|
[[پەڕگە:Crookes tube-in use-lateral view-standing cross prPNr°11.jpg|چەپ|300px|وێنۆک|بیرۆکەی هەبوونی ئێلێکترۆن لە [[هایدرۆجین]]]]
[[Fileپەڕگە:Virtual pairs near electron.png|left|thumb|alt=A sphere with a minus sign at lower left symbolizes the electron, while pairs of spheres with plus and minus signs show the virtual particles|A schematic depiction of virtual electron–positron pairs appearing at random near an electron (at lower left)]]
'''ئێلێکترۆن''' (بە نیشانەی e ) یەکێک لە وردیلەکانی ناو ئەتۆمە بە باری کارەبایی (« - » : سالبی: مەنفی: نەرێنی )یەوە.<br />
ئەم وردیلە هیچھیچ پرتکێکی لێ نابێتەوە. کەوابوو ئێلێکترۆن بۆ خۆی [[بنوردیلە]]یە.<br />ڕێژەی کێشی یەک ئێلێکترۆن نزیک بە ۱/۱۸۳۶ کێشی پرۆتۆنە. ''دژە وردیلەی'' ئێلێکترۆن، [[پۆزیترۆن]]ە. پۆزیترۆن بریتییە لە ئێلێکترۆنێک بە باری (+). لە کاتی پێکدادانی ئێلێکترۆن و پۆزیترۆندا، لەوانەیە هەرھەر دوو وردیلە تیابچن و جووتێک (یان زۆرتر) فۆتۆنی [[تیشکی گاما]] بەرهەمبەرھەم بهێننبھێنن.
ئێلێکترۆنەکان کە سەر بە یەکەمین بەرەی خێزانی [[لێپتۆن]]ن، لە کارلێکی ڕاکێشەیی، ئێلێکترۆمەگنەتیکی و کارلێکە لاوازەکاندا بەشداری دەکەن. ئێلێکترۆنەکان، وەک هەمووھەموو ماکێ تایبەتمەندی میکانیکی کوانتۆمی و هەروەهاھەروەھا تایبەتمەندی شەپۆلیشیان هەیەھەیە.بەم بۆنەوە هەمھەم دەتوانن لە وردیلەکانی تر بدەن و هەمھەم وەک تیشک پەڕش و بڵاو ببن. ئەم تایبەتمەندییە دووانە بە هۆیھۆی بچووکی تەنی ئێلێکترۆنە.<br />
ناوی ئێلێکترۆن، یەکەم جار لە ساڵی ۱۸۳۸ لەلایەن [[جۆزێف جۆن تۆمسۆن]]ەوە بۆ ئەم وردیلە مەنفییە هەڵبژێردراھەڵبژێردرا.
ئێلێکترۆن لە زۆربەی دیاردەکانی فیزیکی وەک [[کارەبا]]، [[مەگنەتیک]] و ڕاگوێزانی گەرمادا، دەوری سەرەکی دەگێڕێ. ئێلێکترۆنێکی گەڕۆک، بە دەور خۆیدا [[مەیدانی مەگنەتیکی]] بەدی دێنێت و لە لایەن مەیدانە مەگنەتیکییەکانی ترەوە لاڕێ دەبێ. کاتێ کە ئێلێکترۆنێک دەور هەڵدەگرێ،ھەڵدەگرێ، دەتوانێ بە شێوەی فۆتۆن وزە وەربگرێ یان دەربدات. ئێلێکترۆنەکان وێڕای ناوکی ئەتۆم کە لە [[پرۆتۆن|پرۆتۆنەکان]] و [[نیوترۆن|نیوترۆنەکان]] پێک هاتووە،ھاتووە، ئەتۆم پێک دێنن. هەرچەنھەرچەن ئێلێکترۆنەکان تەنیا ٪۰٫۰۶ کێشی ئەتۆم پێک دێنن، بەڵام هێزیھێزی ڕاکێشی نێوان ئێلێکترۆن و پرۆتۆەکان دەبێتە هۆیھۆی ڕاگیربوونیان لە ناو ئەتۆمدا. <br />
ئاڵوگۆڕ و بەشداری نێوان ئێلێکترۆنەکانی دوو ئەتۆم (یان زۆرتر)، هۆیھۆی سەرەکی جۆش خواردنی پێوەندە کیمیاییەکانە.
زۆربەی ئێلێکترۆنەکانی جیهانجیھان لە [[تەقینەوە گەورەکە|بیگ بەنگدا]] لە دایک بوون. هەرچەنھەرچەن شێوەگەلی تریش بۆ بەدی هاتنیانھاتنیان لە ئارادایە، وەک: پژانی بێتای ئیزۆتۆپەکانی ڕادیۆئەکتیڤ لە پێکدادانە بەهێزەکاندا،بەھێزەکاندا، وەک دادانی [[تیشکی گەردوونی|تیشکە گەردوونییەکان]] بۆ کەشی زەوی. <br />
ئێلێکترۆنەکان لەوانەیە لەگەڵ تیاچوونی پۆزیترۆنەکان، تیابچن، یان لە کاتی پێکهاتنیپێکھاتنی ناوکی [[ئەستێرە|ئەستێرەکان]] قووت بدرێن. <br />
ئێلێکترۆنەکان لە زۆر شوێندا بەکار دێن، وەک: [[جۆشکاری]] ، لوولەکانی تیشکی کاتۆدی، مایکرۆسکۆپی ئێلێکترۆنی، تیشک دەرمانی، لایزێر و تاودەرەکانی وردیلە.
== سەرچاوە ==
* [http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86| ویکی فارسی]
[[پۆل:فیزیک]]
{{Link FA|ar}}
| 