برایم ئەفخەمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''برایم ئه‌فخه‌میئەفخەمی''' له‌لە ساڵی 1299ی١٢٩٩ی هه‌تاویداھەتاویدا له‌لە ئاوایی گۆل ده‌وروبه‌ریدەوروبەری شاری [[بۆكان]] كه‌وتمه‌کەوتمە كۆشیکۆشی دایكدایک دونیاوه‌دونیاوە. به‌بە ده‌نگیدەنگی ئنگا!ئنگا مامان له‌لە ئامێزی گرتم وچاوی سڕیم ونێوكیونێوکی بڕیم. ئه‌مئەم جاره‌جارە به‌بە په‌ڕۆوپاڵپەڕۆوپاڵ ده‌ستدەست ولاق وله‌شولەش وئه‌ندامیوئەندامی شه‌ته‌كشەتەک دام. وه‌كوەک زه‌ڕنه‌قوته‌زەڕنەقوتە له‌لە نێو هێلانه‌یھێلانەی سیپاڵدا نوقمی كردمکردم. حه‌وتوویه‌كحەوتوویەک مه‌لۆتكه‌مەلۆتکە بووم وسه‌ریوسەری حه‌وته‌حەوتە به‌بە فه‌رمانیفەرمانی باوكمباوکم(خودالێ خۆشبوو میرزا مه‌حموودیمەحموودی ئه‌فخه‌مه‌یئەفخەمەی) كه‌کە مونشی و كاربه‌ده‌ستیکاربەدەستی سه‌ردارانیسەردارانی بۆكانبۆکان بوو ناویان نام ئیبراهیمئیبراھیم و ئه‌مئەم جار له‌لە گرتووخانه‌یگرتووخانەی سیپاڵ وتیتاڵه‌وتیتاڵە شڕه‌وه‌شڕەوە خستیانمه‌خستیانمە نێو گۆڕی دارینی لانكه‌وه‌لانکەوە. به‌ده‌سرازه‌وهبەدەسرازەوھ و سه‌رسینگه‌سەرسینگە هه‌میسانھەمیسان ده‌ستدەست ولاقم وه‌كوووەکوو دیلی تاوانبار به‌ستراوبەستراو به‌بە ده‌نگدەنگ وئاهه‌نگیوئاھەنگی دڵنه‌وازیدڵنەوازی لایه‌لایه‌یلایەلایەی دایكدایک خرپ ده‌كرامه‌دەکرامە خه‌وخەو. زۆرباش لێده‌نووستملێدەنووستم چونكه‌چونکە ئه‌مئەم ئاهه‌نگه‌ئاھەنگە دڵبزوینه‌دڵبزوینە موسیقای گیان بوو له‌لە قووڵایی و سه‌رچاوه‌یسەرچاوەی دڵی پڕله‌پڕلە به‌زه‌ییبەزەیی دایكیدایکی میهره‌بانمیھرەبان وشه‌ووشەو نه‌نووستوونەنووستوو ده‌هاته‌دەھاتە گوێمه‌وه‌گوێمەوە.هێندیكیھێندیکی پێ چوو هه‌تاھەتا له‌لە (خڕكانه‌خڕکانە, كۆخه‌کۆخە ڕه‌شه‌ڕەشە, مه‌ڵاشوومەڵاشوو كه‌وتنکەوتن, سوورێژه‌سوورێژە, مێكوته‌مێکوتە, دریله‌دریلە, هاوڵه‌ھاوڵە یا خوریلكه‌خوریلکە) رزگاریم هاتھات. به‌ڕاستیبەڕاستی ئه‌مانه‌ئەمانە مڵۆزمی ساغێتی كۆرپه‌کۆرپە ساواكاننساواکانن. له‌لە چه‌نگیچەنگی مڵۆزمی دیكه‌شدیکەش وه‌كوووەکوو په‌لاماردانیپەلاماردانی(ئاڵ,شه‌وه‌شەوە, مۆته‌مۆتە) خه‌لاسخەلاس بووم كه‌کە ئه‌مانه‌ئەمانە به‌بە قه‌ولیقەولی مامانه‌مامانە قه‌دیمیقەدیمی یه‌كانیەکان مڵۆزمی منداڵ و ئافره‌تیئافرەتی زه‌یستاننزەیستانن.له‌لە ئامێز وباوه‌شیانوباوەشیان ده‌گرتمدەگرتم وهه‌ڵیانوھەڵیان ده‌كوشیمدەکوشیم.كۆچكه‌یانکۆچکەیان له‌لە سه‌رسەر ده‌كردمدەکردم, به‌روانكه‌یانبەروانکەیان له‌لە به‌ركردمبەرکردم به‌بە میهره‌بانیمیھرەبانی یه‌وه‌یەوە ده‌یاندەیان دواندم هه‌تاكووھەتاکوو بزه‌مبزەم بێتێ. گاگۆڵكه‌یانگاگۆڵکەیان فێركردمفێرکردم و ئه‌مئەم چه‌لچەل بۆ ئه‌وه‌یئەوەی پێ ڕه‌وكه‌ڕەوکە بم ره‌وڕه‌وه‌یانرەوڕەوەیان دا ده‌ستمدەستم تا وێروێركه‌وێروێرکە و پێرۆكه‌بمپێرۆکەبم به‌هۆیبەھۆی ره‌وڕه‌وه‌یرەوڕەوەی دارینمه‌وه‌دارینمەوە له‌لە داهاتووداداھاتوودا بتوانم له‌لە گه‌ڵگەڵ ره‌وڕه‌وه‌یرەوڕەوەی ژیاندا, بڕۆمه‌بڕۆمە به‌ره‌وه‌بەرەوە.به‌ڵێبەڵێ به‌مبەم جوره‌جورە پێم له‌لە ناو جه‌غزیجەغزی ساوایه‌تیساوایەتی ترازاند. فێره‌فێرە قسه‌قسە بووم و ده‌رودەرو ژوورم ده‌كرددەکرد گه‌یشتمه‌گەیشتمە ته‌مه‌نیتەمەنی حه‌وتحەوت ساڵان به‌بە رۆژدا له‌لە گه‌ڵگەڵ منداڵان خه‌ریكیخەریکی یاری و قومار وگه‌مه‌یوگەمەی ئه‌وئەو سه‌رده‌مه‌سەردەمە ده‌بوومدەبووم كه‌کە ئه‌وانه‌ئەوانە بوون: ( بازه‌ڵێنبازەڵێن, جگێن, خازه‌ڵێنخازەڵێن, جه‌غزێنجەغزێن, مێشێن, قاپێن,زاپێن,هه‌لوكێنھەلوکێن, مه‌زره‌قمەزرەق داكوتانداکوتان, پێلاقه‌پێلاقە خولاندنه‌وه‌خولاندنەوە,گوێ پچڕوكێنپچڕوکێن, كه‌وشێنکەوشێن, ئاش ئاشۆكه‌ئاشۆکە, تۆپێن, سیی باز, یه‌كانه‌یەکانە, قه‌رێقەرێ قه‌رێقەرێ, كه‌ڵه‌كه‌بڕێکەڵەکەبڕێ, گورزێن, كه‌مه‌ندکەمەند, به‌سه‌رێنبەسەرێن) ئه‌مئەم جار نایانمه‌نایانمە به‌ربەر خوێندن وچوومه‌وچوومە قوتابخانه‌یقوتابخانەی ناوه‌ندیناوەندی. ئه‌لفئەلف وبێتكه‌یانوبێتکەیان له‌لە رووپه‌ڕه‌یه‌كدارووپەڕەیەکدا بۆ نووسیبوومه‌وه‌نووسیبوومەوە. له‌لە دوایی ده‌ستمدەستم كردکرد به‌بە حێنجه‌حێنجە و جوزوی عمه‌عمە گه‌یشتمه‌گەیشتمە مریشكهمریشکھ ڕه‌شه‌ڕەشە(سوره‌سورە ازاجاانه‌كانازاجاانەکان تواباو) هاوڕێھاوڕێ وهاودرسه‌كانموھاودرسەکانم هه‌روه‌كووھەروەکوو باو بوو گوێچه‌یانگوێچەیان كێشامکێشام و گوتیان: ( توابا مریشكه‌مریشکە ڕه‌شه‌ڕەشە كه‌بابه‌کەبابە بۆ ماموستا سه‌وابه‌سەوابە)مریشكێكیمریشکێکی وه‌كوەک قاژووی ڕه‌شڕەش به‌بە قیڕه‌قیڕقیڕەقیڕ به‌بە قرانێكیقرانێکی ئه‌وئەو زه‌مانه‌زەمانە كڕابووکڕابوو بۆ كه‌بابیکەبابی جه‌نابیجەنابی ماموستا…یا خوا ببێ به‌بە نوشی گیانی و ببێته‌ببێتە به‌زیبەزی نێوشانی. سه‌رتانسەرتان نه‌یه‌شێنمنەیەشێنم جوزوی عمه‌عمە قوتاركراقوتارکرا و دوای ئه‌وئەو له‌لە خزمه‌تخزمەت باوكباوک و براكانمبراکانم كتێبه‌کتێبە وردیلانه‌كانیوردیلانەکانی ئه‌وئەو كاته‌مکاتەم خوێندن. ده‌ستمدەستم دا قه‌ڵه‌مقەڵەم كه‌کە فێری نووسین ببم باوكباوک و براكانمبراکانم خه‌تیانخەتیان زۆر خۆش بوو كهکھ شۆره‌تیشۆرەتی خه‌تخەت خۆشیان هه‌بووھەبوو. سه‌رمه‌شقیانسەرمەشقیان بۆ داده‌دامدادەدام كهکھ له‌لە به‌ریانبەریان بنووسمه‌وه‌بنووسمەوە به‌ڵامبەڵام هه‌رچیمھەرچیم ده‌نووسییه‌وه‌دەنووسییەوە هه‌موویھەمووی خوار و خێچ وناحه‌زوناحەز بوو ده‌تگوتدەتگوت ده‌زوویدەزووی ئاڵۆزه‌ئاڵۆزە و له‌لە خۆریشدا وه‌كوووەکوو گۆچانی مه‌شهوریمەشھوری مام سه‌فه‌رسەفەر وابوو! هه‌رھەر كاتێكکاتێک خه‌تیخەتی منداڵیم ده‌كه‌وێته‌وه‌دەکەوێتەوە به‌ربەر چاو به‌بە خۆم نیه‌نیە پێكه‌نینپێکەنین ده‌مگرێدەمگرێ. ته‌مه‌نمتەمەنم بوو به‌بە ده‌ساڵاندەساڵان, بڕێكبڕێک خه‌تخەت وسه‌وادموسەوادم باشتر ببوو, له‌لە نێو ئاوایه‌كه‌مانئاوایەکەمان(هۆرته‌كه‌ندھۆرتەکەند) پێیان ده‌گوتمدەگوتم كاكکاک میرزا! هه‌ركه‌سھەرکەس میداد یا قه‌ڵه‌مێكیقەڵەمێکی به‌بە خۆیدا بكردایه‌بکردایە پێیان ده‌گوتدەگوت كاكکاک میرزا. ئه‌منیشئەمنیش زۆرم پێخۆش بوو كه‌وایانکەوایان پێده‌گوتمپێدەگوتم. ده‌تگوتدەتگوت حه‌وتحەوت مێشم له‌لە كونێكداکونێکدا دۆزیوه‌ته‌وهدۆزیوەتەوھ كه‌کە ئه‌منیشئەمنیش بۆ ده‌ركه‌وتنیدەرکەوتنی میرزایه‌تیممیرزایەتیم قه‌ڵه‌مێكیقەڵەمێکی جوانم له‌لە به‌رۆكمبەرۆکم دابوو. له‌ملەم سه‌رده‌مه‌داسەردەمەدا زۆرمان میوانی گه‌وره‌گەورە ده‌هاتدەھات و پیاوی به‌بە ناوبانگ رووی تێده‌كردینتێدەکردین چونكه‌چونکە باوكباوک وبراكانموبراکانم هه‌موویانھەموویان زانا وخاوه‌نوخاوەن قه‌ڵه‌مقەڵەم بوون. زۆربه‌یزۆربەی شه‌وه‌كانشەوەکان له‌لە خزمه‌تیانداخزمەتیاندا داده‌نیشتمدادەنیشتم وهه‌ركاتێكوھەرکاتێک میوانێكمیوانێک باسی پیاوه‌گه‌وره‌كانیپیاوەگەورەکانی خۆمانی ده‌كرددەکرد و له‌لە شوێنه‌واریشوێنەواری زانایان و ئازایه‌تیئازایەتی نه‌به‌زه‌كاننەبەزەکان و هونه‌روھونەرو ئه‌ده‌بئەدەب وخووخده‌یوخووخدەی جوانی رابردوانی گه‌لیگەلی به‌رێزیبەرێزی كوردیانکوردیان ده‌كۆڵێه‌وه‌دەکۆڵێەوە زۆرم پێ خۆش بوو هه‌مووھەموو گیانم ده‌بووه‌دەبووە گوێ بۆ بیستن. لێیان زیت ده‌بوومه‌وه‌دەبوومەوە و باسه‌كانیشمباسەکانیشم به‌بە گوێی دڵ ده‌بیستدەبیست. به‌ڵامبەڵام به‌داخه‌وه‌بەداخەوە چم بۆ نه‌ده‌كرانەدەکرا. ئاخر به‌وبەو قه‌ڵه‌مه‌قەڵەمە شڕه‌مشڕەم كهکھ هه‌رھەر به‌بە حاڵهحاڵھ حاڵ سیایی گۆشتی پێ ده‌گیرادەگیرا وبراكانموبراکانم تیتاڵیان پێده‌كردمپێدەکردم چم بنووسیبایه‌ته‌وه‌؟بنووسیبایەتەوە؟ خۆ ئه‌مئەم جاریش له‌لە باسی مێژوویی ئه‌ده‌بدائەدەبدا تڵپاتی ته‌ڕمتەڕم تێدا نه‌بوونەبوو هه‌رھەر كاكکاک میرزای ئاوایی یه‌كه‌میەکەم بووم و به‌سبەس. رۆژگار وه‌كوەک خه‌ڕه‌كیخەڕەکی تاو دراو و هه‌ڵسووڕاھەڵسووڕا و چه‌رخ چەرخ خولی دا. ئه‌وئەو ئۆگری و تینویه‌تیتینویەتی یه‌یە هه‌رھەر له‌لە دڵمدا مابوو. به‌ڵامبەڵام به‌داخه‌وه‌بەداخەوە هه‌لێكمھەلێکم بۆ هه‌ڵنه‌كه‌وتھەڵنەکەوت, چه‌وسانه‌وه‌یچەوسانەوەی زه‌مانه‌زەمانە ده‌رفه‌تیدەرفەتی پێ نه‌دامنەدام هه‌تاوه‌كووھەتاوەکوو كاتیکاتی پیری و بێ هێزیھێزی له‌لە به‌ربەر ئه‌وه‌ئەوە كه‌كه‌ندکەکەند و كۆسپکۆسپ و قۆرتی ناله‌بارینالەباری رۆژگاری ناسازگار ئه‌وه‌نده‌یئەوەندەی ته‌نگتەنگ و چه‌ڵه‌مه‌چەڵەمە و كه‌ندوکەندو كڵۆکڵۆ لهلھ سه‌رسەر ڕێگه‌یڕێگەی ژیان دانام و زه‌ختزەخت و سه‌ختیمسەختیم چێشت كه‌کە به‌رگریبەرگری سه‌ركه‌وتنیسەرکەوتنی لێده‌كردملێدەکردم. وه‌كوەک شه‌وه‌زه‌نگشەوەزەنگ ده‌لاقه‌یدەلاقەی تیشكتیشک و رووناكیرووناکی پێگه‌یشتنپێگەیشتن به‌مبەم ئاواته‌یئاواتەی لێ گرتبووم به‌ڵامبەڵام به‌بە یارمه‌تییارمەتی خوا به‌سه‌رهاتیبەسەرھاتی تاڵ تاڵ نه‌بوونەبوو بهبھ سه‌رسەر وه‌دیوەدی هاتنیھاتنی ئه‌وینئەوین وئۆگری زۆرمدا. ئه‌گه‌رچیئەگەرچی ئاواتم له‌ولەو ماوه‌داماوەدا كرچکرچ وكاڵوکاڵ بوو خواشوكرخواشوکر ئه‌زموونئەزموون و ته‌جروبه‌متەجروبەم پتر و قاڵتربوو. عیشق و ئه‌وینیئەوینی خزمه‌تخزمەت بهبھ ئه‌ده‌بئەدەب و پاراستنی فه‌رهه‌نگیفەرھەنگی گه‌له‌كه‌مگەلەکەم هانیھانی دام ووره‌یوورەی پێدام كه‌کە بهبھ پیریش له‌لە گۆڕێدا بێ هه‌رھەر حه‌له‌حەلە و ئه‌مئەم خزمه‌ته‌خزمەتە هه‌رھەر به‌بە كه‌ڵكه‌کەڵکە و هیوامھیوام وایه‌وایە به‌بە له‌لە به‌رچاوگرتنیبەرچاوگرتنی كه‌مکەم وكوڕیوکوڕی و له‌لە ده‌ستدانه‌بوونیدەستدانەبوونی شوێنه‌واره‌كانشوێنەوارەکان وشتی وا كه‌ڵكیکەڵکی ڕاسته‌قینه‌ڕاستەقینە و په‌سه‌ندكراویپەسەندکراوی زۆرتر لێ وه‌رگیرێوەرگیرێ چاو له‌لە كه‌مکەم وكووڕیوکووڕی بپۆشن هه‌تاكووھەتاکوو هه‌لھەل ومه‌رجێكیومەرجێکی وا كه‌کە به‌ڵگه‌بەڵگە و شوێنه‌واریشوێنەواری به‌نرخبەنرخ و باشتر وه‌ده‌ستوەدەست كه‌وێکەوێ و به‌بە شانازی یه‌وهیەوھ ئه‌وسائەوسا پێشكه‌شپێشکەش بكرێبکرێ. ئێستا وا باشه‌باشە له‌ولەو نووسراوانه‌ینووسراوانەی كه‌کە بۆ چاپ و پێشكه‌شكردنپێشکەشکردن ئاماده‌ئامادە كراونکراون ناو به‌رینبەرین. گرینگترینی ئه‌ونووسراوانه‌ئەونووسراوانە كتێبیکتێبی (فه‌رهه‌نگفەرھەنگ و ئه‌ده‌بیئەدەبی موكریانه‌موکریانە كه‌کە له‌لە مێژوو, جوغرافیا, ئه‌ده‌بئەدەب و هونه‌ریھونەری ناوچه‌یناوچەی موكریانموکریان(مه‌هابادمەھاباد, بۆكانبۆکان, شنۆ, سه‌رده‌شتسەردەشت) و شوێنه‌واریشوێنەواری زانایان و هونه‌رمه‌ندانیھونەرمەندانی شاری و عه‌شیره‌ته‌كانیعەشیرەتەکانی فه‌یزوڵڵابه‌گیفەیزوڵڵابەگی, دێیوكریدێیوکری و هونه‌ریھونەری جوانی لاوانی هونه‌رمه‌ندیھونەرمەندی ئه‌وئەو شارانه‌شارانە و له‌لە شوێنه‌واریشوێنەواری كۆنیکۆنی مێژوویی ومێژینه‌یومێژینەی قه‌ڵاكانقەڵاکان و شێوه‌شێوە و ئاسه‌واریئاسەواری به‌رزوبەرزو دڵبزوێنی هونه‌رانھونەران ده‌دوێدەدوێ. مێژووی پڕ له‌لە شانازی سه‌ردارانیسەردارانی موكریموکری(عه‌زیزخانیعەزیزخانی سه‌ردارسەردار سه‌رۆكیسەرۆکی هێزیھێزی ئێران له‌لە زه‌مانیزەمانی ناسره‌دینناسرەدین شا) و سێ سه‌رداریسەرداری دیكه‌یدیکەی موكریانموکریان كه‌کە هه‌موویانھەموویان حاكمحاکم و فه‌رمانڕه‌وایفەرمانڕەوای ناوچه‌یناوچەی سابڵاغ و ده‌وروبه‌ردەوروبەر بوون له‌ولەو نووسراوه‌دانووسراوەدا جێ كراوه‌ته‌وه‌کراوەتەوە. جێگه‌یجێگەی سه‌رنجسەرنج راكێشانه‌راکێشانە كه‌کە ئه‌مئەم كتێبه‌کتێبە له‌لە 13١٣ كتێبکتێب پێكپێک هاتووه‌ھاتووە و هه‌موویانھەموویان هاوڕێھاوڕێ له‌لە گه‌ڵگەڵ وێنه‌دایه‌وێنەدایە و زۆر خه‌تخەت و نه‌ققاشینەققاشی و شوێنه‌واریشوێنەواری مێژوویی تێدایه‌تێدایە كه‌کە زۆر كه‌سکەس نه‌ینەی دیوه‌دیوە. ناوی كتێبه‌كانکتێبەکان كه‌کە له‌لە 13١٣ به‌شدایه‌بەشدایە به‌مبەم جۆره‌نجۆرەن: 1١- مێژووی ئه‌ده‌بیئەدەبی مه‌هاباد2مەھاباد٢- مێژووی ئه‌ده‌بیئەدەبی بۆكانبۆکان.3٣- مێژووی ئه‌ده‌بیئەدەبی سه‌رده‌شتسەردەشت.4٤- مێژووی ئه‌ده‌بیئەدەبی شنۆ.5٥- سه‌ردارانیسەردارانی موكریانموکریان.6٦- عه‌شیره‌تیعەشیرەتی فه‌یزوڵڵابه‌گیفەیزوڵڵابەگی.7٧- عه‌شیره‌تیعەشیرەتی دێیوكریدێیوکری.8٨- ماموستایان و زانایان ونووسه‌ران ونووسەران و هونه‌رانھونەران.9٩- بنه‌ماڵه‌یبنەماڵەی ئه‌فخه‌میئەفخەمی.10١٠- هونه‌رانیھونەرانی تازه‌پێگه‌یشتووتازەپێگەیشتوو.11١١- ئه‌ده‌بیئەدەبی كوردیکوردی.12١٢- تێكه‌ڵیتێکەڵی به‌شیبەشی بانه‌بانە و خانێ.13١٣- به‌ڵگه‌وبەڵگەو وێنه‌وێنە وخه‌توخەت وقه‌باڵه‌یوقەباڵەی كۆنکۆن و قه‌دیمیقەدیمی. هه‌روه‌هاھەروەھا ئه‌مئەم كتێبانه‌یکتێبانەی خواره‌وه‌خوارەوە ئاماده‌یئامادەی چاپ كراونکراون كه‌کە هه‌موویھەمووی به‌بە وێنه‌یوێنەی تایبه‌تیتایبەتی وبه‌ڵگه‌یوبەڵگەی مێژوویییه‌وه‌مێژوویییەوە پێشكه‌شپێشکەش ده‌كرێندەکرێن.1١-هێرشیھێرشی سمایل ئاغای سمكۆسمکۆ بۆ سابلاغ.2٢- شۆرشی مه‌لامەلا خه‌لیلخەلیل له‌لە سه‌رسەر كڵاوکڵاو(شه‌پكه‌شەپکە).3٣- بنه‌ڕه‌تیبنەڕەتی مه‌ته‌ڵیمەتەڵی كوردیکوردی.4٤- ئه‌وه‌ئەوە چیه‌چیە به‌بە هونراوه‌یھونراوەی كوردیکوردی.5٥- فولكلۆرفولکلۆر یاساوشوێن ودابی موكریانموکریان.6٦- شه‌رعیاتیشەرعیاتی(نزووم)به‌بە زمانی كوردیکوردی.7٧- قسه‌یقسەی خۆشی وڵاتی خۆمان بۆ بزه‌یبزەی لێو. ئه‌وئەو دووكتێبه‌شمدووکتێبەشم هه‌تاھەتا ئێستا چاپ و بڵاو كراونه‌ته‌وه‌کراونەتەوە: 1١- ده‌مه‌ته‌قه‌یدەمەتەقەی سۆفێ ونێری.2٢- دیاری نوێ.

== سه‌رچاوهسەرچاوھ ==

گۆواری سروه‌سروە ژماره‌یژمارەی 23٢٣ جۆزه‌ردانیجۆزەردانی 1367١٣٦٧(1988١٩٨٨