ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
|
|
|
== مێژووی ورمێ ==
[[پەڕگە:Urmiyye market.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|بازاڕی میوەی ورمێ لە ساڵی ١٩١١]]
مێژووی ورمی زۆر دێرینە. سەرچاوەکان دەڵێن گۆیا [[زەردەشت]] ھەر لەم شارە لە دایکبووە. سەردەمێک بەشێک بووە لە مەملەکەتی [[ئورارتوو]] و پێگەی خۆرپەرستان بووە، [[گردی حەسەنلوو]] لە [[نەغەدە]] و [[بەردەنووسی کێلەشین]]ی ھەنداو [[شنۆ]] کە بۆ ٨٥٠ی پێش زایین دەگەڕێتەوە یادگاری گرنگی پاشاکانی ئۆرارتۆن‌ئۆرارتۆن و دیتراوەی تری پەیوەست بەم رۆژگارە زۆرن لەم پارێزگایە. لە رۆژگاری [[ئیسلام]]دا بووەتە پێگەی کوردانی [[ڕەوەندی]] ھەدبانی و رێرەوێکی گرنگ بووە نێوان [[بەغدا]] پایتەختی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەبباسیەکان]] و ولاتی [[تەورێز]] و [[ئاران]] و [[ئەرمەنستان]] کە ھەر لە لایەن میرانی شەددادی و رەوه‌ندىرەوەندی و سالارییەوە حوکمڕانی کراوە. بە پەیدابوونی [[ئۆغووزەکان]] لە سەدەی پێنجەمی کۆچی، ورمێ و دەوروبەری بووتە شەڕگەی نێوان کوردان و ھێرشبەرە ئۆغووزەکان کە تورکەکانی ئەمڕوی ئازەربابجان لە تۆرەمەی ئەوانن. دواتر لە ساڵی ١١٨٤ خرایە ژێر دەسەڵاتی [[سەلجووقییەکان]]ەوە.<ref>[http://www.answers.com/topic/urmia ئینسایکڵۆپيدياى كامبريج]</ref> کە [[ھەلاکۆ]]ی نەوەی [[چەنگیزخانی مەغۆل]] (لە سەدەی حەفتەمی کۆچیدا) ئازەربایجانی داگیرکرد و لە [[مەراغە]] و [[تەورێز]] تاوڵی حوکمڕانی ھەڵدا، شیرازەی ئەم ولاتە بە جارێک تێکچوو. زۆربەی کوردانی ھەدبانی و زەرزا پەنایان بردە بەر شاھانی ئەییوبی لە [[میسر]] و [[شام]] دیموغرافیای ئازرەبایجان بە جارێک شێوا و توخمی ئۆغوزو سەلجووقی تێکەڵ بە خوێنی مەغۆل لەم خاکە داسەپا. [[تەورێز]] و [[مەراغە]] کە دوو پێگەی گرنگی کوردانی ڕەوادی ھەدبانی بوون لەلایەن مەغۆلانەوە داگیرکران.
لهلە رۆژگارىرۆژگاری دواىدوای مه‌عۆلمەعۆل ، به‌گزاده‌ىبەگزادەی برادۆست بوون به‌بە حوكمڕانىحوکمڕانی ده‌ڤه‌ره‌كه،دەڤەرەکە، ميرانىمیرانی برادۆست تا په‌يدابوونىپەیدابوونی صه‌فه‌وه‌يه‌كانێەفەوەیەکان تاكه‌تاکە ده‌سه‌لاتداردەسەلاتدار بوون، پاش شه‌ڕىشەڕی داستانئاساىداستانئاسای قه‌ڵاىقەڵای دمدم (1609ز١٦٠٩ز) شاعه‌باسىشاعەباسی صه‌فه‌وىێەفەوی بۆ زاڵبوون به‌سه‌ربەسەر كوردىکوردی موكرىموکری و برادۆست په‌ناىپەنای برده‌بردە به‌ربەر هۆزىھۆزی گه‌وره‌ىگەورەی ئه‌فشارئەفشار و لهلە خوراسان و كرمانکرمان هه‌شتھەشت هه‌زارھەزار نه‌فه‌رىنەفەری لهلە ده‌شتىدەشتی ورمێ ئاكنجاندنئاکنجاندن بۆ نه‌هێلانىنەھێلانی مه‌ترسىمەترسی ميره‌میرە برادۆسته‌كانبرادۆستەکان كه‌کە هێشتانھێشتان بالاده‌ستبالادەست بوون لهلە ناوچه‌كانىناوچەکانی دۆل و مه‌رگه‌وه‌ڕومەرگەوەڕو ده‌شته‌بێڵدەشتەبێڵ و ته‌رگه‌وه‌رتەرگەوەر. لهلە [[شەرەفنامە]] باس لهلە زنجيره‌ىزنجیرەی ميرانىمیرانی برادۆستىبرادۆستی ورمێ كراوه‌کراوە. ترسىترسی [[عه‌جه‌معەجەم]] لهلە هێرشىھێرشی لهلە ناكاوىناکاوی [[برادۆست]] و [[بلباس]] و [[موكرىموکری]] بۆ سه‌رسەر [[مەراغە]] و [[تەورێز]] هه‌رھەر نه‌بڕا،نەبڕا، بۆيه‌بۆیە ناچار صه‌فه‌وىێەفەوی و فاجاره‌كانفاجارەکان هه‌ندێكھەندێک لهلە هۆزىھۆزی چاردۆلىچاردۆلی كوردىکوردی [[له‌كلەک]] كه‌کە شيعه‌شیعە مه‌زه‌ببنمەزەببن لهلە [[لوڕستان]]ه‌وه‌ەوە هێناوھێناو لهلە خوارووىخوارووی مه‌راغهمەراغە و [[مياندواومیاندواو]]و له‌كستانىلەکستانی [[خۆىخۆی]] نيشته‌جێنیشتەجێ كردنکردن و هۆزىھۆزی كلاوره‌شىکلاورەشی [[قه‌ره‌په‌پاغقەرەپەپاغ]]يانیان لهلە قه‌فقاسه‌وه‌قەفقاسەوە هێناو،ھێناو، لهلە ده‌شتىدەشتی [[سندوس]] و [[نه‌غه‌دهنەغەدە]] دايانمه‌زراندن،دایانمەزراندن، شۆڕشىشۆڕشی 1884ى١٨٨٤ی( شێخ عبيداللهعبیداللە )ىی نه‌هرىنەھری ترسناكترينترسناکترین مه‌ترسيمەترسی كوردانکوردان بوو بۆ سه‌رسەر ته‌ختتەخت و تاراجيتاراجی عه‌جه‌معەجەم. پاش ئه‌وه‌ئەوە سمكۆىسمکۆی شكاكشکاک لهلە گه‌رمه‌یگەرمەی [[شەڕی جیھانی یەکەم]] شۆرشێكىشۆرشێکی ترىتری دژ به‌بە قه‌جه‌رىقەجەری ته‌ورێزتەورێز به‌رپاكردوبەرپاکردو تا سه‌رهه‌ڵدانىسەرھەڵدانی ده‌وڵه‌تىدەوڵەتی شانشينىشانشینی [[په‌هله‌وىپەھلەوی]] به‌رده‌وامبەردەوام بوو.
لهلە دواىدوای جه‌نگىجەنگی جيهانىجیھانی دووميشدوومیش [[قازی محەممەد]] جاڕىجاڕی [[کۆماری مەھاباد]]ىی دا شان به‌بە شانىشانی كۆمارىکۆماری ئازه‌ربێجانىئازەربێجانی ته‌ورێزتەورێز كه‌کە لهلە لايه‌نلایەن سۆڤێته‌وه‌سۆڤێتەوە پشتگيرىپشتگیری ده‌كرادەکرا.
== سەرچاوەکان ==
|
