مەل: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهاندا هەیە. ئەم گیانەوەرانە جۆراوجۆرترینیپڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە هەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br />

بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە مەلیچکەمێشەچۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون.

[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیە و چەمانەوەی [[شاخوێنبەر]]یان بەلای ڕاستدایەڕاستداچەماوەتەوە. [[ئێسک]]ەکانی سەرسەریان پێکەوە لکاونلکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەهەوا لکاوە بە [[سی]]یەکانیانیەکانیانەوە لکاوە. ئێسکەکانیانئێسکیان هڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و هەستی بیناییان زۆر بەهێزە.

ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان هەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، هێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەموو دووجووتێک باڵیان هەیە، بێجگە «مواموئا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان هەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داهاتوو.

زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ و، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، پێکەوە لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک هاوسەرن؛ هەڵبەت ئەم جۆرە ئاکارە تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێیە،زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی »دەبینرێت. پەلەوەرەکانپەلەوەران لە هێلانەدا هێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا هەڵی بێنندێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە هێلکە دەرهاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ دەکەونەلە ژێر داڵدەی دایک و باوکیانباوکیاندان.

ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران لێبوونەتەوەبوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن.

پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا هەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرهەنگ]] ، [[مەزهەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.

بۆ باشتر ناسینی باشتری پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوە لێکۆڵینەوەکانیترەوەزانیاریی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref>.

بۆ پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، لەبە پێی جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]] کەڵک وەردەگرنیانە. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو هێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیشپەلەوەرەکانیش، ڕچاو دەکرێت.

پۆلێنی گیانداران بە پێگوێرەی پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت<ref>[http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]</ref>: