کفری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

{{Coord|34٣٤|41٤١|N|44٤٤|58٥٨|E|region:IQ_type:city_source:GNS-enwiki|display=title}}

[[پەڕگە:1401kifri64١٤٠١kifri٦٤.jpg|چەپ|وێنۆک|250px٢٥٠px|وێنەیەکی شاری كفرىکفری]]

'''کفرىکفری''' شارێکىشارێکی دێرینىدێرینی کوردستانه‌کوردستانە ده‌که‌وێته‌دەکەوێتە ناوجه‌ىناوجەی گه‌رمیانه‌وه‌،گەرمیانەوە، له‌ملەم شاره‌داشارەدا نه‌ته‌وەىنەتەوەی کورد و تورکمان و عەرەب تێیدا دەژین کهکە زۆربەىزۆربەی دانیشتوانىدانیشتوانی کوردن، کفرىکفری له‌لە ڕووىڕووی ئاو و هه‌واوه‌ھەواوە که‌شێکىکەشێکی مام ناوه‌ندىناوەندی هه‌یه‌ھەیە به‌ڵامبەڵام له‌لە وه‌رزىوەرزی هاوینداھاویندا هه‌ندێکھەندێک گه‌رمه‌گەرمە.

==کفرىکفری و گه‌شتیارانگەشتیاران==

[[نیبور]]ىی گه‌شتیارگەشتیار که‌کە هاتووه‌ته‌ھاتووەتە کوردستان له‌لە ساڵىساڵی ١٧٦٦ز دا به‌بە شارىشاری کفریدا تێپه‌رىتێپەری کردووه‌کردووە ناوىناوی (کفرىکفری) به‌بە شێوه‌ىشێوەی ( کرفه‌کرفە ) هێناوه‌ھێناوە.

[[جیمس بکنغهامبکنغھام]]له‌لە ١٢ تەموزىتەموزی ١٨١٦ ز بەکفریدا گوزه‌رگوزەر بووە بابه‌تىبابەتی لەسەر نوسیوە و وێنەیەکیشىوێنەیەکیشی بۆ کێشاوە

[[کلودیوس ریچ]]لە گەشتەکەیدا بەرەو سلێمانىسلێمانی لەرۆژىلەرۆژی ٢٦ى٢٦ی نیسانىنیسانی ١٨٢٠ ز دا بۆ کفری هاتووەھاتووە و 3٣ رۆژ تێدا ماوەتەوە و زۆر به‌وردىبەوردی ناوچەکەىناوچەکەی پشکنیوەو گوتویەتىگوتویەتی کە شارىشاری کفرىکفری دێرین لە باوشىباوشی به‌رزاییه‌کانىبەرزاییەکانی رۆژهه‌ڵاتىرۆژھەڵاتی ناوچه‌که‌داناوچەکەدا بووە

[[جیمس بیلىبیلی]] لەساڵىلەساڵی ١٨٣٤ ز وەک گەشتیارانی تر به‌مبەم ناوچەیەدا تێپەڕیووە و باسی ناوچەکەی کردووه‌کردووە.

== شوێنه‌وارشوێنەوار ==

ئه‌وئەو شوێنه‌وارانه‌ىشوێنەوارانەی که‌کە تاکو ئێستا ماون که‌کە له‌لە شێوه‌ىشێوەی ده‌ستدەست کردن له‌لە چاخ و سه‌رده‌مه‌سەردەمە جیاوازه‌کانداجیاوازەکاندا دروست کراون وه‌کوەک ئاسکىئاسکی کفرىکفری و ئاشتۆکان و( تلیشان )و (دوانزهدوانزە ئیمام) و (سه‌رقه‌ڵاسەرقەڵا) و (گرده‌گۆزینه‌گردەگۆزینە) و چه‌ندانچەندان شوێنىشوێنی تر له‌لە ناوچه‌ىناوچەی کفرىکفری . له‌لە نزیک شارىشاری کفرىکفری ژماره‌یه‌کژمارەیەک که‌لاوه‌ىکەلاوەی شوێنه‌وارىشوێنەواری فراوان هه‌یه‌ھەیە وه‌کوەک ( قه‌ره‌قەرە ئۆغڵان ) که‌کە پاشماوه‌ىپاشماوەی خانووه‌کانخانووەکان له‌لە به‌ردبەرد و گه‌چگەچ و نه‌خشنەخش و نیگارىنیگاری گه‌چگەچ کارىکاری ده‌بینرێتدەبینرێت وه‌وە به‌بە دوورىدووری (٥)کم له‌لە باکورىباکوری کفریه‌وه‌کفریەوە گردێکىگردێکی شوێنه‌وارشوێنەوار هه‌یه‌ھەیە که‌کە پێىپێی ده‌گوترێتدەگوترێت قه‌ڵاىقەڵای کچان( قز قلعه‌سىقلعەسی ).

شاره‌که‌شارەکە لاىلای خۆرهه‌ڵاتیه‌وه‌خۆرھەڵاتیەوە ، له‌لە ژێر ئه‌وئەو زۆرگانه‌دازۆرگانەدا که‌کە له‌رۆخىلەرۆخی چه‌مه‌که‌چەمەکە بوون ( دیوىدیوی لاىلای خۆرئاوایان هه‌ڵوه‌ریبووھەڵوەریبوو)گردێکىگردێکی به‌رزبەرز و ته‌ختتەخت و زۆریان هه‌یه‌،ھەیە، که‌کە شێوه‌ىشێوەی چوارگۆشه‌ىچوارگۆشەی هه‌بووھەبوو دیوىدیوی ناوه‌وه‌یانناوەوەیان کوت و مت له‌ولەو ره‌نگه‌رەنگە ره‌شه‌رەشە ئه‌چووئەچوو که‌له‌کەلە (سلوقیه‌سلوقیە و بابل ) دۆزرابوونه‌وه‌دۆزرابوونەوە.

== ناو و واتاىواتای شارىشاری کفرىکفری ==

تاکو ئێستا به‌ته‌واوىبەتەواوی نه‌زانراوه‌نەزانراوە ناوىناوی شارىشاری کفرىکفری له‌لە چیه‌وه‌چیەوە سه‌رچاوه‌ىسەرچاوەی گرتووه‌گرتووە و ئه‌وئەو ناوه‌ىناوەی به‌باڵادابەباڵادا بڕاوه‌،بڕاوە، وشهوشە ىی کفرىکفری لهلە عه‌ره‌بیداعەرەبیدا گه‌لێکگەلێک مانا ده‌به‌خشێتدەبەخشێت وه‌کوەک ( کفرـ کفرا ) داپۆشینىداپۆشینی شتێک، (کفر ـ کفرانا) دژىدژی ئیمان هێنانھێنان به‌بە خوا، ( کفر ) ئه‌رزیکىئەرزیکی دوور له‌لە خه‌ڵکه،خەڵکە، ‌( الکفر ) شه‌وه‌زه‌نگ،شەوەزەنگ، (کفر)لادێ. سه‌باره‌تسەبارەت به‌بە ناوىناوی ( کفرىکفری) هه‌ندێکھەندێک بیروبوجون ههھە یهیە 1١- له‌لە ووشه‌ىووشەی ( کفر)ىی عه‌ره‌بیه‌وه‌عەرەبیەوە هاتووه‌ھاتووە که‌کە به‌کوردىبەکوردی ماناىمانای دار (گه‌زگەز) ده‌به‌خشێت،دەبەخشێت، چونکه‌چونکە کاتىکاتی خۆىخۆی ئه‌مئەم جۆره‌جۆرە دارانه‌دارانە له‌لە ناوچه‌که‌داناوچەکەدا زۆر بوون، 2٢- کفر به‌ماناىبەمانای قیر یان به‌رده‌بەردە خه‌ڵوزخەڵوز دێت که‌کە له‌دێرلەدێر زه‌مانه‌وه‌زەمانەوە کانزاکانیان له‌ده‌ورولەدەورو پشتىپشتی کفریىکفریی ئێستادا دۆزراوه‌ته‌وه‌دۆزراوەتەوە.

3٣-وه‌وە رایه‌کرایەک هه‌یه‌ھەیە که‌کە ووشه‌ىووشەی کفرىکفری له‌لە( قار –قیر –کار)ىی سۆمه‌ریه‌وه‌سۆمەریەوە وه‌رگیراوه،وەرگیراوە، به‌تێپه‌ڕبەتێپەڕ بوونىبوونی کات له‌لە سه‌رده‌مه‌سەردەمە جیاوازه‌کانداجیاوازەکاندا ئاڵوگۆڕ به‌بە سه‌رسەر ئه‌وئەو ووشه‌داووشەدا هاتووه‌ھاتووە .

له‌لە ده‌قه‌دەقە بزماریه‌بزماریە ئه‌که‌دیه‌کانئەکەدیەکان و پاشتر بابلیه‌کانبابلیەکان و ئاشوریه‌کاندائاشوریەکاندا پێىپێی وتراوه‌وتراوە ( کبرو ) له‌لە ئارامیه‌کاندائارامیەکاندا به‌بە( کبرا ) هاتووه‌ھاتووە وه‌وە له‌لە عبرانیه‌کانداعبرانیەکاندا به‌بە ( کوبیر ) یان کوفیر هاتووه‌ھاتووە. له‌لە سه‌رده‌مىسەردەمی(سوڵتان عبدالحمید) حوکمراِنیه‌تىحوکمراِنیەتی عوسمانیشدا ناوىناوی کفرىکفری گۆڕىگۆڕی بۆ ( صلاحیه‌ێلاحیە ). رایه‌کرایەک هه‌یه‌ھەیە سه‌باره‌تسەبارەت به‌ناوىبەناوی کفرىکفری که‌کە ده‌گه‌ڕیته‌وه‌دەگەڕیتەوە بۆ ووشه‌ىووشەی ( کفر) که‌کە ووشه‌یه‌که‌ووشەیەکە له‌زمانىلەزمانی تۆرانیه‌داتۆرانیەدا که‌کە به‌رامبه‌ربەرامبەر به‌بە ( ته‌رووتەروو)* له‌لە زاروه‌ىزاروەی سۆرانىسۆرانی کوردیدا دێت. ئه‌وائەوا هه‌مووھەموو ئه‌وئەو ناوو ده‌سنیشاندەسنیشان کردنه‌کردنە مێژوویانه‌ىمێژوویانەی له‌لە هه‌رھەر سه‌رده‌مێکداسەردەمێکدا به‌سه‌ربەسەر ناوه‌که‌یداناوەکەیدا بڕاوه‌بڕاوە و تائێستاش ماوه‌ته‌وه‌ماوەتەوە له‌گه‌ڵلەگەڵ ئه‌وه‌شدائەوەشدا بۆخۆیان ده‌لاله‌تدەلالەت له‌ولەو یاده‌وه‌ریانه‌یادەوەریانە ده‌که‌ندەکەن که‌به‌سه‌رکەبەسەر شار و ناوچه‌که‌داناوچەکەدا هاتوونھاتوون وه‌کوەک ناوه‌ناوە دێرینه‌کانىدێرینەکانی ( کیماش ، لاخیرۆ ، کیرۆ ، فرجیا ).

==ڕه‌سه‌نایه‌تىڕەسەنایەتی کورد بوونىبوونی شارىشاری کفرىکفری==

[[پەڕگە:گۆرستان.jpg|چەپ|وێنۆک|250px٢٥٠px|گۆڕستانه‌كه‌ىگۆڕستانەکەی كفرىکفری]]

که‌کە به‌شێوه‌ىبەشێوەی چوار تاقىتاقی په‌رستگاکانىپەرستگاکانی ئاینىئاینی زرده‌شتىزردەشتی دروست کراون.

زۆربه‌ىزۆربەی بینا و خانوه‌کانىخانوەکانی کفرىکفری کۆن به‌شێوه‌ىبەشێوەی که‌مه‌رکەمەر ( که‌وانه‌کەوانە )ىی دروست کراون

[[پەڕگە:kifri.map.jpg|چەپ|وێنۆک|250px٢٥٠px|نەخشەىنەخشەی شاری كفرىکفری]]

کفرىکفری شارێکىشارێکی بچوکه‌بچوکە ده‌که‌وێته‌دەکەوێتە لاىلای رۆژئاواىرۆژئاوای لوتکه‌ىلوتکەی [[ باوه‌شاسوارباوەشاسوار]]وه‌،وە، درێژبوونه‌وه‌ىدرێژبوونەوەی ئه‌وئەو زنجیره‌زنجیرە چیایه‌یه‌چیایەیە که‌کە له‌لە که‌رکوکه‌وه‌کەرکوکەوە ده‌ستدەست پێ ده‌کاتدەکات. کفرىکفری دەکەوێتە نێوان هێڵیھێڵی پانی (٣٤ – ٣٥) پلەو هێڵیھێڵی درێژی (٤٥) پلە، لەدەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی [[کەرکووک]] و ١٢٠ کم دووره‌دوورە لێیه‌وه‌،لێیەوە، باشوره‌که‌ىباشورەکەی جیا ده‌بێته‌وه‌دەبێتەوە له‌لە پارێزگاىپارێزگای دیاله‌دیالە به‌هۆىبەھۆی زنجیره‌زنجیرە چیاىچیای حه‌مرینحەمرین وه‌وە ناحیه‌ىناحیەی قه‌ره‌ته‌په‌قەرەتەپە ده‌که‌وێته‌دەکەوێتە ناو سنوره‌که‌یه‌وه‌سنورەکەیەوە که‌کە به‌کشتوکاڵبەکشتوکاڵ ده‌وڵه‌مه‌نده‌دەوڵەمەندە ،له‌،لە باکوره‌وه‌باکورەوە تاکو ناحیه‌ىناحیەی سه‌نگاوسەنگاو ده‌ڕواتدەڕوات ،له‌،لە باشوره‌وه‌باشورەوە چیاىچیای حه‌مرینه‌،حەمرینە، له‌لە رۆژئاواوه‌رۆژئاواوە ناحیه‌ىناحیەی قادر که‌ره‌مکەرەم و( ئاوه‌ئاوە سپىسپی ) جیاىجیای ده‌کاته‌وه‌دەکاتەوە له‌لە قه‌زاىقەزای[[دووزخورماتوو]]ه‌ە. له‌لە رۆژهه‌ڵاته‌وه‌رۆژھەڵاتەوە زێىزێی سیروان رووبه‌ره‌که‌ىرووبەرەکەی ( ٥٢٧٥ ) کم٢

کفرىکفری کۆن له‌شوێنىلەشوێنی ئێستایدا نه‌بووه‌نەبووە شوێنىشوێنی یه‌که‌مىیەکەمی شاره‌کهشارەکە ( ئاسکىئاسکی کفرىکفری) گردێکىگردێکی گه‌وره‌گەورە بوو کهکە(‌ ١٠-١٢ )م له‌لە سه‌رسەر رووىرووی زه‌ویه‌که‌وه‌زەویەکەوە به‌رزبەرز بوو. وه‌وە (٨)کم له‌لە شوێنىشوێنی ئیستاىئیستای کفرىکفری دووره‌‌دوورە. تاکو ئێستا ئه‌وئەو گرده‌گردە ماوه‌ماوە و وه‌کووەکو شوێن و ئاسه‌وارێکىئاسەوارێکی مێژووىمێژووی ته‌ماشاتەماشا ده‌کرێت،دەکرێت، دواىدوای خاپور بوونىبوونی کبرو یان کیماش شوێنىشوێنی دووه‌مىدووەمی شاره‌که‌شارەکە له‌لە قه‌ره‌قەرە ئۆغڵان بنیات نرا که‌کە که‌وتووته‌کەوتووتە رۆژئاوای شوێنه‌شوێنە کۆنه‌که‌یه‌وه‌کۆنەکەیەوە. بوونىبوونی شارىشاری کفرىکفری له‌لە شوێنىشوێنی ئێستایدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌دەگەڕێتەوە بۆ نزیکه‌ىنزیکەی دووسه‌ددووسەد ساڵێک له‌مه‌وپێشلەمەوپێش.

له‌لە ماوه‌ىماوەی ساڵانىساڵانی ( ١٨٧٧ – ١٩٠٨ ) بریتىبریتی بووه‌بووە له‌لە ناحیه‌کانىناحیەکانی

* [[داودهداودە]]

له‌لە ماوه‌ىماوەی ساڵانىساڵانی ( ١٩٢٠ – ١٩٢٦ ) بریتىبریتی بووه‌بووە له‌لە ناحیه‌کانىناحیەکانی

* [[قه‌ڵاىقەڵای شێروانهشێروانە]] ئێستا بووە بە شاری کەلار

ناحیه‌کانىناحیەکانی ئێستا

==گەڕەکەکانی شاری کفرىکفری==

*[[ڕزگارىڕزگاری]]

*[[ئازادىئازادی]]

*[[ئازادىئازادی ٢]]

*[[شەهیدانشەھیدان]]

==ھۆزە سەرەکیەکانی کفرىکفری==

* [[داودىداودی]]

ئومێد زه‌نگه‌نه‌زەنگەنە