵا دەپرسێ و وڵامی دراوەتەوە: من لە خەومدا لە چڵی دارە مێو جیا بوومەتەوە و ئاوا کەوتومەتە دیاری غوربەت، زەردیم لە ھیجرانی یارە و بڕان لە وەتەن و ماوای سەرەکی(کاردانەوەی مەولەوی رۆمی لە سەر بێسارانی لە نەی نامەدا: بشنو از نی چون شکایت می کند/ از جداییھا حکایت می کند. بڕوانە مەسنەوی مەعنەوی مەولەوی). بێسارانی وڵام دەداتەوە کە ھەردوو زەدەی دەستی ھێجرانین تو لە تەرزێک بڕاوی و من لەسەروی باڵایەک، بەم جیاوازییە تۆ لە خەودا ئازاری ھیجرانت چەشتوە و من بە کردە سەرمدا ھاتوە.
- داخی جیایی نەو تووڵ نەمامان
تۆ جە خاوت دی، من پەنەم ئامان (ل: ٣٤، دیوانی بێسارانی)
== سەرچاوەکان ==
* ''دیوانی بێسارانی''، مەلا مستەفای بێسارانی، لێکدانەوەی حەکیم مەلا ساڵح، کتاب مهرگان، سنە، ١٩٩٦
{{کورت}}
{{هۆنراوەنووسانی کوردستان}}
{{هۆنراوەنووسانی هەورامان}}
سەرچاوە:
نیکڕەفتار کەیۆمەرس، دیوانی بێسارانی
حسێنی سەید رەزا، مکتب ھای ئەدەبی، تھران، انتشارات نیل، چاپ چھارم، چاپخانە خرمی، ١٣٤٧ ە.ش
[[پۆل:شاعیران بە زمانی کوردی]]
[[پۆل:زانا کوردەکان]]
| 