|
[[پەڕگە:Anaxagoras Nuremberg Chronicle.jpg|thumb|250px| ئاناکساگۆراس بەگوێرەی بەڵگەنامەیەکی کۆنی ئاڵمانی]]
{{خاوێنکردن}}
'''ئاناکساگۆراس''' (بە یۆنانی: Ἀναξαγόρας) فه‌یله‌سوفێکیفەیلەسوفێکی یۆنانانی پێش سۆكراتییه‌سۆکراتییە. به‌بە پێی گێڕانه‌وه‌ی‌گێڕانەوەی ئه‌پۆڵۆدۆرۆس،ئەپۆڵۆدۆرۆس، كوڕی‌کوڕی هێگێسبۆڵۆسی‌ھێگێسبۆڵۆسی خانه‌دانی‌خانەدانی كلازۆمێنیای‌کلازۆمێنیای ئاسیای بچووكه‌وبچووکەو له‌لە ماوه‌ماوە حه‌فتاهه‌مینحەفتاھەمین خولی ئۆڵۆمپیاددا (500٥٠٠-497٤٩٧ پ.ز) لەدایک له‌دایكبووە، بووه،لە له یه‌كه‌مینیەکەمین ساڵی خولی هه‌شتاوھەشتاو هه‌شته‌مینھەشتەمین ئۆڵۆمپیاددا، واته‌واتە له‌لە ساڵی 428٤٢٨ دا له‌لە سه‌رووسەروو حه‌فتاحەفتا ساڵییه‌وه‌ساڵییەوە مردووه‌مردووە.. حه‌زی‌حەزی كردووه‌کردووە خۆی ته‌رخانتەرخان بكاتبکات بۆ زانست، بۆیه‌بۆیە ده‌سبه‌رداری‌دەسبەرداری موڵكموڵک و سامان و كه‌سکەس و كاره‌كه‌ی‌کارەکەی ده‌بێتدەبێت و رووده‌كاته‌روودەکاتە ئه‌سیناوئەسیناو له‌وێ‌لەوێ ده‌بێته‌دەبێتە هاوه‌ڵێكی‌ھاوەڵێکی نزیكی‌نزیکی پێریكلێسپێریکلێس و پیاوانی نێ,داری‌نێ،داری شار. هه‌ندێكھەندێک پێیان وایه‌وایە ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس مامۆستای سۆكراتسۆکرات بووبێت و سۆكراتیشسۆکراتیش له‌لە قسه‌كانیداقسەکانیدا ئاماژه‌ی‌ئاماژەی كردووه‌کردووە بۆ ئه‌وه‌ی‌ئەوەی كه‌کە كتێبێكی‌کتێبێکی ئاناكساكۆراسیئاناکساکۆراسی خوێندۆته‌وه‌خوێندۆتەوە. به‌بە پێی گێڕانه‌وه‌ی‌گێڕانەوەی دایۆجینیه‌سیدایۆجینیەسی لایرتۆسی، ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس قوتابی ئاناكسیمانێسئاناکسیمانێس بووه‌بووە.
له‌لە ئه‌سینای‌ئەسینای دیموكراسیدیموکراسی روو له‌لە گه‌شانه‌وه‌دا،گەشانەوەدا، دوای رومانی سی سته‌مكاره‌كه،ستەمکارەکە، ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس ورده‌وردە ورده‌وردە تێڕوانینه‌تێڕوانینە فه‌لسه‌فییه‌كانی‌فەلسەفییەکانی خۆی كامڵ‌کامڵ كردووه‌کردووە. به‌ڵامبەڵام ماوه‌یه‌كی‌ماوەیەکی كه‌مکەم به‌ربەر له‌لە هه‌ڵگیرسانی‌ھەڵگیرسانی جه‌نگی‌جەنگی پیلۆپۆنیش تۆمه‌تبارتۆمەتبار ده‌كرێتدەکرێت به‌بە دژایه‌تیكردنی‌دژایەتیکردنی سیاسییانه‌ی‌سیاسییانەی شارو بێباوه‌ڕیبێباوەڕی و داننه‌نانداننەنان به‌بە خوداكانی‌خوداکانی شاردا. ئیتر دوای ئه‌وه‌ی‌ئەوەی هه‌ندێكھەندێک هاوڕێیھاوڕێی نزیكی‌نزیکی بۆی تێده‌كه‌ون،تێدەکەون، ناچار ده‌بێتدەبێت ره‌ورەو بكاتبکات به‌ره‌وبەرەو لامپساكۆسلامپساکۆس و پاش ماوه‌یه‌كی‌ماوەیەکی كه‌مکەم له‌وێ‌لەوێ ده‌مرێتدەمرێت.
سه‌باره‌تسەبارەت به‌بە دادگاییكردنه‌كه‌ی‌دادگاییکردنەکەی ئاناكساگۆراس،ئاناکساگۆراس، دایاۆجینیه‌سدایاۆجینیەس چه‌ندچەند بۆچوونێكی‌بۆچوونێکی جیاجیای تۆمار كردووه‌کردووە: هه‌ندێكھەندێک ده‌ڵێندەڵێن كیلۆنکیلۆن تۆمه‌تی‌تۆمەتی بێباوه‌ڕییبێباوەڕیی داوه‌ته‌داوەتە پاڵی، چونكه‌چونکە وتوویه‌تی‌وتوویەتی خۆر بریتیه‌بریتیە له‌لە تۆپێكی‌تۆپێکی ئاسنینی گڕاوی. به‌ڵامبەڵام پێریكلێسپێریکلێس كه‌کە قوتابیشی بووه‌بووە داكۆكی‌داکۆکی لێكردووه‌ولێکردووەو نه‌یهێشتووه‌نەیھێشتووە ره‌وانه‌ی‌رەوانەی مه‌رگمەرگ بكرێت،بکرێت، بۆیه‌بۆیە له‌لە شار ده‌ریاندەریان كردووه‌کردووە. به‌ڵامبەڵام ساتیرۆس ده‌ڵێت،دەڵێت، سیۆسیدیدێسی نه‌یاری‌نەیاری پێریكلێسپێریکلێس شكاتی‌شکاتی لێكردووه‌ولێکردووەو به‌بە غیابی خۆی سزای مه‌رگی‌مەرگی به‌سه‌ردابەسەردا دراوه‌دراوە. به‌ڵامبەڵام هێرمیپۆسھێرمیپۆس ده‌ڵێتدەڵێت فڕێ دراوه‌ته‌دراوەتە زیندانه‌وه‌زیندانەوە بۆ ئه‌وه‌ی‌ئەوەی سزای مه‌رگی‌مەرگی به‌سه‌ردابەسەردا بسه‌پێنرێت،بسەپێنرێت، پێریكلێسپێریکلێس فریای كه‌وتووه‌وکەوتووەو ئازادی كردووه،کردووە، ئه‌ویشئەویش هه‌ستھەست به‌بە سووكایه‌تیپێكردنسووکایەتیپێکردن ده‌كاتدەکات و شاره‌كه‌شارەکە جێده‌هێڵێتجێدەھێڵێت.
ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس یه‌كه‌مینیەکەمین فه‌یله‌سوفه‌فەیلەسوفە له‌لە مێژووی هزری‌ھزری خۆراواییدا كه‌کە قسه‌ی‌قسەی له‌سه‌رلەسەر پره‌نسیپیپرەنسیپی رۆحی كردبێتکردبێت و پێشی وابووه‌وابووە رۆح ژیان و فۆرم ده‌به‌خشێتدەبەخشێت به‌بە ماده‌مادە. تێڕوانینی خۆی له‌لە شیعرێكداشیعرێکدا داڕشتووه‌داڕشتووە به‌بە ناوی "ده‌رباره‌ی‌دەربارەی سروشت" و ته‌نهاتەنھا چه‌ندچەند بڕگه‌یه‌كی‌بڕگەیەکی به‌ده‌ستی‌بەدەستی ئێمه‌ئێمە گه‌یشتووه‌گەیشتووە.
ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس زۆر له‌لە تێڕوانینه‌تێڕوانینە فه‌لسه‌فییه‌كانی‌فەلسەفییەکانی ئاناكسیمانێسه‌وه‌ئاناکسیمانێسەوە نزیكنزیک بووه،بووە، به‌بە تایبه‌تی‌تایبەتی كۆزكۆلۆژیاكه‌ی‌کۆزکۆلۆژیاکەی ئه‌و،ئەو، كه‌کە لای خۆیه‌وه‌خۆیەوە زۆر درێژه‌ی‌درێژەی پێداوه‌وپێداوەو ورده‌كارییوردەکاریی تێدا كردووه‌کردووە. وه‌لێوەلێ له‌گه‌ڵ‌لەگەڵ ئه‌وه‌دائەوەدا نه‌بووه‌نەبووە كه‌کە هه‌واھەوا پره‌نسیپیپرەنسیپی سه‌ره‌تاییسەرەتایی بوون ببێت و شته‌كانشتەکان له‌لە ئه‌نجامی‌ئەنجامی چڕبوونه‌وه‌وچڕبوونەوەو خاوبوونه‌وه‌ی‌خاوبوونەوەی هه‌واداھەوادا دروست بووبن. پێشتر پارمێنیدێس ئه‌مئەم بۆچوونه‌ی‌بۆچوونەی له‌لە بناغه‌وه‌بناغەوە هه‌ڵته‌كاندبوو،ھەڵتەکاندبوو، بۆیه‌بۆیە ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس پێی وابوو تاكه‌تاکە لێكدانه‌وه‌لێکدانەوە بۆ گه‌ردوونگەردوون فره‌ییه،فرەییە، نه‌كنەک یه‌كدانه‌یییەکدانەیی. بۆ نمونه‌نمونە ئێمپیدۆكلێسئێمپیدۆکلێس پێی وابووه‌وابووە كه‌کە ئێسكئێسک له‌لە خاكخاک و هه‌واوھەواو ئاو و ئاگر دروست بووه،بووە، هه‌رھەر یه‌كه‌یانیەکەیان به‌بە رێژه‌یه‌كی‌رێژەیەکی گونجاو به‌شدارییبەشداریی كردووه‌کردووە له‌لە پێكهێنانیدا،پێکھێنانیدا، بۆیه‌بۆیە ده‌شێتدەشێت دیسانه‌وه‌دیسانەوە جیاببنه‌وه‌وجیاببنەوەو ره‌گه‌زه‌رەگەزە بنچینه‌ییه‌كانبنچینەییەکان بێنه‌وه‌بێنەوە به‌رهه‌مبەرھەم. به‌ڵامبەڵام لای ئاناكساگۆراس،ئاناکساگۆراس، نه‌كنەک ته‌نهاتەنھا خاكخاک و هه‌واوھەواو ئاگرو ئاو ماده‌ی‌مادەی بنه‌ڕه‌تین،بنەڕەتین، به‌ڵكوبەڵکو خوێن، زێڕ، موو، ئێسكئێسک..هتدھتد ئه‌مانیشئەمانیش هه‌موویانھەموویان ماده‌ی‌مادەی بنه‌ڕه‌تینبنەڕەتین و قابیلی ئه‌وه‌ئەوە نین كه‌رتکەرت بكرێنبکرێن بۆ به‌شی‌بەشی بنه‌ڕه‌تیتربنەڕەتیتر.
به‌بە بۆچوونی ئاناكساگۆراسئاناکساگۆراس خۆر به‌ردێكی‌بەردێکی سپی گه‌رمه‌وگەرمەو مانگیش هه‌مانھەمان پێكهاته‌ی‌پێکھاتەی زه‌وی‌زەوی هه‌یه‌وھەیەو تیشكی‌تیشکی خۆر په‌رچده‌كاته‌وه،پەرچدەکاتەوە، هه‌رھەر ئه‌مئەم بۆچوونانه‌شبۆچوونانەش بوو كه‌کە بوونه‌بوونە هۆی‌ھۆی ئه‌وه‌ی‌ئەوەی گومانی بێباوه‌ڕیبێباوەڕی لێبكرێتلێبکرێت و دادگایی بكرێت،بکرێت، وه‌كوەک له‌سه‌ره‌وه‌لەسەرەوە باسكراباسکرا.
گەرچی وەک ئەرەستۆ دەڵێت ئاناکساگۆراس لە ئیمپیدۆکلێس گەورەتر بووە، بەڵام دوای ئەو دەستی کردووە بە نوسین و لە زۆر رووەوە لەگەڵ ھزری ئەودا یەکدەگرێتەوە. بەڵام تێڕوانینەکەی ئێمیدۆکلێسی بەدڵ نەبووە کە دەیووت بوون لە (خاک و ھەواو ئاگر و ئاو پێکھاتووە). زیاتر پێی وابوو کە سەرەتا ھەموو مادەکان وەکو شێوەیەک لە شێوەکانی تۆو یان ئەتۆمی جیاجیا پێکەوە بوون و پاشان ھەریەکەی بەشێوەیەکی تایبەتی گەشەی کردووە. ئەو تۆوانە، یان ئەتۆمانە یەکەی پێکھێنەری ھەموو مادەکانی ناو سروشتن. لەمەشەوە پێی وابووە خەسڵەتی تایبەتی ئەتۆمەکان بووەتە ھۆی جیاوازی نێوانی ماتریاڵەکان. بە گوزارشتێکی تر لە سەرەتادا ھەموو شتەکان پێکەوە بوون و بەشێوەیەکی ناکۆتا بچووک بوون، ھیچ شتێک روون نەبوو، بە ھۆی بچووکییانەوە خەسڵەتەکانیان نەدەناسرایەوە. پاشان وردە وردە بەھۆی کاریگەریی ئیسەرەوە ھەر مادەیەک خەسڵەتی تایبەتی خۆی وەرگرت.
گه‌رچی وه‌ك ئه‌ره‌ستۆ ده‌ڵێت ئاناكساگۆراس له ئیمپیدۆكلێس گه‌وره‌تر بووه، به‌ڵام دوای ئه‌و ده‌ستی كردووه به نوسین و له زۆر رووه‌وه له‌گه‌ڵ هزری ئه‌ودا یه‌كده‌گرێته‌وه. به‌ڵام تێڕوانینه‌كه‌ی ئێمیدۆكلێسی به‌دڵ نه‌بووه كه ده‌یووت بوون له (خاك و هه‌واو ئاگر و ئاو پێكهاتووه). زیاتر پێی وابوو كه سه‌ره‌تا هه‌موو ماده‌كان وه‌كو شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كانی تۆو یان ئه‌تۆمی جیاجیا پێكه‌وه بوون و پاشان هه‌ریه‌كه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌تی گه‌شه‌ی كردووه. ئه‌و تۆوانه، یان ئه‌تۆمانه یه‌كه‌ی پێكهێنه‌ری هه‌موو ماده‌كانی ناو سروشتن. له‌مه‌شه‌وه پێی وابووه خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی ئه‌تۆمه‌كان بووه‌ته هۆی جیاوازی نێوانی ماتریاڵه‌كان. به گوزارشتێكی تر له سه‌ره‌تادا هه‌موو شته‌كان پێكه‌وه بوون و به‌شێوه‌یه‌كی ناكۆتا بچووك بوون، هیچ شتێك روون نه‌بوو، به هۆی بچووكییانه‌وه خه‌سڵه‌ته‌كانیان نه‌ده‌ناسرایه‌وه. پاشان ورده ورده به‌هۆی كاریگه‌ریی ئیسه‌ره‌وه هه‌ر ماده‌یه‌ك خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی خۆی وه‌رگرت.
گەرچی ئاناکساگۆراس یەکەمین کەس بووە باس لە رۆح یان ھزر بکات و جێگایەکی لە گەردوندا بۆ تەرخان بکات. بەڵام دواتر ھەریەکە لە ئەفلاتون و ئەرەستۆش رەخنەیان لێگرتووەو وتوویانە ئاناکساگۆراس ھزری بە ھۆیەکی میکانیکی لەقەڵەمداوە، نەک رێکخەرو ھارمۆنیکەری شتەکان. بەڵام ئەم رەخنانە لە بەھای ئەوە کەم ناکەنەوە کە ئاناکساگۆراس یەکەمین کەس بووە لەپاڵ مادەدا باسی لە رۆح (ھزر)یش کردووە، ئەو بە ھزری دەووت ناوس و پێی وابووە یەکەمین فاکتەری روودانی جووڵەیە لە نێوانی شتەکاندا، خەسڵەتەکانی ناوس زۆر دەشوبھێتە سەر ئەو پرەنسیپەی دواتر پێی وترا یەزدان.
گه‌رچی ئاناكساگۆراس یه‌كه‌مین كه‌س بووه باس له رۆح یان هزر بكات و جێگایه‌كی له گه‌ردوندا بۆ ته‌رخان بكات. به‌ڵام دواتر هه‌ریه‌كه له ئه‌فلاتون و ئه‌ره‌ستۆش ره‌خنه‌یان لێگرتووه‌و وتوویانه ئاناكساگۆراس هزری به هۆیه‌كی میكانیكی له‌قه‌ڵه‌مداوه، نه‌ك رێكخه‌رو هارمۆنیكه‌ری شته‌كان. به‌ڵام ئه‌م ره‌خنانه له به‌های ئه‌وه كه‌م ناكه‌نه‌وه كه ئاناكساگۆراس یه‌كه‌مین كه‌س بووه له‌پاڵ ماده‌دا باسی له رۆح (هزر)یش كردووه، ئه‌و به هزری ده‌ووت ناوس و پێی وابووه یه‌كه‌مین فاكته‌ری روودانی جووڵه‌یه له نێوانی شته‌كاندا، خه‌سڵه‌ته‌كانی ناوس زۆر ده‌شوبهێته سه‌ر ئه‌و پره‌نسیپه‌ی دواتر پێی وترا یه‌زدان.
ئاناکساکۆراس باوەڕی بە ئەفراندن و لەناوچوونی شتەکان نەبووە، بەڵکو وەکو پارمێنیدێس لەوباوەڕەدا بووە، ئەوانەی ھەن ئەوانەن کە ھەبوون و ھەر ئەوانیش دەمێننەوەو حاڵەتێک نیە بتوانین پێی بڵێین نەبوون. لە "دەربارەی سروشت"دا نوسیویەتی:
ئاناكساكۆراس باوه‌ڕی به ئه‌فراندن و له‌ناوچوونی شته‌كان نه‌بووه، به‌ڵكو وه‌كو پارمێنیدێس له‌وباوه‌ڕه‌دا بووه، ئه‌وانه‌ی هه‌ن ئه‌وانه‌ن كه هه‌بوون و هه‌ر ئه‌وانیش ده‌مێننه‌وه‌و حاڵه‌تێك نیه بتوانین پێی بڵێین نه‌بوون. له "ده‌رباره‌ی سروشت"دا نوسیویه‌تی:
یۆنانییەکان ھەڵەن ئەگەر بڵێن شتەکان پەیدا دەبن و لەناویش دەچن. ھیچ شتێک نایەتە بوون و ھیچیش لەناو ناچێت، بەڵکو ئاوێـەی یەکدەگرن و لە یەکتریی جیادەبنەوە. ئەوەی ھەیە یەکگرتن و جیابوونەوەیە".
یۆنانییه‌كان هه‌ڵه‌ن ئه‌گه‌ر بڵێن شته‌كان په‌یدا ده‌بن و له‌ناویش ده‌چن. هیچ شتێك نایه‌ته بوون و هیچیش له‌ناو ناچێت، به‌ڵكو ئاوێـه‌ی یه‌كده‌گرن و له یه‌كتریی جیاده‌بنه‌وه. ئه‌وه‌ی هه‌یه یه‌كگرتن و جیابوونه‌وه‌یه".
[[af:Anaxagoras]]
[[kk:Анаксагор]]
[[ko:아낙사고라스]]
[[ku:Anaksagoras]]
[[la:Anaxagoras]]
[[lt:Anaksagoras]]
| 