گەردوون: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ڕاڤەکانی ئێستای فەلەکناسەکان نیشان دەدەن کە تەمەنی گەردوون (± ٠٫١٢) ١٣٫٧٣ میلیاردملیارد ساڵە و [[تیرە]]ی گەردوونی بینراو لاینیکەم ٩٣ میلیاردملیارد [[ساڵی ڕووناکی|ساڵی تیشکی]] یان ٨٫٨٠ × ١٠٢٦ مەترە.

وشەی Universe ووشەکیوشەکی [[زمانی فەڕەنسی|فەڕەنسی]] کەونە univers، وشەی univers لەلای فەیلسوفەکانی یۆنانی کەون و لەلایەن فیساگورس ئاماژەی کردیەکردییە بە τὸ πᾶν tò pân، واتا ''ھەموو'' مانای گەیاندنی ھەموو کەل و پەلەک و ھەموو گەردوون، وەو ھەروەھا ئاماژەی کردیەکردییە بە وشەی ὁ κόσμος ho kósmos، ئەوەیان واتای جیھان و گەردوون،

[[تەقینەوە گەورەکە]] (Big Bang) بریتییە لە ئەو [[تیۆری|بیردۆزەی]] کە باس لە دروست بوونیدروستبوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە. بە پێیبەپێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکیخێرایییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە گەردوون کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بە پێیبەپێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی گەردوون دەگەڕێتەوە بۆ (١٣٫٧) میلیاردملیارد ساڵ پێش ئێستا، کە دانراوە بە تەمەنی گەردوون و ئەو کاتەی کە تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە. دوای ئەو کشانە ناوخۆییەیناوخۆیییەی کە تێیدا ڕوویدا گەردوون سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە گەردیلەکان. ئەمە ھەزاران ساڵی دەوێت تا ([[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن]] و [[ئێلەکترۆن]]) یەک بگرن و گەردیلە پێک بھێنن کە یەکەی درووست بوونیدروستبوونی ماددەن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو ([[ھایدرۆجین]]) بوو بە دواشیدا ([[ھێلیوم]] و [[لیتیۆم|لیسیۆم]]) پێکھاتن.