مرۆڤ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''مرۆڤ''' یان '''مرۆ''' کە بە رەگەز دەگەڕێتەوە بۆ مەیموون بوونەوەرێکە کە قامەتی راستە. یەکەم مرۆڤ بە پێێ لێکۆڵێنەوەی دێرین ناسان دەگەڕێتەوە بۆ 2٢.3٣ تا 2٢.4ملیۆن٤ملیۆن ساڵ پێش ئەمڕٶ. دێڕین ناسان مرۆڤ لە ژێر چەندین ناوی جیاوازدا پێناسە دەکەن، یەکەم مرۆڤ هۆمۆھۆمۆ هابیلیس،ھابیلیس، هۆمۆھۆمۆ ئێرێکتووس(950تا900هەزار٩٥٠تا٩٠٠ھەزار ساڵ پ.ئ)، هۆمۆھۆمۆ نێئاندێرتال(600تا350هەزار٦٠٠تا٣٥٠ھەزار ساڵ پ.ئ) و هۆمۆھۆمۆ ساپیەنە (40هەزار٤٠ھەزار ساڵ پ.ئ). هۆمۆھۆمۆ ساپیەن کە لە 40هەزار٤٠ھەزار ساڵ لەمەوپێشەوە سەری هەڵداوەھەڵداوە بە مرۆڤی مۆدێرن ناسراوە. مێژووی یەکەم جیلی مرۆڤ کە لە درەخت دا بەزیوە. لە سەر دوو قاچ راوەستاوە، واتە قامەتێکی راستی هەبووەھەبووە دەگەڕێتەوە بۆ یەک ملیۆن ساڵ پێش ئەمڕٶ واتە یەکەم شەپۆلی هۆمۆھۆمۆ ئێرێکتووس. هۆمۆھۆمۆ ئێرێکتووس یەکەم مرۆڤێکە کە لە یەک ملیۆن ساڵ لەمەو پێشدا ئەفریقا بە جێ دەهێڵێتدەھێڵێت و بە رەوە فەرانسە کۆچ دەکات. یەکەم شەپۆلی هۆمۆھۆمۆ ئێرێکتووس کە دەگەرێتەوە بۆ 950هەزار٩٥٠ھەزار ساڵ لەمەوبەر هێشتاھێشتا گۆشتیان بە کاڵی دەخوارد وە لەگەڵ شەپۆلی دووهەمدایە،دووھەمدایە، واتە 450هەزار٤٥٠ھەزار ساڵ لەمەوبەر کە ئەم مرۆڤە دەتوانێت ئاگر بە باشی کۆنترۆڵ بکات و دەست بکات بە برژاندنی گۆشت. ئەمڕۆ دێرین ناسان دەڵێن بەڵگەگەلێکیان دۆزیوەتەوە کە مێژووی کەشفی ئاگر و کۆنترۆڵ کردنی دەگەڕێتەوە بۆ یەک ملیۆن ساڵ لەمەو بەر، بەلام هێشتاھێشتا دڵنیای تەواو لە نێوان دێرین ناسان نەهاتەوەتنەھاتەوەت ئاراوە سەبارەت بەم رێکەوتە*. پێش هۆمۆھۆمۆ ئێرێکتووس بە سەردەمی ئۆسترالۆپیتێکووس (3٣.7٧ تا 2٢.5٥ ملیۆن ساڵ پ.ئ. رۆژئاوای ئەفریقا) ناسراوە کە زیاتر بە شامپانزە نزیکە تا مرۆڤ، بۆیە لە دەستەی شامپانزەکان پێناسە دەکرێت. "[http://en.wikipedia.org/wiki/Lucy_(Australopithecus) لووسی]" کە لە ساڵی 1974١٩٧٤ لە ئێتیۆپی دۆزراوەتەوە نموونەیەکە لە ئۆسترالۆپیتێکووس. هەمووھەموو ئەم مرۆڤانە بێجگە لە هۆمۆھۆمۆ ساپیەن لە ناو چوونە. لە نێوان هۆمۆھۆمۆ ساپیەن و نێئاندێرتالدا پێوەندیەک هەبووەھەبووە. ئەم دوو مرۆڤە نزیکەی 40هەزار٤٠ھەزار ساڵ پ.ئ لە فەرانسە رووبەڕووی یەک دەبنەوە، هیچھیچ بەڵگەیەک نییە کە باس لە هەبوونیھەبوونی توند و تیژی لە نێوان ئەم دوو مرۆڤەدا بکات. بە دوای جیابوونەی ئەم دوو مرۆڤە مووتاسیۆنێکی ژێنێتیکی روو دەدات و نێئاندێرتال بە تەواوی لە ناو دەچێت.

مرۆڤ چەندین جار لە ئەفریقاوە بە رەو شوێنەکانی تری جیهانجیھان کۆچی کردوە. یەکێک لە هۆکارەکانیھۆکارەکانی ئەم هەمووھەموو کۆچ کردنە نەبوونی کەش و هەوایەکیھەوایەکی سەقامگیرانە بووە. سارد و گەرم بوونی کتوپڕی کەش و هەواھەوا مرۆڤی ناچار کردوە کە بەردەوام جێگای ژیانی بگۆڕێت. بەڵگەکانی ئەم کۆچە لە، ئاسیا، ئۆقیانووسیە و ئەمریکاش دۆزراوەتەوە.